Zdaniem Olechnowicz ( 1988), rodzice chcą widzieć w swoich dzieciach przedłużenie swojego życia, mają w stosunku do nich określone ambicje, chcą też czerpać zadowolenie z pełnienia roli rodzicielskiej.
Dziecko upośledzone umysłowo nie daje im tego zadowolenia, gdyż nie rozwija się tak, jak tego oczekują. Dlatego tez poddawani są większej próbie życiowej, zmuszeni są wypełniać o wiele trudniejsze i bardziej pracochłonne zadania, poddawani są silniejszym, emocjonalnym napięciom. Wszystko to w konsekwencji wpływa na kształtowanie się negatywnych odczuć emocjonalnych, które osłabiają ich siły i wywołują mechanizmy obronne, utrudniające przystosowanie do nowej sytuacji..
Pierwszym z nich, jak wymienia autorka, jest lęk związany z pierwotnym zagrożeniem życia dziecka i towarzyszący mu niepokój o rozwój i jego przyszłość. Kolejnymi emocjami są zagubienie i niepewność wywołane niedostatkiem informacji, brakiem wypracowanych metod, co do sposobów postępowania z dzieckiem. Wielu rodziców, podkreśla dalej autorka, skarży się na uczucie osamotnienia spowodowane brakiem duchowego wsparcia, izolacją, brakiem zrozumienia.
Na ich samopoczucie wpływa również sytuacja:
- napiętnowania – spowodowanego podejrzewaniem otoczenia, że przedstawiają oni mniejsza wartość biologiczną i społeczną,
- poczucia winy – za urodzenie "takiego" dziecka, za zawód spowodowany współmałżonkowi,
- poczucia krzywdy – będące reakcja na "ślepy los", który dotknął ich tak niespodziewanie,
- napięcia – wynikającego z zachwiania ról poszczególnych członków rodziny, ze zwiększonych obowiązków,
- zmęczenia – będąca stałym napięciem, odpowiedzialnością i brakiem perspektyw. ( Borzyszkowska, 1988)
W literaturze podkreślany jest problem trudności w pogodzeniu się rodziców dzieci upośledzonych z "innością" swoich potomków.
Postawy rodziców zdaniem Gałkowskiego (1972) wpływają na zachowanie dziecka i kształtują jego osobowość. Pierwsze kontakty ze światem realizują się za pośrednictwem matki, a potem dwojga rodziców, którzy dostarczają dziecku informacji i wskazówek pomagających mu przystosować się do sytuacji życiowych.
Każde kalectwo, według Gałkowskiego (1972), stanowi dla rodziców cios trudny do zniesienia i powoduje silny wstrząs uczuciowy. W przypadku upośledzenia umysłowego, obserwuje się całą gamę rozmaitych postaw rodziców. Konieczność zapewnienia dziecku upośledzonemu znacznie większej opieki i kontroli niż normalnemu, poważnie pogłębia jego zależność od rodziców. Rodzice są, bowiem zmuszeni ingerować we wszystkie sfery zachowania dziecka, regulować kontakty z rówieśnikami i obcymi osobami dorosłymi, czuwać nad bezpieczeństwem w miejscach publicznych.
Brak samodzielności dziecka w zwykłych, życiowych funkcjach, wyzwala w niektórych rodzicach przekonanie, że nieszczęście, jakie ich spotkało jest nieodwracalne.
Gałkowski (1990) podkreśla, że stopień akceptacji dziecka upośledzonego umysłowo zależy głównie od zrównoważenia emocjonalnego rodziców i zgodności współżycia małżeńskiego.
Wielu rodziców rozumie sytuację, w jakiej znalazło się dziecko i w pełni ją akceptuje. Jednak są również rodziny, które nie interesują się stanem zdrowia swego dziecka. Jest wiele rodzin, które dowiadując się o upośledzeniu swego dziecka czują się zagubieni i nie wiedzą co robić . Przeżywają oni istną burzę emocjonalną i powoli przechodzą od pytania:, "dlaczego właśnie nasze dziecko dotknęło to nieszczęście?", do pytania : "co i jak możemy zrobić, aby pomóc dziecku ?" (Obuchowska, 1991).
Ważna jest rola rodziców dla funkcjonowania społecznego dziecka upośledzonego umysłowo. Istotne są postawy, jakie okazują oni swoim potomkom. Wobec swoich niepełnosprawnych dzieci rodzice przyjmują na ogół postawę nadopiekuńczą, co pociąga za sobą wtłaczanie ich w rolę osób bardziej zależnych, niż mogłoby to wynikać z ich upośledzenia.
Jednak są również rodzice i opiekunowie uznający dziecko takim,jakim ono jest, bez względu na to czy spełnia lub nie spełnia oczekiwanych wymagań. Potrafią postrzec dziecko jako osobę, która posiada pewne możliwości i która jest wartością samą w sobie, a nie tylko " splotem reakcji i zachowań, które mogą ich niekiedy zrażać i oburzać " ( za: W.J.Pileccy, 1992)
Funkcjonowanie dziecka lekko upośledzonego w rodzinie zmienia się kategorycznie, jeśli tylko rodzice i rodzeństwo podchodzi do dziecka w sposób empatyczny. Kiedy właściwie dostrzegają, rozumieją i właściwie reagują na emocje dziecka? W kontaktach z dzieckiem rodzina powinna cieszyć się z najdrobniejszych postępów w rozwoju dziecka, powinna rozwijać jego umiejętności na miarę jego możliwości.
Borzyszkowska (1988) wymienia potrzeby, jakie dzieci upośledzone umysłowo powinny mieć zapewnione:
- potrzeba świadomości, że rodzice są z niego zadowoleni;
- potrzeba przyjaźni i akceptacji otoczenia;
- potrzeba zabawy;
- potrzeba opieki, kontroli i dyscypliny;
- potrzeba niezależności;
- potrzeba pogodzenia się z upośledzeniem;
- potrzeba rozmowy z dzieckiem o jego upośledzeniu.
Borzyszkowska (1980) omawia postawy rodziców w stosunku do dziecka upośledzonego.Wyodrębnia grupy rodziców, którym los dziecka jest obojętny, w przeciwieństwie do grupy, która swoje upośledzone dziecko otacza zbytnia troskliwością, uzależniając je na całe życie od rodziny.Jedynie stosunkowo nieliczna część rodziców podejmuje trud we właściwym kierunku jego rewalidacji (za ; Hulek 1980 ) . Kształtowanie się postaw rodziców według L. Rosena (za: Gałkowskim, 1972) jest procesem długotrwałym i przebiega w kilku fazach . Faz tych jest pięć :
- Uświadomienie sobie wagi problemu.
- Zaznajomienie się z istotą upośledzenia umysłowego.
- Próby wykrycia przyczyn.
- Szukanie pomocy.
- Akceptacja całego układu warunków.
Zdaniem Rosena pierwsza faza charakteryzuje się najbardziej drastycznymi przeżyciami rodziców. Dowiedziawszy się o swym nieszczęściu, usiłują, bowiem wszelkimi sposobami uzyskać nadzieję, że rozpoznanie jest mylne, a przynajmniej nie ostateczne.
W fazie drugiej rodzice zapoznają się z konsekwencjami upośledzenia umysłowego i uświadamiają sobie, że ich pragnienia i plany związane z przyszłością dziecka muszą się radykalnie zmienić. Proces ten trwa dość długo i przebiega niekiedy w sposób bardzo przykry. Dużo zależy od tego, w jakiej formie przekazano rodzicom po raz pierwszy wiadomość o rozpoznaniu u dziecka upośledzenia umysłowego.
Trzecia faza to próby wykrycia przyczyn kalectwa dziecka i dążenie do uwolnienia się od poczucia winy. Zetknięcie się z innymi osobami mającymi te same problemy pozwala im lepiej przystosować się do sytuacji i zadań jakie wynikają z posiadania dziecka upośledzonego. Szukanie przyczyn łączy się z szukaniem pomocy.
W fazie czwartej rodzice widzą jedyny ratunek w skutecznych środkach leczniczych i specjalistycznych ośrodkach.
W ostatniej piątej fazie godzą się z kalectwem swego dziecka oraz z wszystkimi konsekwencjami tego faktu.
Postawy rodzicielskie wobec dzieci upośledzonych szeroko omawia M.D.Sheridon ( za: Boczar 1982). Wyróżnia ona cztery typy postaw:
- Postawa nadmiernej opieki, która może wypływać z głębokiego współczucia dla nieszczęśliwego dziecka, albo też z ich własnego przekonania o swoim nieszczęściu. Z postawy tej wynika tendencja do zaspokajania wszystkich potrzeb materialnych dziecka.
- Postawa nadmiernego obciążenia, które występuje wówczas, kiedy rodzice zachęcają swoje upośledzone dziecko do życia normalnego, do osiągnięcia niezależności, minimalizując lub nawet odrzucając istnienie jego upośledzenia i skłaniając je do fizycznego i umysłowego wysiłku, przekraczającego jego możliwości.
- Postawa odtrącenia, która zdarza się najrzadziej, a która może przejawić się w dwóch formach. Pierwsza występuje wówczas, gdy rodzice chłodno i bez skrupułów zaniedbują swoje dziecko, nie okazują mu żadnego uczucia, nie troszczą się o nie . Druga forma odtrącenia ma wówczas, kiedy rodzice okazują się niezdolni do opieki i wychowania dziecka lub dążą do przełamania instynktownego odruchu niechęci do niego, chociaż często podejmują próby podołania problemom związanym z codzienną opieką nad swoim dzieckiem .
- Postawa akceptacji występuje, gdy rodzice przyjmują swoje upośledzone dziecko z uczuciem i z pogodą od samego początku.
Osiągnięcie przez rodziców najbardziej pożądanej postawy akceptacji dziecka upośledzonego zależy od wielu czynników. Dużą rolę odgrywają zrównoważenie emocjonalne rodziców i zgodność współżycia małżeńskiego. Postawa akceptująca dziecko upośledzone zakłada jednocześnie przyjęcie przez rodziców ograniczeń i zmian w dotychczasowym trybie życia.
Zdaniem Olechnowicz ( 1988) osiągnięcie przez rodziców postawy akceptującej i prawidłowego stosunku do dziecka wymaga od nich umiejętności obserwacji, wnikliwości, wyobraźni i pomysłowości w wynajdowaniu sposobów pobudzających dziecko do wysiłku, szacunku do jego upodobań woli i dążeń, cierpliwości i umiejętności cieszenia się nawet małymi postępami i dawaniem dziecku poczucia satysfakcji. Konieczny przy tym jest obiektywizm w ocenie możliwości dziecka. Decydujący wpływ na osiągnięcie postawy akceptacji dziecka upośledzonego ma zrozumienie całokształtu sytuacji. Wiele rodzin nie akceptuje swojego dziecka właśnie, dlatego, że nie rozumie położenia, w jakim się znalazło. Popełnia wiele błędów, ma niewłaściwy stosunek do potrzeb dziecka, nie potrafi obiektywnie ocenić jego możliwości rozwojowych. Gałkowski (1972) rozróżnia dwa najczęściej spotykane typy szkodliwych postaw wychowawczych, które obrazuje graficznie.
| Niedocenianie dziecka |
Przecenianie dziecka |
| Nadmierna opieka |
Nadmierny rygor |
|
Optymalna postawę wobec dziecka autor przedstawił jako środek kontinuum oznaczony zero.
Stone ( za: Gałkowski, 1972) wyróżnia trzy grupy rodziców spośród rodzin akceptujacych dziecko upośledzone :
- Rodzice, którzy całkowicie rozumieją sytuację, jaka stwarza fakt posiadania dziecka upośledzonego.
- Rodzice, którzy rozumieją sytuację i akceptują ją częściowo.
- Rodzice, którzy niemal nie rozumieją i nie akceptują sytuacji ,(ale robią to w sposób minimalny).
U matek dzieci z upośledzeniem umysłowym występuje ambiwalencja postaw: po pierwsze ujawniają one nadmierna koncentrację na dziecku, po drugie zaś nadmierny dystans uczuciowy. Dziecko lekko upośledzone podlega przeciwstawnym wpływom raz przesadnej troskliwości i nadmiernemu ochranianiu, innym razem jest przez matkę pomijane i odtrącane. ( Wojciechowski 1990, Minczakiewicz 1990)
Matki dzieci z upośledzeniem umysłowym częściej dążą do surowego wychowania, ograniczają swobodę i tłumią ich agresję, zainteresowania, nadmiernie ingerują w życie dziecka.
Ojcowie dzieci z upośledzeniem umysłowym prezentują postawy nadmiernego dystansu uczuciowego, mają bardziej surowe kary wychowawcze w porównaniu z ojcami dzieci o prawidłowym rozwoju intelektualnym. Częściej tłumią impulsywność swoich dzieci, ich zainteresowania seksualne, ograniczają swobodę dzieci . Ujawniają również tendencję do przyspieszenia rozwoju dziecka .( Giryński, Giryńska 1978, Sowa i Wojciechowski 1980)
Ocena postaw rodzicielskich wobec dzieci upośledzonych umysłowo przeprowadzona w dotychczasowych badaniach pozwala na stwierdzenie, że charakterystyczne są postawy górowania i bezradności.
Należy podkreślić fakt, że na ogół rodzice dzieci lekko upośledzonych umysłowo pozostają w dobrym kontakcie uczuciowym ze swoimi dziećmi,a ich postawy pozytywne charakteryzują się wysokim stopniem intensywności (Kostrzewski1978, Jaroszewska 1978) . W badaniach Jaroszewskiej okazało się również, że rodzice dzieci upośledzonych umysłowo, nie negują cech wartościowych dzieci i aprobują je takimi, jakie są, przyznają równocześnie, że upośledzone dziecko jest powodem konfliktów, utrudnia życie, w związku z czym lepiej by było, gdyby ono w ogóle nie istniało. Występowanie takiej sytuacji potwierdziły badania Sowy i Wojciechowskiego (1986). Wynika z nich, że rodzicom trudno było się pogodzić z faktem posiadania dziecka upośledzonego.
Rodzice dzieci upośledzonych umysłowo statystycznie częściej w porównaniu z rodzicami dzieci o prawidłowym rozwoju intelektualnym ujawniają postawy niepożądane wychowawczo oraz większą niezgodność postaw .
Maria Chabros
BIBLIOGRAFIA
Bartkowicz, Z. (1995), Konfliktowość upośledzonych umysłowo jako przedmiot oddziaływań terapeutycznych w : Chodakowska (red), Dziecko niepełnosprawne w rodzinie . Lublin : UMCS
Boczar, K. (1982) , Młodzież umysłowo upośledzona w rodzinie i w środowisku pracy . Warszawa : Instytut Wydawniczy Związków Zawodowych.
Borzyszkowska, H . Nauczanie dzieci upośledzonych umysłowo w klasach specjalnych. Warszawa WsiP
Gajdzica, Z. (2000), Postawy rodzicielskie a formy agresji dziecka upośledzonego umysłowo, W : A. Mrogasiński,
C. Zajęcka, Patologia Psycho Profilaktyczna . Kraków: Oficyna B. Wydawnicza "Impuls"
Kościelska,M. (1995), Oblicza upośledzenia.Warszawa: PWN
Mikrut, A. (2000), Agresja u osób upośledzonych umysłowo-uwarunkowania i przejawy .W: J.Pilecki,.S.Olszewski "Wspomaganie rozwoju osób niepełnosprawnych ".
Mikrut, A. (2000), •Wybrane metody statystyki opisowej dla pedagogów.
Wójcik, D. (1977), Środowisko rodzinne a poziom agresywności młodzieży przestępczej i nieprzestępczej. Warszawa: WSiP
Ziemska, M . (1979), Rodzina i dziecko .Warszawa: PWN
Ziemska, M . (1980) Postawy rodzicielskie .Warszawa: WP |
