Historycy uważają, że praczłowiek już we wczesnej epoce kamiennej uprzyjemniał sobie smak surowego mięsa owocami leśnymi, bulwami czy korzeniami niektórych roślin. Dowody używania przypraw pochodzą z młodszej epoki kamiennej, kiedy znany był już kminek, arcydzięgiel, mak i pasternak.
PRZYPRAWY
Historia przypraw sięga daleko w przeszłość
Historycy uważają, że praczłowiek już we wczesnej epoce kamiennej uprzyjemniał sobie smak surowego mięsa owocami leśnymi, bulwami czy korzeniami niektórych roślin. Dowody używania przypraw pochodzą z młodszej epoki kamiennej, kiedy znany był już kminek, arcydzięgiel, mak i pasternak. Ówczesny człowiek polował, zbierał rośliny jadalne i umiał przygotowywać proste potrawy, starał się je urozmaicać i poprawiać ich smak coraz to nowych przypraw. Coraz lepiej poznawał ich właściwości oraz wpływ na organizm ludzki.
Historia przypraw wiąże się ściśle z licznymi wstrząsami polityczno – gospodarczymi, wojnami i intrygami. Dążenie do zdobycia przypraw było często bodźcem polityki kolonialnej, organizowania wypraw odkrywczych oraz przyczyną zaborczości władców – świadczą o tym losy wypraw Marco Polo, Kolumba czy Magellana oraz wielu innych. Bogate źródła pisane o przyprawach pochodzą już z roku 700p.n.e. Zachowały się dokumenty mówiące o stosowaniu szafranu, fenkułu, tymianku, kminku, sezamu, kardamonu, kopru, czosnku, cebuli. Źródła chińskie potwierdzają stosowanie mieszanek przyprawowych i wykorzystywanie właściwości leczniczych roślin ok. 2700 lat p.n.e.
Przed tysiącami lat uprawiano w Indiach pieprz. W Egipcie zachował się papirus z 1500 roku p.n.e., który zawiera opis różnych chorób i roślin leczniczych oraz ponad 800 przepisów potraw, do których dodawano kminek, kolendrę, tatarak, cynamon, sezam, miętę, anyż, szafran, gorczycę oraz piołun. Handel przyprawami rozwinęli Arabowie, początkowo sprowadzając przyprawy dla siebie i Egiptu. Starożytne trakty handlowe prowadziły poprzez lądy i wody z Chin, Indii Wschodnich i Cejlonu.
W starożytnej Grecji znano większość przypraw, które są używane również dzisiaj. Posiadanie pieprzu, cynamonu i bimbru świadczyło kiedyś o bogactwie i zbytku. Starożytni Rzymianie przejęli od Greków zwyczaj stosowania przypraw, ale nie zawsze potrafili zachować w tym umiar. Już w 25 roku p.n.e. stworzyli specjalną armię, która miała za zadanie zdobyć tańsze przyprawy, ponieważ uważali, że ceny dyktowane przez Arabów są wygórowane. Wyprawa zakończyła się niepowodzeniem, gdyż w tych czasach nie było dobrych dróg panowały choroby i głód.
Pierwsze podróże odkrywcze przez Morze Śródziemne na Daleki Wschód miały miejsce na początku V wieku. Wiele informacji dotarło do Europy w roku 1099, gdy krzyżowcy zdobyli Jerozolimę. Poznali nieznane w Europie figi, winogrona, daktyle, cytryny, pomarańcze, migdały, ryż, gałkę muszkatołową, goździki i kardamon. Aż do roku 1453 handel w Europie opanowali kupcy weneccy, którzy wyznaczali ceny przypraw bogacąc się przy tym niezmiernie. Po zajęciu przez Turków Konstantynopola handlem przyprawami zajęli się Portugalczycy. Krzysztof Kolumb odkrył nową przyprawę paprykę, której znaczenia nie docenił od razu.
W uprawie roślin przyprawowych i ich popularyzowania w Europie znaczną rolę odegrały liczne klasztory, słynące ze swych ogrodów i dobrej kuchni. Obecnie popularne staje się uprawianie roślin przyprawowych w ogródkach czy skrzynkach balkonowych. Niektóre rośliny przyprawowe można zbierać ze stanowisk naturalnych. Najczęściej jednak przyprawy kupujemy w sklepach spożywczych i owocowo – warzywnych.
Aby uprawiać rośliny przyprawowe trzeba mieć pewną wiedzę. Musi się wiedzieć, które rośliny rozmnażać z nasion wysiewanych bezpośrednio do gruntu, a które przez wcześniej wyprodukowaną rozsadę. Trzeba też poznać wymagania glebowe, nawozowe i inne poszczególnych gatunków.
Aby gotowanie stało się przyjemnością i jednocześnie służyło zdrowiu powinniśmy znać oraz stosować jak najwięcej przypraw pamiętając o zasadach ich używania.
v Wybierajmy potrawy i odpowiednie do nich przyprawy zgodnie z naszym smakiem i stanem zdrowia.
v Poznajmy dobrze przyprawy, ich smaki, zapachy, intensywność oraz możliwości mieszania.
v Pamiętajmy, że lepiej dać mniej przypraw niż za dużo.
v Bardzo ostrożnie przyprawiajmy potrawy dla małych dzieci po ich ugotowaniu.
v Przyprawy bardzo ostre dodawajmy w całości a przed podaniem usuwamy je z potrawy.
v Włoszczyznę do zup dodajemy na mniej więcej 40 minut przed końcem gotowania.
v „Zielone” do zup wrzucamy po jej ugotowaniu, aby nie zniszczyć lotnych substancji aromatycznych oraz witamin.
Przyprawy korzystnie wpływają na prace układu pokarmowego żołądka, wątroby regulują ciśnienie krwi oraz działają dezynfekująco. Stają się jednak bezwartościowe, gdy źle przechowywane – szkodzi im światło, wysoka temperatura, duża wilgotność, dostęp powietrza oraz innych zapachów.
Przyprawy zachowają swoje właściwości, jeżeli będziemy przestrzegać następujących zasad przechowywania i stosowania:
v Muszą być przechowywane w szczelnie zamkniętych pojemnikach specjalnie do tego przeznaczonych (porcelanowych, ceramicznych lub z ciemnego szkła).
v Nie należy zamykać w jednym pudełku przypraw wsypanych do torebek.
v Każdą przyprawę należy przechowywać w osobnym pojemniku.
v Półki na przyprawy powinny być usytuowane w miejscu suchym, z dala od wpływu wysokiej temperatury.
v Przyprawy ziarniste np. kminek, anyż, koper i pieprz należ przechowywać nie zmielone, rozdrabnia się je tuż przed użyciem w specjalnie do tego przeznaczonych młynkach lub moździerzu.
v Jeżeli mamy ogródek, to rośliny zbieramy tuż przed użyciem a w razie konieczności przechowujemy je krótko w lodówce lub w słoiku z wodą.
v Niektóre warzywa można gotować razem z innymi składnikami w zupie, inne rośliny przyprawowe gotuje się krótko lub posiekane dodaje się do gotowej potrawy.
v Niektóre rośliny przyprawowe można suszyć, ale tracą one wtedy sporo swych właściwości.
v Przypraw nie należy wsypywać bezpośrednio z pojemnika do parującego garnka, bo wówczas pojemnika może zawilgotnieć.
v Jeżeli do potrawy mamy wsypywać kilka rodzajów przypraw, wówczas należy je wszystkie razem rozetrzeć.
v W doprawianiu potraw należy zachować umiar, bo przesada może stać się powodem zatracenia smaku potrawy.
v Sosy podawane do mięsa przyprawiamy do smaku a oszczędniej przyprawiamy samo mięso.
v Jeżeli używamy czosnku lub innych ostrych przypraw to musimy mieć pewność, że wszyscy je lubią.
v Możemy przyprawy umieścić w specjalnym woreczku i gotować tak długo, aż potrawa nabierze oczekiwanego smaku, po czym woreczek wyjąć.
v Jeżeli chcemy używać mieszanek przyprawowych musimy mieć do dyspozycji wiele przypraw, tworząc nową mieszankę przyprawową należy dodawać tylko jeden nowy składnik oraz spróbować potrawę przed podaniem jej na stół.
v Grzyby suszone przechowuje się w suchym miejscu, bez dostępu powietrza, dla zabezpieczenia ich przed molami przesypuje się je mielonym pieprzem.
Większość roślin przyprawowych to jednocześnie rośliny lecznicze, zawierają one substancje aromatyczne i smakowe, składniki mineralne oraz witaminy. Wpływają korzystnie proces trawienia i wytwarzania soków żołądkowych, a więc są niezbędnym dodatkiem do potraw ciężkostrawnych.
Oto przykłady przypraw i ich krótka charakterystyka.
Pieprz naturalny - jest owocem krzewu pnącego się po pniach innych drzew lub po żerdziach specjalnie do tego celu wbitych w ziemię. Jest rośliną wiecznie zieloną, klimatu tropikalnego. Pieprz nie jest ani słodki ani pikantny, jest ostry swój smak zawdzięcza piperynie. Pieprz stosuje się w ziarnkach do zup, wywarów, potraw duszonych i do marynat oraz w postaci proszku. Rozróżniamy pieprz czarny, pieprz biały, zielony, pieprz cayenne oraz pieprz ziołowy. Najbardziej ostry jest pieprz czarny i cayenne – czyli suszona i zmielona papryka chili. Pieprz ziołowy jest mieszaniną ziołową charakteryzującą się wysokimi i stałymi walorami zapachowymi, składa się ze startych owoców kolendry, kminku, ostrej papryki, gorczycy białej oraz majeranku. Jest przyprawą uniwersalną stosowaną do prawie wszystkich potraw z wyjątkiem słodkich.
Bazylia - jest rośliną jednoroczną pochodzącą z Indii, używana na Zachodzie od niedawna. Jest popularną przyprawą w kuchni włoskiej. Zawiera aktywne olejki eteryczne i goryczką jest w witaminy A, C, B5, oraz wapń, potas, żelazo i magnez. Bazylii używa się do wszystkich szczególnie pomidorów, ogórków, czerwonej kapusty, szpinaku, fasoli i grochu. Do przyprawiania używa się liści świeżych lub suszonych. Świeże gałązki bazylii można przechowywać w lodówce w szczelnie zamkniętych torebkach najwyżej dwa dni. Przysypaną solą w zamkniętych słoikach, można przetrzymywać do 6 tygodni a w oliwie nawet do 6 miesięcy. Najczęściej bazylia używana jest jako dodatek do:
- omletu ziołowego z pomidorami i cebulą,
- makaronu z sosem bolońskim,
- zupy pomidorowej
Cynamon - otrzymuje się z kory młodych pędów cynamonowca. Jest to wiecznie zielone drzewo z rodziny wawrzynowatych. Pochodzi z Cejlonu i Chin, jako przyprawa używany jest w gospodarstwie domowym w formie kory całej, mielonej lub esencji cynamonowej. Drobno mielony dodajemy do potraw słodkich, kisieli, puddingów, kompotów, zup owocowych mięs mielonych, baraniny warzyw oraz farszy z drobiu. Korę cynamonu używamy do wzbogacania smaku herbat grzanego wina i kompotów. Cynamon pod wpływem długotrwałego działania wysokiej temperatury gorzknieje. Z tego powodu pieczenie oraz ciasta lepiej jest przyprawiać cynamonem na kilka minut przed wyjęciem ich z piekarnika.
Imbir – jest używany w wielu krajach południowo wschodniej Azji, ale najlepszy smak ma odmiana pochodząca z Jamajki. Jadalną część imbiru stanowi kłącze, można podawać je do potraw w całości, pokrojone w plastry, zmielone lub utarte na tarce a zawsze obrane ze skórki. Całe kłącze obsypane cukrem podaje się jako słodki przysmak a pokrojone w plastry i otoczone w cukrze wykorzystuje się do dekorowania ciasta. Imbir ma mocny nieco cytrynowy zapach i korzenny palący smak. Jest znakomitym dodatkiem do gulaszów, sosów, warzyw, grzybów, marynat, ponczu, pasztetów drobiowych i flaków. Przyprawia się nim ciasta, pierniki, herbatniki, kisiele, budynie i owocowe sałatki. Służy do aromatyzowania kompotów, likierów, dżemów, grzanego wina oraz piwa.
Majeranek – pochodzi z wschodnich basenów Morza Śródziemnego. Jako przyprawę do potraw wykorzystuje się suszone kwiaty i listki majeranku. Ma silny korzenny zapach i smak. Najczęściej stosowany jest do przyprawiania potraw ciężko strawnych – domowych wędlin, pieczeni, farszów, warzyw strączkowych oraz zup (grochowa, fasolowa, ziemniaczana), flaków a także potraw z grzybów. Tłuszcz z dodatkiem majeranku jest mniej podatny na jełczenie. Majeranek najczęściej stosuje się w połączeniu z pieprzem i solą. W małych ilościach można dodawać go do potraw razem z tymiankiem, szałwią lub rozmarynem. Nie należy mieszać go z oregano. Majeranek można przechowywać w zamkniętych pojemnikach do 12 miesięcy.
Oregano – jest rośliną pochodzącą z rejonu Morza Śródziemnego. Przyprawą są wysuszone liście i kwiatostany. Charakteryzuje się przyjemnym i delikatnym zapachem oraz korzennym, lekko gorzkawym smakiem. Świeże oregano powinno się trzymać w zimnej wodzie i zużyć w ciągu 5-6 dni. Suszone zachowuje większą ostrość jeżeli jest w kawałkach, nie w proszku i należy przechowywać go w szczelnym pojemniku. Stosuje się często do pobudzenia czynności wydzielniczych w organizmie, ma też działanie bakteriobójcze. Oregano służy do przyprawiania warzyw, serów, ryb, potraw mięsnych, sosów i zawiesistych zup. Oregano należy do głównych przypraw kuchni włoskiej. Jest podstawową przyprawą do pizzy i spaghetti. Doskonale harmonizuje z bazylią, tymiankiem i pieprzem.
Tymianek – jest powszechnie uprawiany w Europie i Ameryce Północnej. Ma pikantny smak i orzeźwiający zapach. Jest przyprawą dodawaną najczęściej do potraw tłustych – tłustego mięsa, pieczonych ziemniaków, kiełbasy, smażonych jaj. Zapach i smak tymianku łączy się znakomicie z potrawami z roślin strączkowych. Tymianek powinien być stosowany przede wszystkim do potraw, które się długo duszą lub gotują, do pasztetów, bulionów, rosołów, do duszonych lub pieczonych mięs, używa się go do marynat, do octu ziołowego, do kiszenia i marynowania ogórków. Tymianek znakomicie usuwa przykry zapach morskich ryb. Przyprawia się nim ryby pieczone, smażone i gotowane. Jeżeli pieczemy lub smażymy niewielkie ryby w całości, najlepiej włożyć do środka gałązkę świeżego lub szczyptę suszonego tymianku. Tymianek przechowuje się w szczelnych naczyniach a rozdrabnia przed samym użyciem.
Goździki – są to wysuszone, przypominające kształtem małe gwoździe – pączki kwiatowe okazałych z rodziny mirtowatych, uprawiane w wielu krajach podzwrotnikowych, swoją karierę goździki zawdzięczają intensywnemu korzennemu zapachowi i dość ostremu lekko piekącemu smakowi. Są składnikiem takich przypraw jak indyjskie curry czy chińskie „pięć smaków”. Goździki zazwyczaj dodaje się do marynat owocowych, na przykład do śliwek, gruszek a także do kompotów, konfitur, dżemów, nalewek, grzanego wina i piwa. Używa się ich przy robieniu pasztetów, duszonej wołowiny i kaszanki a wbite w cebulę uszlachetniają rosół. Przyprawia się nimi niektóre potrawy mięsne, zwłaszcza dziczyzn, duszoną wołowinę, ciemne sosy a także warzywa – czerwoną kapustę, jarmuż oraz kapustę kiszoną. W kuchni amerykańskiej goździkami szpikuje się szynkę wieprzową przeznaczoną na pieczeń. Goździków należy używać z umiarem, aby ich ostry i gorzkawy smak nie był zbyt wyczuwalny w potrawie.
Melisa – jest wieloletnią rośliną miododajną, bardzo lubianą przez pszczoły. Najbardziej wartościowe są liście zebrane w czasie kwitnienia. Mają silny, odświeżający, lekko cytrynowy aromat. Liście mogą być używane w stanie świeżym lub suszone. Melisa zapobiega wzdęciom, działa wzmacniająco i uspakajająco, pobudza apetyt. Często stosuje się ją przeciw przeziębieniom. Herbatka z melisy wzmacnia żołądek i działa wiatropędnie. Jako przyprawa melisa stosowana jest ze względu na aromatyczny, odświeżający zapach i smak. Świeżymi liśćmi przyprawia się sałatki, soki, warzywa i zupy. Nadaje ona specyficzny smak potrawom z ryb i drobiu. Melisę dodaje się pod sam koniec gotowania do cielęciny, wieprzowiny, baraniny, dziczyzny, potraw z mleka i jaj, do zup owocowych, kartoflanki i grochówki. Jest doskonałym dodatkiem do grzybów i twarożków ziołowych. Listek lub małą gałązkę melisy dodaje się również do wielu odświeżających koktajli. Świeże listki są bardzo delikatne i należy je siekać bardzo ostrożnie, bo zgniecione tracą wiele olejku lotnego, który stanowi ich wartość.
Kminek – jest rozpowszechniony w całej Europie. Owoce kminku mają charakterystyczny ostry korzenny smak i zapach. Często są składnikiem mieszanek przyprawowych. Owoce kminku służą do sporządzania wywarów zapobiegającym wzdęciom, pobudzających apetyt i wydzielanie soków żołądkowych. W lecznictwie ludowym jest stosowany jako środek działający przeciwskurczowo na przewód pokarmowy oraz przy bólach głowy. Kminek jest dobrą przyprawą do potraw tłustych i ciężkostrawnych. Owoce kminku używa się w całości lub mielone. Mielonym kminkiem przyprawia się potrawy nie gotowane – sałatki, pasty, sery. Całe owoce kminku dodaje się do różnych wypieków – chleba, bułek, słonych paluszków itp. Można nim przyprawiać buraki, marchew, kapustę, ziemniaki, kiełbasy, tłuste mięsa. Dodaje się go również do wielu zup i sosów. Olejek kminkowy wchodzi w skład niektórych wódek i likierów. Może być używany tylko z pieprzem i solą. Należy go przechowywać w szczelnie zamkniętych słoikach w suchym i chłodnym miejscu.
Ziele angielskie – zwane też pieprzem angielskim jest niedojrzały owocem drzewa pimentowego wiecznie zielonego, uprawianego na Jamajce, oraz w Ameryce Środkowej i Południowej. Ziele angielskie należy do przypraw powszechnie używanych a najczęściej przyprawia się nim różne gatunki mięsa (pieczeń z baraniny, dania z mięsa mielonego, golonkę) sosy, ciemny drób, zupy. Szczególnie polecane jest do potraw tłustych, stosuje się je również do marynowania ryb i dziczyzny, do wyrobu kiełbas, i peklowania mięsa. Ziele angielskie używane jest do aromatyzowania słodkich potraw – ciasto ze śliwkami, ciast z mąki razowej, budyni. Do potrawy ziele dodaje się na początku gotowania lub pieczenia, w postaci całych owoców lub sproszkowane.
Liście laurowe – zwane są również liściami wawrzynowymi lub bobkowymi, są to suszone liście tropikalnego wiecznie zielonego krzewu lub drzewa z rodziny wawrzynowatych. Liście laurowe o charakterystycznym aromacie można znaleźć w każdej kuchni. Stanowią one jedną z podstawowych przypraw, przyprawia się nimi bardzo wiele potraw między innymi warzywa faszerowane, dziczyznę i różne pieczenie. Używa ich się przede wszystkim do różnego rodzaju marynat - ze śledzi, grzybów, ogórków, papryki, kapusty. Dodaje się je do mięs duszonych i pieczeni, do zrazów gulaszu, do flaków, pasztetu oraz bigosu. Liściami laurowymi przyprawia się gotowane ryby, ciemne sosy i zupy. Stosując tą przyprawę należy zachować umiar w jej stosowaniu gdyż jej silny aromat może zdominować podstawowy zapach i zepsuć smak przyrządzanej potrawy. Liście laurowe można przechowywać, ponieważ nie tracą szybko swoich właściwości. Należy jednak przechowywać je w szczelnie zamkniętych naczyniach.
Gałka muszkatołowa – są to wysuszone nasiona wiecznie zielonego drzewa uprawianego w Indonezji, Sri Lance i na Karaibach. Gałka muszkatołowa ma intensywny korzenny zapach i słodkawy lekko gorzki smak. Stosowana jest zarówno do potraw słodkich jak i pikantnych. Przyprawia się nią pierniki, ciasta, desery owocowe, kremy, budynie. Gałka muszkatołowa aromatyzuje kompoty, aperitify, poncze, wino grzane i kakao. Dodaje się ją do zup, sosów, jaj i serów oraz do potraw z warzyw takich jak: kapusta, kalafior, marchew, pomidory i ziemniaki, używana jest również do przyprawiania dań mięsnych np. cielęciny, baraniny pasztetów, farszu, gulaszu i flaczków. Gałkę muszkatołową stosuje się w postaci zmielonej lub tartej.
Czosnek – ma ostry smak i zapach. Jest on nie tylko przyprawą, ale również rośliną leczniczą. Działa bakteriobójczo reguluje florę bakteryjną jelit, powoduje lepsze ukrwienie naczyń wieńcowych oraz wpływa korzystnie na drogi oddechowe. Jego właściwości lecznicze wzrastają przy połączeniu go z mlekiem. Jako przyprawę stosuje się świeże główki, siekane lub roztarte z solą bądź suszone w postaci proszku. Czosnek jest niezbędny do przyrządzania baraniny, mięsa jagnięcego, dziczyzny oraz pieczenia i duszenia innych mięs. Jest używany do zup, warzyw, ryb, różnych sałatek, soków oraz kanapek. Czosnku należy używać z umiarem gdyż jest przyprawą bardzo intensywną.
Wanilia – jest przyprawą bardzo popularną. Jest owocem pnącza z rodziny storczykowatych. Ojczyzna jej jest Meksyk prawdziwa wanilia ma niepowtarzalny bardzo trwały aromat, delikatny z łagodnym słodkawo korzennym posmakiem. Laski wanilii są ciemnobrązowe, lekko pomarszczone, woskowate w dotyku miękkie i elastyczne. Gdy pocięte kawałeczki wanilii zasypiemy cukrem pudrem i zamkniemy w szczelnym pojemniku to otrzymamy prawdziwy cukier waniliowy. Wanilia nadaje niepowtarzalny aromat i smak słodkim potrawom, trudno sobie wyobrazić bez wanilii lody, kremy, czekolady czy ciasta. Wanilię stosuje się również do przyprawiania napojów i likierów. Do potraw czy napojów gotowanych wkłada się całą lub kilku centymetrową wanilię i tuż przed podaniem potrawy wyjmuje z naczynia.
Wymieniając przyprawy, trudno nie wspomnieć o takich roślinach przyprawowych jak: gorczyca biała i czarna, migdały, chrzan, koper ogrodowy, pietruszka, szczypiorek, papryka gałęzista, por i wiele innych. Jak wiadomo wszystkie te rośliny mają również korzystne właściwości lecznicze wpływające na organizm ludzki. Szczególnie dużo substancji bakteriobójczych zawarte jest w czosnku, chrzanie, rzodkiewce, szczypiorku, cebuli oraz gorczycy.
Lubczyk, majeranek, pietruszka, seler i jałowiec wpływają korzystnie na pracę nerek oraz wzmagają odwadnianie. Wydzielaniu kwasów żołądkowych sprzyja anyż, koper, kminek, chrzan, kurkuma, krwawnik i melisa. Większe ilości śliny wydzielają się pod wpływem owoców cytrusowych, papryki i gorczycy. Można by jeszcze długo wymieniać listę roślin, które mają leczniczy wpływ na organizm ludzki. Niektóre przyprawy jednak powinny być używane w bardzo małych ilościach a w niektórych chorobach wcale nie należy ich stosować gdyż w większej dawce mogą nawet szkodzić. W takich wypadkach lekarze przepisujący dietę wskazują, których przypraw należy unikać.
Przestrzeganie diety jest zazwyczaj uciążliwe zarówno dla chorego, jak i również dla osoby przygotowującej potrawy. Problemem tym zajmuje się wielu fachowców, którzy proponują, nawet przy bardzo poważnych chorobach, stosowanie przypraw nieszkodliwych przy danej chorobie.
Podsumowując, stosowanie przypraw jest nieodzowne zarówno dla poprawienia smaku potrawy jak i również dla utrzymania zdrowia oraz zmniejszaniu dolegliwości przy niektórych chorobach a nawet w ich leczeniu.
Stosujmy, więc przyprawy
Opracowała
Mieczysława GÓRSKA
|
