mgr Ewa Lewczuk
Nauczanie zintegrowane
Rola i znaczenie stosowania środków dydaktycznych w edukacji wczesnoszkolnej
Edukacja wczesnoszkolna stanowi ważny i trudny okres w życiu każdego człowieka. Głównym jej celem jest stworzenie optymalnych warunków wszechstronnego i harmonijnego rozwoju osobowości dziecka; wykształcenie go na człowieka twórczego, umiejącego samodzielnie funkcjonować we współczesnym świecie. Należy zapewnić dziecku takie warunki, aby zachęcić je do aktywnego uczestnictwa w procesie dydaktyczno-wychowawczym i ułatwić wszechstronny rozwój intelektualny i emocjonalny.
Realizacja celów i założeń edukacji wczesnoszkolnej wymaga starannego doboru metod, form pracy i środków dydaktycznych oraz właściwego ich wykorzystania w procesie nauczania-uczenia się. Przy czym dominować powinny metody, formy pracy oraz środki dydaktyczne aktywizujące uczniów, rozwijające myślenie twórcze, umożliwiające samodzielne odkrywanie świata i zależności w mim występujących.
Podczas wieloletniej praktyki pedagogicznej, zapoznałam się z wieloma publikacjami zajmującymi się problematyką środków dydaktycznych, która ma dość bogatą literaturę naukową i popularnonaukową. Mimo tego, jednak wciąż nurtowało mnie pytanie: jaka jest rola i znaczenie stosowania środków dydaktycznych w nauczaniu początkowym?
Zasada poglądowości ma ogromne znaczenie w edukacji wczesnoszkolnej. Dlatego w klaso-pracowni dla klas I, II i III powinny znajdować się określone pomoce i środki dydaktyczne. Racjonalne wykorzystanie tych pomocy zależy głównie od wyposażenia tychże pomieszczeń w odpowiednie techniczne środki nauczania i pomoce naukowe. Chyba żaden nauczyciel, zwłaszcza w edukacji wczesnoszkolnej, nie wyobraża sobie nauczania nie wspomaganego środkami dydaktycznymi. Na etapie edukacji wczesnoszkolnej są one szczególnie potrzebne ze względu na konkretny charakter procesów poznawczych dziecka, czyli spostrzeżeń, pamięci i myślenia. Dostarczając bodźców sensomotorycznych działających na wzrok, słuch, dotyk, środki dydaktyczne, ułatwiają bezpośrednie i pośrednie poznanie rzeczywistości, praw nią rządzących, jak również służą opanowaniu różnego rodzaju umiejętności. Prawidłowo dobrane środki dydaktyczne wyzwalają aktywność na lekcji i pobudzają zainteresowania uczniów, a także stwarzają dobre warunki oddziaływania na osobowość dzieci. Znalezienie takich środków, które byłyby w stanie na dłużej przyciągnąć (w większości jeszcze mimowolną) uwagę dziecka, nie jest sprawą łatwą; a przecież to właśnie czynne uczestnictwo w lekcji warunkuje zrozumienie i opanowanie określonych wiadomości i umiejętności.
Interesujące wydaje się pytanie: od czego zależy efektywność procesu nauczania-uczenia się? Poza oczywistymi względami, jakie niosą ze sobą treści przedmiotów, formy i metody pracy. Niepodważalnym wydaje się twierdzenie, że na efektywność procesu nauczania-uczenia się wpływa odpowiedni dobór i stosowanie środków dydaktycznych oraz “możliwości lokalowe”, poprzez które rozumiem, iż lekcje w edukacji wczesnoszkolnej odbywają się, a raczej powinny odbywać się w dobrze wyposażonej klaso-pracowni, chociażby w niektóre urządzenia techniczne i pomoce naukowe. Istnieje więc potrzeba modyfikacji nauczania początkowego, którą trzeba ujmować w aspekcie kompleksowym, a mianowicie trzeba nie tylko udoskonalić programy nauczania lecz także warunki pracy nauczyciela, wyposażenie klas w zestawy niezbędnych środków dydaktycznych oraz kształcenie, dokształcanie i doskonalenie nauczycieli.
Nauczyciel, prowadząc lekcję, stawia sobie określone zadania dydaktyczno-wychowawcze, analizuje treści działów programowych, opracowuje poszczególne tematy, bloki tematyczne, projektuje scenariusze lekcji uwzględniając zasadę wariantowości oraz oprzyrządowanie dydaktyczne.
Dobrze skonstruowany scenariusz lekcji stanowi dla nauczyciela bardzo istotną pomoc, pozwala na prawidłowe przeprowadzenie zajęć, co wiąże się z osiągnięciem zadań dydaktycznych i wychowawczych! Spośród wielu czynników wpływających na efektywność procesu nauczania-uczenia się jest niewątpliwie grupa czynników pozostająca w ścisłej korelacji z postacią nauczyciela, do której można zaliczyć między innymi:
1) przygotowanie zawodowe,
2) zaangażowanie nauczyciela,
3) umiejętność stwarzania właściwej atmosfery,
4) umiejętność przekazywania wiedzy,
5) uwzględnianie i urozmaicanie samodzielnych ćwiczeń uczniowskich,
6) wspólne zainteresowanie i troska o prawidłowy przebieg ćwiczeń, zajęć,
7) trafny dobór i umiejętność stosowania środków dydaktycznych,
8) wyposażenie pracowni, gabinetów,
9) inwencja własna, twórcza.
Nie należy sądzić, że jest to wyczerpująca lista czynników uzależnionych od nauczyciela, ale z pewnością są to czynniki bardzo istotne, odgrywające ważną rolę w procesie nauczania-uczenia się jak również w procesie wychowania.
Uogólniając dotychczasowe wypowiedzi można stwierdzić, że dobór środków dydaktycznych i właściwe ich wykorzystanie w procesie lekcyjnym, jak również dobór określonych metod nauczania, zależy od wielu różnych czynników, a nie tylko od takiego lub innego wyposażenia szkoły w sprzęt i pomoce naukowe. O skuteczności środków dydaktycznych w niemałym stopniu rozstrzyga fakt, czy nauczyciel, decydując się na ich wybór, robi to w powiązaniu z pozostałymi składnikami procesu dydaktycznego.
Skuteczność tę można dodatkowo zwiększyć stosując środki, które:
1) służą nie tylko lepszemu poznaniu bezpośredniemu, lecz również pośredniemu;
2) wymagają od uczniów samodzielnego myślenia i działania, a zwłaszcza stałego posługiwania się już posiadaną wiedzą dla zdobywania nowej wiedzy;
3) zapewniają uczniom wszechstronny obraz poznawanych rzeczy, zjawisk, procesów i wydarzeń, co wymaga operowania środkami zróżnicowanymi, naświetlającymi poznawane fakty z różnych punktów widzenia;
4) w sprzyjających okolicznościach mogą być przez uczniów wykonane w ramach pracy domowej czy na lekcji itp.
Wykonywanie tego rodzaju środków, właściwie przygotowane i kierowane przez nauczycieli ma duże walory wychowawcze, a ponadto może stanowić dla szkoły (klasy) istotne źródło dopływu środków dydaktycznych.
W edukacji wczesnoszkolnej środki dydaktyczne występują w różnych miejscach. Przede wszystkim zapoczątkowują proces edukacyjny, pomagają w przekazywaniu uczniom wiedzy, sprawności lub rozwiązywaniu problemów; są wykorzystywane do utrwalania uprzednio opracowywanych zagadnień. W pierwszym przypadku środki dydaktyczne są najczęściej wykorzystywane do organizowania określonych sytuacji problemowych. Mają zaciekawić uczniów treścią projektowaną do poznania, mają więc one niejako umotywować dalszą naukę zmierzającą do zadawalającego poznania określonych tematów. W tym celu na początku nauczyciel pokazuje film, obraz, odtwarza nagranie magnetofonowe, czyta tekst i dzieci uświadamiają sobie pewne “luki” w zakresie danych tematów. Powstaje więc sytuacja problemowa (czynnikiem organizującym ją jest dany środek).
Środki dydaktyczne mogą być również wykorzystywane w procesie przyswajania nowych zagadnień. Nauczyciel wymaga od dzieci w tym przypadku wykorzystania danych im środków dla poznawania odpowiednich treści. W trzecim natomiast przypadku sytuacja jest nieco odmienna. Dzieci poznały już pewien zakres treści. Środki dydaktyczne są tutaj wykorzystywane do utrwalania nabytej już wiedzy. Porównywanie przez dzieci wiedzy już przyswojonej z wiedzą odzwierciedloną za pomocą eksponowanego środka dydaktycznego pozwala im dostrzec nowe elementy w posiadanej wiedzy. Dzięki temu ich wiedza jest lepiej utrwalona i pogłębiona, nabiera walorów operatywnych i może stanowić również materiał inspirujący do dalszej pracy poznawczej.
Reasumując: tylko takie nauczanie jest efektywne, które budzi zainteresowanie. W dzisiejszych czasach nie jest to problem łatwy dla nauczyciela, bacząc na niewystarczające wyposażenie szkół, klaso-pracowni w odpowiednie środki dydaktyczne. Sytuacja ta wymaga bowiem od nauczyciela poszukiwania nowych sposobów pracy, które pozwolą rozniecić “ogień” w sercu i umyśle ucznia. W warunkach pracy współczesnej szkoły, która nie nadąża za warunkami technicznymi stwarzanymi przez rodziców w domu (komputery, wideo itp.) wydaje się, konieczne organizowanie takich sytuacji zadaniowych, które na tyle przyciągną uwagę ucznia, że zachęcą go do pracy.
Literatura:
1. J. Piaget “Studia z psychologii dziecka”, Warszawa 1978.
2. H. Moroz “Współczesne środki dydaktyczne w nauczaniu początkowym matematyki”, Warszawa 1986.
3. R. Więckowski „Pedagogika wczesnoszkolna”, Warszawa 1995.
|
