Miasto otaczała sieć dróg bitych. Linia kolejowa łączyła Włodawę bezpośrednio z Brześciem Litewskim i Chełmem; pośrednio z Lublinem, ponieważ konieczna była przesiadka w Chełmie. Żeglowny dawniej Bug, czego śladem jest port spławny po prawej stronie rzeki, nie odgrywał żadnej roli w II Rzeczpospolitej.
W późniejszym okresie odbywały się spływy kajakowe po Bugu na trasie Hrebenne - Terespol. Niewykorzystanie drogi wodnej łączyło się z ogólnym zaniedbaniem gospodarczym i politycznym. Była więc Włodawa w dwudziestoleciu międzywojennym miasteczkiem pięknie położonym, ale sennym i zacofanym. Część badaczy nazywa ówczesną Włodawę wielką wsią z obszernym rynkiem, gdyż symptomami nowoczesności było światło elektryczne, niewielka liczba motorów i urządzeń w kilku zakładach przemysłowych, radio oraz nieco przedmiotów codziennego użytku.
Mimo tych licznych zaniedbań Włodawa była stolicą największego powiatu w ówczesnym województwie lubelskim.
Tabela 1
Liczba mieszkańców wybranych miast powiatowych województwa lubelskiego w 1921 r
|
Miasto powiatowe |
Liczba mieszkańców |
|
Sokołów Podlaski
Konstantynów
Biała Podlaska
Włodawa |
77857
58460
57461
82532 |
Liczba mieszkańców samej Włodawy w stosunku do ogólnej liczby mieszkańców w powiecie była mała. W okresie dwudziestolecia zmieniała się i miała tendencję wzrostową.
Tabela 2
Stan liczbowy mieszkańców Włodawy w latach 1921 -1937
|
Rok |
Liczba mieszkańców Włodawy |
|
1921
1931
1937 |
6269 osób
85 19 osób
9084 osób |
Z zestawienia wynika, że liczba mieszkańców w 1937 r uległa zwiększeniu prawie o 50% w porównaniu z 1921 r. Było to wynikiem wzrastającej urbanizacji i indurtializacji miasta. Niezwykle ciekawie przedstawia się charakterystyka narodowościowa tego miasta . (Patrz tabela 3)
Tabela 3
Charakterystyka narodowościowa mieszkańców Włodawy w latach 1921 -1936
|
|
Narodowość |
|
Rok |
Polacy |
Żydzi |
Ukraińcy |
|
1921
1931 |
2355
2577 |
3835
5863 |
70
150 |
Ton życia w mieście nadawali Żydzi i Polacy. Pierwsi dominowali w życiu gospodarczym.
Byli to głównie biedni kupcy i rzemieślnicy. Drudzy znajdowali zatrudnienie przede wszystkim w wojsku, we władzach powiatowych i w szkolnictwie. Wzajemne stosunki pomiędzy Polakami i Żydami trudno określić mianem współżycia, chociaż i między obu narodowościami nie było starć i walki.
Najmniejszą rolę w życiu miasta odgrywali Ukraińcy. W czasie okupacji hitlerowskiej próbowali wykazać swoją wyższość nie tylko nad narodem żydowskim, ale i polskim. Wpłynęło to ujemnie na stan szkolnictwa i rozwój tajnego nauczania.
Rozwój szkolnictwa zawodowego uzależniony jest w głównej mierze od stanu gospodarki i możliwości zatrudnienia absolwentów szkół zawodowych. Według danych spisu 19 XII 1931 r. liczba zatrudnionych w poszczególnych działach gospodarki wyglądała następująco:
Tabela 4
Struktura zawodowa ludności
|
Rodzaj gospodarki |
Liczba zatrudnionych |
|
przemysł
rzemiosło
handel i ubezpieczenia
komunikacja
rolnictwo
inne |
280 osób
2778 osób
1712 osób
359 osób
2326 osób
1064 osób |
Przemysł Włodawy w latach 1918 - 1939 był słabo rozwinięty. W połowie lat 20-tych działało tu zaledwie kilka małych przedsiębiorstw przemysłowych, garbarnie ręczne, tartak, drukarnia ręczna, młyn, cegielnia, betoniarnie, elektrownie, kaszarnie, olejarnie oraz fabryki wody gazowanej. W tym szeroko rozumianym przemyśle pracowało ok. 100 osób i zaspokajał on tylko miejscowe potrzeby. Niski poziom rozwoju cechował także pozostałe gałęzie gospodarki.
W końcu lat 30-tych Włodawa dysponowała stosunkowo dobrze rozbudowaną siecią szkół. Funkcjonowały 3 szkoły powszechne i chluba miasta: Gimnazjum Koedukacyjne - funkcjonujące od roku szkolnego 1936/37. Utworzone gimnazjum było efektem aktywnej działalności Towarzystwa Szkoły Średniej we Włodawie. Ze wszystkich szkół tylko Gimnazjum było wyposażone we wszystkie pomoce naukowe i niezbędne pracownie. Pierwszą szkołą zawodową była utworzona w 1929 roku przy sierocińcu im. Tadeusza Kościuszki, Sejmikowa Szkoła Rzemiosł Sejmiku Włodawskiego. Posiadała ona internat i mieściła się w dzisiejszym budynku oddziału internistycznego Szpitala Powiatowego.
Obejmowała dwa działy szkolenia zawodowego: stolarski i koszykarski, a czas nauki trwał trzy lata. Przeważnie uczęszczało do niej 30 uczniów. Zlikwidowano ją w 1933 r. ze względu funduszy na jej utrzymanie. Jednocześnie z Sejmikową Szkołą Rzemiosł otwarto 1929 r. Dokształcającą Szkołę Zawodową, której tradycje są kontynuowane do dnia dzisiejszego. Była to szkoła koedukacyjna i mieściła się w gmachu Szkoły Powszechnej nr l , (ul. Wyzwolenia). Uczyło w niej 8 nauczycieli ze szkół powszechnych, nauka trwała 3 godziny dziennie, a 18 tygodniowo. W roku szkolnym 1937/38 uczęszczało do niej 73 uczniów w następujących zawodach: krawiec, kuśnierz, szewc, kamasznik, czapnik, subiekt, zegarmistrz, robotnik dzienny, a także 11 niezatrudnionych. Wśród uczniów tego roku było 20 dziewcząt (krawcowa, robotnica dzienna, niezatrudniona) i 53 chłopców. Nauczanie prowadzono do wybuchu II wojny światowej. W wyniku działań wojennych działalność szkoły została przerwana na początku września 1939 r. i wznowiona po zakończeniu wojny. Szkołę utrzymywał Zarząd Miejski Włodawy i Kuratorium Okręgu Szkolnego Lubelskiego
Oprócz Dokształcającej Szkoły Zawodowej we Włodawie działały: 3-letnia Zawodowa handlowa prowadzona przez Magistrat, Prywatna Szkoła Żydowska "Talmud-Tora" zatrudniająca 3 nauczycieli i licząca 48 uczniów. W formułowaniu celów i założeń programowych wychowania fizycznego w szkolnictwie międzywojennego szczególną cezurę stanowi przyjęcie władzy w państwie przez obóz polityczny Piłsudskiego po przewrocie majowym 1926 r. Do tego bowiem momentu zarysowały się dwie koncepcje funkcji wychowania fizycznego i sportu. Jedna koncepcja była formułowana przez lekarzy i pedagogów, natomiast druga przez koła wojskowe i działaczy politycznych. W tym nurcie pedagogiczno-medycznym kierowano się troską zgodną ze starogrecką zasadą kalokagatii, tj. stałej harmonii rozwojowej człowieka i przestrzeganiu żywej dbałości o stronę duchową i fizyczną.
Oba ministerstwa - Ministerstwo Zdrowia oraz Ministerstwo Wyznań Religijnych Oświecenia Publicznego - akcentowały głównie cele zdrowotne wychowania fizycznego dzieci i młodzieży oraz były zdecydowanie negatywnie ustosunkowane do pomysłów wychodzących z obozu legionowego o potrzebie bardzo silnego powiązania wychowania fizycznego z przysposobieniem wojskowym. Tak więc do 1926 roku wychowanie fizyczne i sport znajdowało się przede wszystkim w sferze wpływów tzw. resortów cywilnych.
Po 1926 roku sytuacja uległa istotnym zmianom. Coraz częściej w polityce władz socjalnych wychowanie fizyczne, a także sport spełniały rolę instrumentalną w polityce militarnej państwa. Po umocnieniu władzy politycznej sanacja zainteresowała się problemami wychowania. W centrum uwagi znalazła się szkoła jako instytucja najbardziej oddziałująca na dzieci i młodzież. Oświata była doceniana jako środek za pomocą którego można było przenosić poglądy polityczne.
Twórca rządowej doktryny tzw. wychowania państwowego opartej na ideologii Józefa Piłsudskiego stał się Sławomir Czerwiński. Główne jego myśli zostały zawarte w programowym referacie wygłoszonym w 1929 roku na zjeździe nauczycielskim w Poznaniu w pracy "O nowy ideał wychowawczy". Rola wychowania fizycznego i sportu sprowadzała się przede wszystkim do ważnego czynnika w uzyskaniu bardziej efektywnych wyników w pracy zawodowej i w wychowaniu sprawdzonego żołnierza. Programy dla szkolnictwa średniego nie mogły w pełni zadowolić ani pedagogów, ani wychowanków. Zmniejszono liczbę godzin z 3 na 2 tygodniowo.
Od 2 I 1929 roku ponownie wprowadzono 3 godziny ćwiczeń cielesnych tygodniowo, co znacznie poprawiło możliwości realizacyjne programów ministerialnych.
Po wprowadzeniu w 1932 roku tzw. "Ustawy Jędrzejowskiej" rozpoczęto realizację nowego programu. W nowo wprowadzonym typie szkoły średniej, poza 2 godzinami zajęć obowiązkowych w tygodniu wprowadzono codzienną 10 minutową gimnastykę, 2 godziny tygodniowo zabaw, gier, ćwiczeń polowych. Przedmiot wychowania fizycznego w nowym programie został opracowany bardzo wszechstronnie. Jednak ponowne zmniejszenie liczby godzin nie sprzyjało właściwej realizacji założeń programowych.
Do stron dodatnich nowego programu należy zaliczyć wprowadzenie wyraźnego podziału ćwiczeń. Z uwag dotyczących całości należy wymienić cenne wskazówki na temat realizacji wymogów programowych w stosunku do ucznia. Cały program mógł być adoptowany do różnorakich warunków poszczególnych szkół. Za stronę ujemną należy uważać brak podziału na klasę I i II. Poza tym program z zakresu wychowania fizycznego był zbyt mocno powiązany z przysposobieniem wojskowym.
W roku szkolnym 1937/38 na l nauczyciela średnio przypadało ok. 45 uczniów, Najkorzystniejsza sytuacja panowała w Dokształcającej Szkole Zawodowej, gdzie na l nauczyciela przypadało tylko 9 uczniów.
Uczniami szkół włodawskich byli głównie Żydzi i katolicy; prawosławni stanowili niewielki odsetek. Około 50% absolwentów szkół powszechnych szło do rzemiosła, 25% kontynuowało naukę i aż 25% nie mogło znaleźć żadnego zatrudnienia.
Całe szkolnictwo otaczała zadowalająca opieka ze strony władz miejskich. Budowa dwóch szkół powszechnych w latach 1918 - 1936 pochłonęła 49,4% sum inwestycyjnych Włodawy. Mimo to potrzeby miasta, w tym względzie były dalekie od zaspokojenia. Szkoły dotkliwie odczuwały stały brak środków finansowych, borykały się z ciężkimi warunkami lokalowymi, brakiem pomocy naukowych, niewystarczającym przydziałem etatów nauczycielskich powodującym obciążenie nauczyciela dużą liczbą uczniów.
Od pierwszych dni okupacji w obronie wartości szkoły polskiej i kultury wystąpili nauczyciele ukrywając część księgozbiorów i pomocy naukowych. W okresie wojskowego zarządu miasta Wacław Derejczyk zwrócił się o uruchomienie we Włodawie gimnazjum i liceum. Od końca października do 30 listopada 1939 roku szkoły te podjęły pracę, następnie zostały zamknięte przez władze Generalnej Guberni.
Działalność szkolnictwa zawodowego była ciągle ograniczana. Władze okupacyjne skierowały do szkół zarządzenie z dn. 8 X 1942 roku, na mocy którego kierownicy szkół zobowiązani byli sporządzić listy wszystkich uczniów powyżej 14 roku życia i przekazać je swoim nadrzędnym władzom. Na podstawie dostarczonych wykazów odnośne władze sporządzały wykazy młodzieży, którą wysyłano w głąb Niemiec na przymusowe roboty.
Mimo terroru i represji młodzież polska w ograniczonym zakresie objęta była wychowaniem fizycznym w jawnym i tajnym nauczaniu funkcjonującym na terenie Generalnej Guberni. Wbrew zakazom organizowano potajemnie gry i zabawy ruchowe.
Wychowanie fizyczne i sport wyrażały silniej może niż w okresie pokoju potrzeby egzystencjalne człowieka - równowagi psychicznej i odprężenia. Jedyną działającą legalnie szkołą zawodową we Włodawie była Ukraińska Szkoła Handlowa która istniała od 1940 r. Przygotowywano w niej młodzież do handlu spółdzielczego. Uczniowie pochodzili głównie z rodzin ukraińskich, toteż wychowywano ich w duchu nienawiści rasowej wobec Żydów i Polaków. Takie postępowanie było wynikiem stosunków narodowościowych przed II wojną światową, a ofiarami zatargów byli nauczyciele i uczniowie narodowości polskiej.
W wyniku działań wojennych 1939 - 1944, a przede wszystkim eksterminacyjnej polityki okupanta Włodawa poniosła dotkliwe straty. Dzięki ofiarnej pracy udało się zorganizować Inspektorat Szkolny, który 15 sierpnia 1944 r. przystąpił do pracy nad uruchomieniem szkół.
Od roku 1945/46 funkcjonowała we Włodawie Dokształcająca Szkoła Zawodowa, której dyrektorem został znany nauczyciel tajnego nauczania Włodzimierz Partyka. Kilka lat później (1949/50) utworzono Publiczną Średnią Szkołę Zawodową oraz Zasadniczą Szkołę Zawodową. Zasadnicza Szkoła Zawodowa mieściła się w dwupiętrowym budynku przy ul. Partyzantów. Dyrektorem ZSZ został Ignacy Oleszczuk, który sprawował tę funkcję do 1961 r. Do tego czasu szkoła wykształciła poważne zastępy fachowców, tak bardzo potrzebnych w gospodarce powiatu i miasta.
Tabela 5
Charakterystyka ZSZ w latach 1947-1951
|
Rok szkolny |
Liczba uczniów |
Liczba absolwentów |
Rodzaj wydziału |
|
1947/48
1948/49
1949/50
1950/51 |
47
124
118
258 |
27
57
64
119 |
ślusarski, krawiecki
j.w. wielozawodowy
j.w. metalowy,
wielozawodowy |
W latach następnych następował szybki i systematyczny rozwój szkoły. W 1960 r. ZSZ prowadziła swoje kształcenie w następujących kierunkach: sprzedawca, ślusarz-mechanik, krawiectwo, różne zawody usługowe w klasie wielozawodowej i stale zwiększała swój zasięg. Uruchamiała nowe potrzebne kierunki kształcenia.
Przez okres ponad 20 lat swego istnienia mieściła się w ciasnym i nieprzystosowanym do potrzeb szkolnictwa zawodowego obiekcie. Dopiero od l września 1970 r. Zasadnicza Szkoła Zawodowa otrzymała piękny i nowoczesny kompleks obiektów. Obok budynków szkolnych ZSZ otrzymała również internat na 160 miejsc oraz warsztaty szkolne. W roku szkolnym 1960/61 szkoła zawodowa prowadziła kształcenie w podstawowych zawodach mechanicznych. Obok klasy ślusarz-mechanik istniała klasa wielozawodowa (piekarz, fryzjer, masarz itp.) grupująca tzw. zawody usługowe oraz klasa krawiecka i handlowa. W tym samym roku nastąpiła zmiana na stanowiskach dyrektora szkoły. Odszedł I. Oleszczuk, a nowym dyrektorem został Tadeusz Gradowski.
W 1965 r. powołano do życia 3-letnie Technikum Mechaniczne na podbudowie programowej Zasadniczej Szkoły Zawodowej z kierunkiem obróbka-skrawaniem. Od tego momentu istniały już dwie szkoły w systemie dziennym, a liczba uczniów systematycznie wzrastała
Do 1967 r. nie zachodziły w zasadzie żadne ważniejsze zmiany jeśli chodzi o kierunki kształcenia. Dopiero w 1967 r. pojawiły się 2 nowe zawody: murarz i tokarz. Podjęcie nauczania w tych zawodach spowodowane było potrzebami przedsiębiorstw budowlanych i zakładów pracy. Istniał wtedy ogromny społeczny nacisk na uruchomienie tych właśnie kierunków
Trzeba podkreślić, że co roku odbywały się specjalne spotkania dyrekcji ZSZ z udziałem władz powiatowych, przedstawicieli zakładów pracy, wydziału zatrudnienia, gdzie zgłaszano potrzeby na wykwalifikowaną kadrę, analizowano możliwości zatrudnienia absolwentów szkół oraz ustalano wspólne przedsięwzięcia w celu możliwie adekwatnego dostosowania kierunków kształcenia do potrzeb kadrowych zakładów i instytucji.
W latach 70-tych następował dalszy rozwój szkolnictwa zawodowego, pozostającego w ścisłym związku z przeobrażeniami społeczno-ekonomicznymi. Zmiany kierunku kształcenia wypływały przede wszystkim z zapotrzebowania miejscowych przedsiębiorstw.
W roku szkolnym 1970/71 dyrektorem szkoły został mgr inż. Franciszek Sobczuk. Uczniowie wzbogacali swoje kwalifikacje zawodowe w Technikum Mechanicznym o kierunku obróbka-skrawanie, w Zasadniczej Szkole Zawodowej z kierunkami: ślusarz-mechanik, tokarz, murarz, sprzedawca oraz klasa wielozawodowa.
Oto jak przedstawiały się w wybranych latach najważniejsze dane w zakresie szkolnictwa zawodowego.
Tabela 6
Wybrane wskaźniki w ZSZ w latach 1960-1972
|
Rok szkolny |
Liczba uczniów |
Liczba absolwentów |
Liczba nauczycieli |
Liczba oddziałów |
Liczba sal lekcyjnych |
|
1960/61
1965/66
1970/71
1972/73 |
278
623
648
670 |
88
158
322
195 |
30
30
34
36 |
14
14
17
19 |
11
11
22
22 |
Jak wynika z powyższej tabeli pomimo dokonanych zmian w kierunkach kształcenia w zakresie tym następował stały i systematyczny wzrost liczby uczącej się młodzieży. Przeważającą większość absolwentów szkoły podejmowała pracę na terenie miasta Włodawy oraz sąsiednich gmin i miast. Tylko nieznaczna część rozpoczynała studia wyższe.
Wychowanie Fizyczne w Polsce Ludowej traktowane było jako integralny element procesu wychowawczego. Etapy rozwojowe w.f. szkoły w tym okresie odpowiadają ogólniejszym przeobrażeniom system oświatowo - wychowawczego.
Pierwszy etap przypada na lata 1945-1948. W tym czasie we wszystkich dziedzinach obejmuje się gigantyczny wysiłek wyrównania spustoszeń paroletniej okupacji. Podając za J. Gajem i K. Hądzelkiem, decyzją władz państwowych wprowadzono dekret o obowiązkowych formach wychowania fizycznego we wszystkich typach placówek oświatowych. Tworzono podstawy do realizacji i szybkiego wyrównania opóźnień oświatowych podstawowych założeń wychowawczych. Pierwsze programy były wciąż niedoskonałe, choć realistyczne, uwzględniały ogromne braki kadrowe i stan wyposażenia szkół.
Kolejny etap naszego szkolnictwa przypada na lata 1949/1961. Wielki nacisk położono wtedy na programy wychowania fizycznego w szkołach zawodowych.
Tym sposobem powołano m.in. Zasadniczą Szkołę Zawodową we Włodawie, która stała się miejscem kształcenia przyszłych fachowców i wybitnych sportowców oraz Szkolny Związek Sportowy (SZS) organizację koordynującą rozwój sportu szkolnego na terenie powiatu. W latach 1956-1959 zostały przeprowadzone kompleksowe badania oparte na różnych wariantach programowo-metodycznych wychowania fizycznego. Wyniki badań stanowiły podstawę kolejnej reformy i doskonalenia programów w.f. Nowe programy dla szkół zawodowych opracowano w latach 1963-1966. Modernizacja programów zmierzała do szerszego uwzględnienia gier sportowych, ćwiczeń lekkoatletycznych, tańca, pływania i sportów zimowych. Postęp w dziedzinie kształcenia nauczycieli w.f. umożliwił indywidualizacje i swobodę inicjatywy takich czynników jak potrzeby rozwojowe, warunki środowiskowe. 1 września 1973 r., zgodnie z zarządzeniem Ministra Oświaty i Wychowania, powstał Zespół Szkół Zawodowych Nr 1 we Włodawie.
Bibliografia :
- E. Olszewski, R. Szczygieł, "Dzieje Włodawy", Lublin-Włodawa, 1991r.,
- S.E. Michalski, "Monografia statystyczno-gospodarcza", Lublin, 1939r.,
- „Informator województwa lubelskiego", Lublin, 1926r.,
- "Księga pamiątkowa szkoły na lata 1970-1976",
- L. Sobiecki, " Z dziejów Szkolnictwa Podstawowego powiatu włodawskiego w okresie okupacji"- praca magisterska, Lublin 1974 r.,
- J. Gaj, K. Hądzelek, "Dzieje kultury fizycznej w Polsce w XIX i XX wieku", Poznań 1991 r.,
- R.Wroczyński, "Powszechne dzieje wychowania fizycznego i sportu",Wrocław,1985 r.
- "Sprawozdanie inspektora powiatowego", J. Bieszczada, Włodawa, 1945 r.,
- H. Raczek, "Szkolnictwo zawodowe na Lubelszczyźnie w latach 1944-1956 rozprawa doktorska, Lublin, 1983 r.,
- A. Kobielas, "Zmiany w strukturze organizacyjnej szkolnictwa (na przykładzie byłego powiatu włodawskiego)", praca magisterska, Lublin, 1978 r.,
- "Rocznik statystyczny województwa lubelskiego", Lublin, 1661-63, 1962, 1966, 1970,
- A. Brzezicki , A. Miller, ,,Kartki z historii kultury fizycznej i turystyki 1945 – 1964”, Warszawa 1964.
Opracował:
Dariusz Sidoruk – nauczyciel wychowania fizycznego w ZSZ Nr 1 i II LO we Włodawie |
