1. Wstęp
- terminologia
2. Zaspakajanie potrzeb społecznych dzieci niepełnosprawnych
3. Trudności w zaspakajaniu potrzeb dzieci niepełnosprawnych
4. Podsumowanie
5. Literatura
1. Wstęp
Na wstępie chciałbym podać kilka wyjaśnień terminologicznych.
Wśród teoretyków i praktyków wychowania przyjęło się określenie „dziecko niepełnosprawne”, używane często zamiennie z określeniem „dziecko odchylone od normy rozwoju” lub „dziecko z odchyleniami od normy rozwoju”. Psycholodzy i pedagodzy nie są zgodni co do zakresu znaczeniowego określenia „dziecko niepełnosprawne”. Wielu z nich odnosi termin „niepełnosprawny” tylko do tych osób, które mają w sposób widoczny naruszoną sprawność psychofizyczną na tle uszkodzeń organicznych, czyli osoby z dysfunkcją narządu ruchu, niewidome, głuche, upośledzone umysłowo.
Marianna Marek – Ruka za niepełnosprawną uważa taką jednostkę, która bez specjalnej pomocy z zewnątrz jest długotrwale, całkowicie lub w znacznym stopniu niezdolna do pełnienia normalnych ról w społeczeństwie. W przypadku dziecka będzie to oznaczało niemożność uczestniczenia w grupie zdrowych rówieśników, a później podjęcia nauki w szkole podstawowej razem z dziećmi o normalnym rozwoju psychicznym i fizycznym.
Dziecko niepełnosprawne, mając ograniczone możliwości normalnego rozwoju z powodu wrodzonych lub nabytych uszkodzeń i związanych z nimi upośledzeń, charakteryzuje się zakłóconą integracją doświadczeń, choć z drugiej strony należy podkreślić olbrzymią plastyczność mechanizmów przystosowania i kompensacji. Opierając się na tych zdolnościach, można opracowywać skuteczne formy oddziaływań usprawniających, dostosowane do jego możliwości i p o t r z e b.
W.Okoń za potrzebę określa stan, w którym jednostka odczuwa chęć zaspokojenia jakiegoś braku, np. w zapewnieniu sobie warunków życia, utrzymaniu gatunku, osiągnięciu pozycji społecznej i in. Potrzebie zwykle towarzyszy silna motywacja, niekiedy utożsamia się ją więc z motywem, kiedy indziej znów z popędem lub instynktem.
Cechami wyróżniającymi dzieci niepełnosprawne spośród innych dzieci nie będzie sama przyczyna ich niesprawności, ale trudności, jakie są z nią związane i potrzeba specjalnej pomocy.
2. Zaspakajanie potrzeb dzieci niepełnosprawnych
We współczesnym świecie coraz większym problemem staje się dobór najwłaściwszych sposobów kształcenia jednostek niepełnosprawnych, w tym przede wszystkim dzieci, oraz zapewnienie im rehabilitacji, dostosowania społecznego i najbardziej efektywnej opieki. Z przeprowadzonych badań i obserwacji wynika, że niepełnosprawność dzieci występuje najczęściej jako wady i zaburzenia w rozwoju psychicznym (upośledzenie umysłowe lub obniżona sprawność intelektualna) oraz fizycznym (wady wzroku, słuchu, różnego rodzaju kalectwa narządów ruchu, choroby), a także jako niedostosowanie społeczne.
Główny kierunek przemian w wychowaniu i nauczaniu dzieci niepełnosprawnych można określić jako dążenie do tworzenia warunków jak najpełniejszej ich integracji społecznej. U podstaw idei integracji społecznej tych dzieci leży przekonanie, że każde dziecko ma prawo do wychowywania się we własnej rodzinie i do wzrastania w naturalnym środowisku swoich rówieśników. Tak więc dziecko nie powinno być przenoszone do szkoły specjalnej, jeżeli można mu stworzyć warunki nauki w szkole powszechnej, gdzie przebywa wśród pełnosprawnych rówieśników i dzięki czemu wychowuje się w swojej rodzinie. Istota integracji społecznej dzieci niepełnosprawnych zawiera się więc w tworzeniu dla tych dzieci w ich środowisku (w rodzinie, w szkole, w grupie rówieśniczej, w środowisku lokalnym) takich warunków, by mogły pomyślnie rozwijać się oraz bawić, uczyć i uprawiać różne rodzaje działalności (np. sport, turystykę, zajęcia artystyczne) wspólnie z dziećmi pełnosprawnymi.
Nauczanie i wychowanie dzieci niepełnosprawnych opiera się na ogólnych zasadach polityki oświatowej naszego państwa, która daje każdemu dziecku prawo do nauki, wychowania i przygotowania do życia społecznego i zawodowego. Tak więc kształcenie niepełnosprawnych stanowi integralną część ogólnego systemu edukacji narodowej i dlatego podlega ono tym samym założeniom programowym i organizacyjnym, co nauczanie w szkolnictwie masowym. Zadaniem nauczania i wychowania niepełnosprawnych jest stwarzanie najbardziej korzystnych warunków dla ich rozwoju ogólnego, przygotowanie do pracy zawodowej i samodzielnego życia w społeczeństwie. Kształcenie niepełnosprawnych odbywa się w :
1. placówkach specjalnych
- przedszkolach,
- szkołach podstawowych,
- szkołach przysposabiających do zawodu,
- zasadniczych szkołach zawodowych,
- szkołach średnich,
- ośrodkach szkolno – wychowawczych,
- państwowych młodzieżowych ośrodkach wychowawczych,
- grupach wychowawczych,
2. formach integracyjnego kształcenia przy szkołach powszechnych, do których zalicza się:
- klasy specjalne,
- zespoły korekcyjno – kompensacyjne,
- nauczanie indywidualne organizowane w domu,
- nauczanie „zintegrowane”
Podkreślić należy, że wybór formy kształcenia i wychowania, powinien być uzależniony od możliwości psychofizycznych dziecka i opierać się na wynikach analizy badań diagnostycznych, która z form stwarza korzystniejsze warunki dla prawidłowego przebiegu procesu rewalidacji czy resocjalizacji.
Zgodnie z warunkami współczesnej pedagogiki specjalnej, większe szanse pełniejszej rewalidacji dzieci dają te placówki, które szerzej są otwarte na świat zewnętrzny, a życie i praca przebiegają w normalnych warunkach. Stąd też coraz większego znaczenia nabiera integracyjny system kształcenia i wychowania, który polega na maksymalnym włączaniu dzieci z odchyleniami od normy do szkół masowych i innych placówek oświatowych, organizacji młodzieżowych, umożliwiających im wzrastanie w gronie zdrowych rówieśników. Jednostkom zaś przebywającym w zakładach opiekuńczych stara się zapewnić jak najczęstsze kontakty z zewnętrznym środowiskiem społecznym. Spośród postępowych kierunków w pedagogice specjalnej na szczególną uwagę zasługują formy integracyjnego kształcenia w szkołach powszechnych.
Polega ono na włączeniu dzieci upośledzonych do szkół normalnych. W historii pedagogiki specjalnej znane są poczynania zmierzające do organizacji takiego kształcenia, lecz były one z reguły zarzucane z uwagi na brak pożądanych rezultatów. Przyczyn tego stanu rzeczy możemy dzisiaj dopatrywać się:
a) w niewystarczającym przygotowaniu nauczycieli szkół masowych do nauczania dzieci upośledzonych i w braku, zwłaszcza ekonomicznej, motywacji tych nauczycieli do dalszych studiów i dodatkowego poważnego wysiłku,
b) w negatywnym nastawieniu społeczeństwa dorosłych do upośledzonych uczniów w szkołach masowych na skutek m. in. odciągnięcia uwagi i wysiłku nauczycieli do nauczania dzieci normalnych,
c) w braku specjalnych pomocy naukowych i środków dydaktycznych w szkołach masowych,
Dlatego, chcąc dzisiaj osiągnąć zadowalające wyniki w procesie zintegrowania nauczania i upowszechnić je, musimy te właśnie trudności rozwiązać.
Wartość i słuszność integracji społecznej dzieci niepełnosprawnych uzasadnione zostały w rozważaniach teoretycznych pedagogów i sprawdzone w badaniach naukowych oraz w praktyce pedagogicznej. Teoretyczne uzasadnienie słuszności integracji społecznej osób niepełnosprawnych zawiera stworzona przez profesora Aleksandra Hulka teoria „wspólnej i swoistej problematyki” w rehabilitacji tych osób.
Rehabilitacja – czyli kompleksowe, zespołowe działanie i postępowanie w odniesieniu do osób niepełnosprawnych fizycznie i psychicznie (na skutek wad wrodzonych, schorzeń, urazów), które ma na celu przywrócenie tym osobom pełnej lub maksymalnej do osiągnięcia sprawności fizycznej i psychicznej, zdolności pracy i zarobkowania oraz zdolności do brania czynnego udziału w życiu społecznym.
Rehabilitacja lecznicza stanowi w Polsce integralną część podstawowego leczenia. Rehabilitacja lecznicza jest nieodzownym elementem współczesnej terapii. Postępowanie rehabilitacyjne odnosi się do wszystkich chorych i osób niepełnosprawnych, które jej potrzebują. Rehabilitacja odgrywa szczególną rolę i jest nieodzowna w leczeniu osób z dysfunkcją narządu ruchu, leczonych z powodu chorób układu krążenia, układu oddechowego i chorób psychicznych.
Polska koncepcja rehabilitacji i założenia organizacji działalności w Polsce opierają się na następujących zasadach:
- powszechność,
- wczesność zapoczątkowania,
- kompleksowość,
- ciągłość.
Rehabilitacja lecznicza reprezentuje kompleksowe działanie, które ma na celu przywrócenie choremu lub osobie niepełnosprawnej pełnej lub maksymalnej do osiągnięcia sprawności fizycznej i psychicznej. W swoim działaniu ukierunkowana jest na:
- profilaktykę stanu przewlekłego upośledzenia sprawności fizycznej i psychicznej oraz stanu trwałego kalectwa,
- skrócenie okresu niewydolności fizycznej i psychicznej oraz zaburzeń funkcjonalnych,
- kompensację ubytków funkcji uszkodzonych narządów i układów organizmu ludzkiego.
W zakres działalności rehabilitacji leczniczej wchodzi:
1) diagnostyka funkcjonalna – ocena sprawności i wydolności fizycznej i psychicznej oparta przede wszystkim na testach czynnościowych,
2) kinezyterapia – leczenie ruchem, różnymi formami ćwiczeń ruchowych,
3) fizykoterapia – zabiegi fizykalne, jako światło – lecznictwo, ciepłolecznictwo, elektroterapia,
4) hydroterapia,
5) terapia zajęciowa – leczenie pracą (ergoterapia),
6) psychoterapia i poradnictwo psychologiczne,
7) poradnictwo socjalne i zawodowe,
8) zaopatrzenie ortopedyczne – aparaty, protezy, buty, pomoce do samoobsługi.
Rehabilitacja w całokształcie działalności ochrony i służby zdrowia jest kierunkiem postępowania uwarunkowanym stanem zdrowotnym populacji XX wieku. W Zespołach Opieki Społecznej zorganizowane są Działy lub Oddziały Rehabilitacji. Większość szpitali posiada działy rehabilitacyjne, a wojewódzkie szpitale oddziały łóżkowe. Poza tym prawie w każdym województwie działają wieloprofilowe lub profilowe ośrodki rehabilitacyjne. W 6 Akademiach Medycznych działają katedry i kliniki medycyny rehabilitacyjnej. Ta struktura organizacyjna zapewnia wdrożenie Polskiego Modelu Rehabilitacji, a zatem też zaspokojenie potrzeb rehabilitacyjnych dzieciom niepełnosprawnym.
3. Trudności w zaspakajaniu potrzeb dzieci niepełnosprawnych
Różne odchylenia od normy fizycznej i psychicznej utrudniają dzieciom zaspokojenie ich potrzeb. Trudności, jakie one napotykają wynikają nie tylko z rodzaju i stopnia ich upośledzenia, ale są także uwarunkowane niekorzystnymi czynnikami psychicznymi, społecznymi i cywilizacyjnymi.
Trudności psychiczne dzieci z odchyleniami od normy wiążą się z ich reakcją na upośledzenie. Istnieje bardzo wiele czynników różniących indywidualne reakcje dzieci na upośledzenie oraz stany i nastawienia psychiczne związane z upośledzeniem.
Trudności społeczne wiążą się z nieprawidłowymi postawami dorosłych i rówieśników wobec dzieci z odchyleniami od normy, które utrudniają im przebieg interakcji z tymi osobami, podejmowanie różnych ról w grupach społecznych, a tym samym zaburzają u nich proces rozwoju społecznego. Trudności społeczne wiążą się także z niezadowalającym dostosowaniem programów i wymagań dydaktycznych szkół normalnych, stosowanych w tych szkołach zasad i metod do zróżnicowanych potrzeb i ograniczeń dzieci, a zwłaszcza dzieci z odchyleniem od normy.
Trudności cywilizacyjne zawierają się w barierach fizycznych, które tkwią w różnych obiektach i urządzeniach cywilizacyjnych, a także w narzędziach i przedmiotach codziennego użytku, które są najczęściej zbudowane według standardu potrzeb ludzi zdrowych i nie są dostosowane do potrzeb ludzi z różnymi odchyleniami od normy. Pokonywanie barier fizycznych, zwłaszcza architektonicznych jest nieraz dla osoby z odchyleniem od normy możliwe, ale dokonuje się przy zwiększonym wysiłku fizycznym i fizjologicznym oraz często przy obciążeniu mechanizmów regulacji psychicznej.
Przedstawione trudności mogą mieć charakter doraźny, sytuacyjny, lub, jeśli powtarzają się wielokrotnie, mogą nabrać charakteru względnie trwałego wyzwalając w dziecku określone nastawienie. Niezależnie jednak od charakteru trudności zawsze powodują one w mniejszym lub większym stopniu zagrożenie podstawowych potrzeb psychoruchowych dziecka. Konsekwencją nie zaspokojonych potrzeb są u dziecka różne zaburzenia rozwojowe, występujące bezpośrednio lub po pewnym czasie. W różnych okresach rozwoju dzieci różnie kształtuje się ich hierarchia potrzeb i w związku z tym zupełnie inne sytuacje mogą im stwarzać podobny wymiar trudności w różnym wieku i powodować zaburzenia zachowania o różnym charakterze.
4. Podsumowanie
Istnieje wiele różnorodnych potrzeb związanych z postępowaniem diagnostycznym, rehabilitacyjnym i integracją dzieci i młodzieży niepełnosprawnej. Doświadczenia dotychczasowe w tej dziedzinie wskazują na konieczność podejścia wielospecjalistycznego na wszystkich szczeblach i etapach podejmowanych działań. Odnosi się to do wczesnego wykrywania, leczenia, kształcenia, wychowania oraz integracji społecznej.
Przemożną rolę w zakresie usprawniania dzieci i młodzieży niepełnosprawnych odgrywa szeroko pojęte środowisko, którego udział i pełne wykorzystanie trzeba traktować jako jeden z podstawowych warunków uzyskiwanych efektów. Ocena wpływów tego środowiska zarówno jeśli chodzi o ich pozytywny jak i negatywny charakter stanowi istotny element globalnie ujmowanego programu rehabilitacji.
Sytuacja i potrzeby tej grupy dzieci nie są powszechnie znane, dlatego społeczeństwo posiada wypaczony obraz ich możliwości i szans integracji. Istnieje konieczność podjęcia szerzej zakrojonych działań popularyzacyjnych tę problematykę w środkach masowego przekazu i wykorzystania pod tym względem doświadczeń, jakie mają stowarzyszenia i organizacje społeczne. Z drugiej strony, występuje pilna potrzeba przygotowywania w ramach kształcenia podyplomowego personelu zajmującego się rehabilitacją w placówkach resortu zdrowia i oświaty. Postępy wiedzy w tej dziedzinie zmuszają do stałego podnoszenia poziomu swych kwalifikacji zawodowych tych wszystkich, którzy pragną przyjść z efektywną pomocą ciężko poszkodowanej przez los grupie społecznej.
5. Literatura
1. Aleksander Hulek – Pedagogika rewalidacyjna, PWN , W-wa 1983
2. Aleksandra Maciarz – Uczniowie niepełnosprawni w szkole powszechnej, WSiP, W-wa 1992
3. Wincenty Okoń – Słownik pedagogiczny, PWN, W-wa 1987
4. Encyklopedia pedagogiczna, Fundacja Innowacja, W-wa 1993
Czasopisma:
1. Oświata i Wychowanie 1988 nr 42
2. Oświata i Wychowanie 1981 nr 1-15
3. Szkoła Specjalna 1986 nr 1-6
4. Psychologia Wychowawcza 1995 nr 3
5. Psychologia Wychowawcza 1998 nr 4
6. Nowa Szkoła 1997 nr 2
Opracował: Andrzej Pieńczykowski |
