Poruszam ten temat w celu ułatwienia rodzicom i wychowawcom rozpoznania tej choroby i szybkiego rozpoczęcia leczenia. Powszechnie, bowiem wzbraniamy się przed uznaniem, że depresja jest chorobą. Trzeba jednak pamiętać, że może ona zaciążyć na przyszłości chorego w sposób być może definitywny i może wywołać cierpienie większe niż śmierć.
Bycie smutnym nie oznacza przeżywania depresji, ale człowiek w depresji czuje się głęboko smutny. Taki smutek nie mieści się w normie ludzkich doświadczeń. Smutek ten nie jest proporcjonalny do wywołujących go bodźców, trwa dłużej, a jego reperkusje są głębsze we wszystkich aspektach ludzkiej osoby, jej pracy i relacji społecznych. Jest to smutek patologiczny, jeden z najbardziej oczywistych symptomów prawdziwej depresji. Ma on cechy bardzo precyzyjne: jest to poczucie niemocy i wewnętrznego przepełnienia męką. Jest tak intensywny, że wywołuje uczucie absolutnej bezradności. Człowiek chory na depresję czuje się winny za swoją sytuację, krytykuje siebie i gardzi sobą.
Dla psychologa depresja to stan chorobowy (który wywołuje ból) trwający krócej lub dłużej, charakteryzujący się pogorszeniem nastroju i zmniejszeniem energii. Człowiek depresyjny ujawnia lęk, zmęczenie, zniechęcenie i niezdolny jest do stawiania czoła najmniejszym trudnościom. Ta niemoc sprawia mu cierpienie i skłania go do przyznania, że nawet jego możliwości intelektualne uległy zmniejszeniu.
Najczęstszymi symptomami depresji są zaburzenia uczuciowości i myślenia, zaburzenia zachowania i negatywne konsekwencje w kontaktach emocjonalnych i społecznych.
- Pośród zaburzeń uczuciowości najważniejszy i najbardziej charakterystyczny jest patologiczny smutek; tzn. uczucie smutku o wiele bardziej głębokie i trwałe niż normalnie.
- Lęk jest kolejnym z najbardziej wyróżniających się zaburzeń uczuciowych depresji. Człowiek chory żyje w ciągłym stanie zmartwienia i niepokoju, który zwykł mu towarzyszyć, zwiększony jeszcze przez autodestrukcyjne poczucie winy.
- Drażliwość i izolacja są kolejnymi charakterystycznymi cechami osoby chorej na depresję. Człowiek taki ma coraz większe trudności z doprowadzeniem do końca normalnej relacji społecznej, a jego zmiany humoru mogą być czasami nieprzewidywalne i przeradzające się w agresję. Te i inne zaburzenia w zachowaniu zmierzają do wyizolowania i braku komunikacji. Zwykła się również pojawiać utrata perspektywy przyszłości. A po utracie zaufania do samego siebie, na ogół pojawia się również brak zainteresowania dla otaczających człowieka spraw.
- Wśród zaburzeń myślenia wyróżnia się zmniejszenie zdolności do koncentracji i chęci rozwiązywania jakiegokolwiek problemu. Chory „ wyłącza się” ze wszystkiego, co wokół niego się dzieje i pogrąża się w wewnętrznym świecie, do którego z trudem dopuszcza towarzyszące mu osoby.
- Wśród zaburzeń somatycznych występuje bezsenność, brak apetytu zaburzenia trawienne, bóle i zawroty głowy, a u dzieci i młodzieży, moczenie nocne.
Symptomy choroby to sygnały, które człowiek wysuwa, aby zakomunikować, że coś się nie układa. To znaki, które są wyrazem choroby. Znaczenie symptomów depresji nie zależy od ich częstotliwości, lecz kryteriów jakościowych takich jak ich konsekwencje i obciążenia dla całości osobowości. Do symptomów, które bardziej precyzyjnie opisują depresję dziecięcą należą:
- melancholijny nastrój – przejawy smutku, samotności, nieszczęścia i pesymizmu, zły humor, dziecko łatwo się złości, łatwo płacze, trudno je pocieszyć;
- idee autodeprecjacyjne – uczucia bezużyteczności, niewydolności, brzydoty, poczucie winy, pragnienie śmierci, pokusa samobójstwa;
- zachowania agresywne – trudności w relacjach interpersonalnych, kłótliwość, wrogość, mały szacunek dla autorytetu;
- zaburzenia snu – niespokojny sen, chwile bezsenności, trudności z przebudzeniem i porannym wstawaniem;
- pogorszenie wyników szkolnych – stałe żale ze strony nauczycieli, słaba koncentracja, słaba pamięć, mniejsze przykładanie się do zajęć klasowych, utrata zwyczajnego zainteresowania dla zajęć szkolnych;
- zmniejszona socjalizacja – izolacja, mniejsze uczestnictwo w życiu grupy, wycofywanie się ze społeczności;
- dolegliwości somatyczne – bóle głowy, bóle brzuszne, mięśniowe i inne dolegliwość i niepokoje o zdrowie, zaburzenia apetytu i/ lub zmiany dotychczasowej wagi;
- utrata zwyczajnej energii – utrata zainteresowania sportem i rozrywką; zmniejszenie energii z powodu wysiłku fizycznego lub umysłowego.
Depresja u dziecka towarzyszy wielu chorobom fizycznym, ukrywa się pod różnymi zaburzeniami w zachowaniu i występuje wraz z wieloma problemami w uczeniu się czy wraz z niepowodzeniami w szkole. Choroba ta dotyka coraz częściej populację dziecięcą, poddaną w sposób pośredni żądzą dominacji i rywalizacji, która rządzi postępowaniem osób dorosłych. To strach przed niepowodzeniem jest jedną z głównych przyczyn zjawiska izolacji i problemów z komunikacją u dzieci od początku ich szkolnej nauki. Można wyróżnić trzy główne typy depresji (abstrahując od ich wielofunkcyjnego charakteru, a kładąc nacisk na wywołującą ja przyczynę):
- Depresja organiczna (somatyczna) – wywołana jest przez zaburzenie organiczne, które w wyraźny sposób zmienia funkcjonowanie systemu nerwowego np. choroby (Parkinsona). Rodzinne predyspozycje również są przyczyną tego typu depresji.
- Depresja psychogenna (reaktywna) – spowodowana jest jakąś sytuacją lub wywołującym ją czynnikiem środowiskowym. W tym przypadku w grę wchodziłyby takie wydarzenia jak śmierć bliskiej osoby.
- Depresja endogenna, którą przypisuje się zmianom w ilości lub funkcjonowaniu neuroprzekaźników centralnego układu nerwowego.
Obecnie uważa się, że na powstanie depresji wpływa łączna obecność rozlicznych przyczyn, cała gama czynników i okoliczności. Należą do nich:
1. Przyczyny biologiczne:
- przyczyny genetyczne – czyli rodzinne przekazywanie depresji;
- przyczyny związane z centralnym układem nerwowym – są to zaburzenia lub wrodzone dysfunkcje CUN oraz niedorozwój pewnych struktur mózgu;
2. Doświadczenie życiowe (niektóre z nich mają cechy patologiczne i powodują zaburzenia w procesie dojrzewania osoby):
- doświadczenia indywidualne – szczególnie te o charakterze emocjonalnym (separacja, pozbawienie czegoś, utrata etc.) mają wielkie znaczenie destabilizacyjne; kiedy takie doświadczenia wypełniają przestrzeń dziecka czy nastolatka, mówimy o „doświadczeniach życiowych”, które mogą mieć silny charakter stresujący;
- doświadczenia pochodzenia społecznego – czyli doświadczenie współuczestnictwa i funkcjonalna zależność od środowiska, jak ma to miejsce głównie w rodzinie, szkole i na ulicy.
3. Inne czynniki wywołujące depresję – wiek, płeć, temperament
Rodzina jest jednym z doświadczeń, które w najwyższym stopniu decyduje o konfliktach powstałych w otoczeniu dziecka. Dzieje się to przez wpływ, jaki wywiera na jego postępowanie i przez całą sieć stosunków, które tworzą się na jej łonie (sytuacja adaptacyjna, dzieci samotnych matek, dziecko matki zmarłej przy porodzie, jedynak, nieobecność ojca, źle prowadzący się rodzice, rozbite rodziny, odwrócony model rodziny – słaby ojciec, silna matka, autorytarni rodzice, sytuacja nadopiekuńczości, jedno dziecko preferowane kosztem drugiego, kłótnie rodzinne, niestałość pożycia rodzinnego – dziecko mieszka z matką i ojczymem lub z matką i wujkiem).
Szkoła tak jak rodzina, stanowi inne doświadczenie o znaczeniu patogennym. Jako środowisko bardzo wpływa na zachowanie depresyjne dziecka. Kiedy trafia do szkoły, doświadcza uczuć niepewności, stresu z negatywnymi skutkami powodującymi trudności w nauce i relacjach z niektórymi kolegami, wywołanymi brakiem motywacji i zaufania do siebie samego. Spadek wyników szkolnych, po pierwszych trzech, czterech latach, jest jednym z najlepszych wskaźników ewentualnego pojawienia się obrazów depresyjnych. Na przykład dziecko, które powtarza rok i doznaje w szkole porażek, będzie się czuć odpowiedzialne za rodzinne kłótnie swoich rodziców, postrzegając siebie jako winnego wszystkiego, co w domu negatywne, zmniejszy się jego szacunek do samego siebie, uformuje negatywne pojęcie siebie, obniży poziom swoich aspiracji, wyrzeknie się relacji z kolegami, którzy otrzymują lepsze oceny od niego, zmniejszy swoje zaangażowanie społeczne, straci neutralną spontaniczność. Ta porażka może nawet być czynnikiem, który doprowadzi do samobójstwa. Szkolne niepowodzenie może warunkować lub wzbudzać pojawienie się zachowań depresyjnych w dzieciństwie.
Przecież szkoła jest naturalną scenerią, w której dziecko dokonuje autoafirmacji poprzez naukę, miejscem, gdzie integruje się z ludźmi podobnymi sobie, i wspólnotą, w której się zakorzenia i stara się o akceptację ze strony nauczycieli i kolegów. A szkolna porażka blokuje wiele z tych funkcji i wywołuje ponadto konsekwencje niekorzystne dla jego zdrowia.
Ulica w ten sam sposób dostarcza wielkiej różnorodności bodźców psychospołecznych bardzo trudnych do zidentyfikowania i opanowania przez dziecko lub nastolatka.
Przeprowadzono również badania nad uchwyceniem zależności między depresją okresu rozwojowego a osiągnięciami szkolnymi oraz w jakim stopniu zaburzenie afektywne, sezonowe (depresja sezonowa) wpływa na wyniki w nauce. Depresja sezonowa charakteryzuje się nasileniem określonych dolegliwości każdego roku począwszy od października lub listopada aż do stycznia ( punkt krytyczny). Symptomy tej depresji utrzymują się nierzadko do końca kwietnia, w okresie gwałtownego wydłużania się dnia. Typowe objawy tego zaburzenia to zmęczenie, senność, wzmożony apetyt na węglowodany oraz dolegliwości znamienne dla klasycznej depresji. Liczne badania kliniczne dowiodły, że epizody depresyjne związane są między innymi z ilością światła słonecznego i temperaturą każdego miesiąca.
Proces diagnozowania depresji jest dość trudnym zadaniem i należy do specjalistów.
Świat szkolny, w którym dziecko i nastolatek przebywają, jest jednym z elementów, z którego można otrzymać obszerne informacje dla diagnozy depresji. Nauczyciel, wychowawca, który ich zna, może przy wykorzystaniu różnych kwestionariuszy z pytaniami otwartymi, wywiadu z rodzicami dziecka (celem zebrania informacji dotyczących problemów dziecka i jego relacji z rodzicami), wywiadu z samym dzieckiem (który obejmuje tematy takie jak przyjaźnie, szkoła, zajęcia i rozrywka, rodzina, leki, niepokoje, obrazy samego siebie, nastrój, przejawy gniewu, zaburzenia myślenia), osobistych doświadczeń ustnych czy pisemnych dostarczyć użytecznych informacji.
Każdy a wymienionych narzędzi badawczych powinien zawierać:
- wyraz twarzy i motoryka,
- dostosowanie społeczne dziecka względem jego rodziców, kolegów i wychowawców,
- realizacja zadań,
- strategie rozwiązywania problemów uczuciowych, poznawczych i problemów z zachowaniem,
- pojęcie samego siebie, świata, motywacje,
- ekspresja uczuciowa i nastrój.
Nie może zabraknąć w tej diagnozie informacji na temat rozwoju i zachowania społecznego dziecka. Ważne jest, aby przyjąć właściwą postawę w stosunku do badanego, pełna zaufania, szczerości, otwartej komunikacji, dialogu. W przypadku dzieci (młodzieży) trzeba koniecznie dostosować się do nich, stanąć na ich poziomie, używać ich języka, poznać ich zainteresowania ( które mogą przejawiać się w grach, gestach, zabawach rysunkach itp.), podchwycić ich sposób wyrażania się i komunikacji, które podczas tych czynności wysyłają poprzez swoją twarz, komentarze, ekspresję czy mimikę.
U małych dzieci do rozpoznania depresji może posłużyć „ swobodny rysunek”, który niekiedy jest jedynym sposobem wyrażania tego, co chcą nam powiedzieć, co odczuwają, co się z nimi dzieje (leki, fobie).
Diagnoza i wczesne interwencje w przypadku depresji wymagają korzystania z zespołowej pomocy dziecka, jego rodziny i innych osób wywierających na niego wpływ wychowawczy.
Tak jak już wspomniałam na początku, wiadomo, że wiele prób samobójczych, a nawet popełnienie w dzieciństwie samobójstwa motywuje bezpośrednio jakiś typ depresji.
Brak czasu wolnego, skomplikowane życie społeczne, wysokie wymagania ze strony rodziców, konflikty w ognisku domowym i nadmierna presja szkolna są punktami zapalnymi, wiodącymi osoby niepełnoletnie do odebrania sobie życia.
Dzieci i młodzież depresyjna nie okazuje tendencji samobójczych. W konsekwencji wiec, każdy małoletni powinien być oceniany pod kątem tendencji samobójczych.
U niektórych dzieci (młodzieży) depresja powoduje ucieczkę w bulimię czy anoreksję, bywa też skutkiem zażywania narkotyków i alkoholu.
Panuje przekonanie, że występuje związek między trudnościami w nauce szkolnej, szkolną porażką a depresją. Dlatego trzeba koniecznie określić i zastosować niektóre konkretne i skuteczne środki zapobiegawcze.
W obliczu symptomów depresji, które mieszczą się pośród przejawów czy zachowań związanych ze szkolnym niepowodzeniem nauczyciele i wychowawcy winni podjąć pewne środki. Przede wszystkim nauczyciel powinien:
- uruchomić swoje zdolności pedagogiczne, aby wyrwać dziecko z niepowodzeń szkolnych;
- postarać się zidentyfikować motywy domniemanych niepowodzeń szkolnych;
- oddziaływać na motywację do pracy;
- w innych przypadkach interweniować w sposób bardziej selektywny i wyspecjalizowany;
- zastosować strategie modyfikacje konstruktów poznawczych, zaczerpnięte z psychologii .
Na obszarze działalności szkolnej istnieją łatwe do zastosowania środki pedagogiczne, które mogą zapobiec sytuacjom depresyjnym uczniów.
- Nauczyciel powinien wzmocnić techniki motywacyjne wobec uczniów, którzy napotykają większe trudności w nauce, osiągają gorsze wyniki i wzrasta u nich brak motywacji. Powinien potwierdzać naturalne zdolności ucznia, wzmacniać poczucie jego osobistej wartości (pojęcie samego siebie), umacniać jego poczucie bezpieczeństwa i otwierać przed nim oczekiwania przezwyciężenia trudności i osiągania lepszych wyników szkolnych. Nauczyciel w każdym konkretnym przypadku powinien umieć wybrać najbardziej odpowiednie techniki, aby uzyskać u ucznia konieczna motywację.
- Włączyć samego ucznia do uczenia się, zgodnie ze znanymi strategiami „ nauki uczenia się”. Trzeba towarzyszyć uczniowi, który ma trudności w nauce, aby uczył się łatwiej i lepiej, aby on sam zobowiązał się stopniowo do zdobywania i realizowania nowych wzorców i nawyków postępowania. W ten sposób uczeń również się motywuje, ponieważ zyskuje zaufanie do siebie samego w miarę, jak maleje jego wcześniejsze zahamowanie. Równocześnie stanie się w ten sposób bardziej aktywny i dynamiczny w pracy szkolnej i zdobywaniu nowych nawyków zachowania.
- „Uczyć i cieszyć się” to wyrażenie, które mogłoby streścić całą serię środków zapobiegania depresji dziecięcej. Wysiłek i intuicyjne odrzucenie, które wielokrotnie prowokuje nowa wiedza, wiedzie do frustracji i rozczarowania u ucznia, który nie widzi rezultatów czy bezpośrednich korzyści. W obliczu wrażenia nietolerancji i wyczerpania, nauczyciel pomoże zrozumieć uczniowi to, co związane jest z pracą, pomoże mu zminimalizować negatywne efekty, które towarzyszą wysiłkowi uczenia się, pokaże mu radość szukania i znajdowania rozwiązań, dochodzenia do małych celów i przezwyciężania trudności. Dzięki tym środkom dziecko, dalekie od uczucia frustracji i przygnębienia, dostrzeże u siebie większe możliwości zrozumienia, odkrycia czy realizowania czynności, których przedtem mu zabraniano. Będzie bardziej tolerancyjne względem opóźnień w osiąganiu dobrych rezultatów, będzie mogło realizować projekty o większym zasięgu. Ufniej będzie uczyło się lepszego rozwijania się w konkurencyjnym społeczeństwie.
Tak więc nauczyciel ze swojej pozycji wychowawcy, który na co dzień obserwuje zachowanie swoich uczniów, może wcześnie wykryć zmiany w ich zachowaniu, przedłużające się sytuacje depresyjne, a nawet ryzyko samobójstwa, anoreksji, bulimii czy zażywania narkotyków.
mgr Katarzyna Przyszewska
nauczycielka
Bibliografia:
Jose Collados Zorraquino. Depresja u dzieci i młodzieży. Wyd. eSPe Kraków 2002r.
Maria Socorro Entena. Jak pomagać przygnębionym? Wyd. eSPe Kraków 2002r.
Sikorski.W. Nieleczona depresja wieku adolescencji a niepowodzenia szkolne. Edukacja 2001 nr 3
Skalski M. Posępnica. Woedza i Życie 2001 nr 11
Szamańska J. Depresje młodzieńcze. Problemy Opiekuńczo – Wychowawcze 1997 nr 2
Wojtasiński Z. Rak duszy. Wprost 2002 nr 9
Informacje na temat depresji można znaleźć w Internecie Fundacji ITAKA:
www.leczdepresje.org
Można zajrzeć na witryny
www.depresja.com.pol
www.depresja.lundbeck.pl/ty/psychotest.htm |
