Wielką sztuką jest odpowiednio wprowadzić dziecko w świat dorosłych, ale i nie łatwo jest dorosłym funkcjonować w świecie dziecka. Stąd tak wiele porażek rodziców i wychowawców. Aby było łatwiej wywiązać się z zadań wychowawczych należy zweryfikować wiele dotychczasowych poglądów na wychowanie i nauczanie.
Rodzice i nauczyciele nie mogą zapominać, że rozwój dziecka jest procesem samoistnym, specyficznym dla danej jednostki. W danej grupie wiekowej mogą więc występować znaczne różnice w rozwoju psychicznym i fizycznym wychowanków. Często stając się źródłem niepokoju dzieci i młodzieży. Tę inność każdego z nich należy docenić i uszanować. Stoją więc przed nauczycielami i rodzicami nowe zadania: nauczyć się szanować uczucia i predyspozycje dzieci.
W tej trudnej edukacji może okazać się bardzo przydatna biblioterapia – dziedzina jeszcze zbyt mało w Polsce doceniana, choć już coraz bardziej widoczna w pedagogice specjalnej.
Biblioterapia jest działaniem terapeutycznym opierającym się o zastosowanie materiałów czytelniczych, rozumianych jako środek wspierający proces terapeutyczny w medycynie. Jest rodzajem psychicznego wsparcia, pomocy w rozwiązywaniu osobistych problemów danej osoby przez ukierunkowane czytanie. Jest rodzajem oparcia w procesie osiągania przez nią poczucia bezpieczeństwa.
W biblioterapii wychowawczej (rozwojowej) – stosuje się książki (materiały) wyobrażeniowe i dydaktyczne dostosowane do potrzeb użytkowników zdrowych w sensie fizycznym i psychicznym, ale mających do rozwiązania jakieś istotne dla nich problemy. Zajęcia biblioterapeutyczne mają za zadanie wspierać rozwój, samorealizację i zdrowie psychiczne uczestnika biblioterapii.
Biblioterapia opiera się głównie na wykorzystywaniu terapeutycznych wartości literatury. Literatura daje szansę oderwania się od smutnej rzeczywistości. Pomaga zrozumieć siebie i innych ludzi. Może stać się punktem wyjścia do rozważań nad własną sytuacją życiową, nad sposobem pomocy samemu sobie. Czytanie, jako jeden z podstawowych elementów procesu biblioterapeutycznego, prowadzi do istotnych zmian w procesie leczniczym i wychowawczym. A wiemy, że czytanie jest istotnym elementem psychicznego dojrzewania. Dostarcza bodźców do rozwoju emocjonalnego. Przyczynia się do wzbogacania wyobraźni i rozszerza zakres spostrzeżeń i pojęć oraz dostarcza doznań zastępczych, istotnych zarówno dla osób zdrowych jak i chorych. Czytanie lub szerzej – czytelnictwo – przyczynia się do kształtowania postaw, wzbogacania słownictwa, przyrostu wiedzy. Może stać się też inspiracją do różnych form aktywności intelektualnej (dyskusji, recytacji, działalności plastycznej itp.) Ale może też być formą rekreacji.
Prawidłowo przebiegający proces postępowania biblioterapeutycznego składa się z kilku etapów:
samodzielnego czytania, słuchania lub oglądania odpowiednio dobranych środków terapeutycznych (książki, fragmenty utworów, alternatywne materiały czytelnicze oraz teatralne lub filmowe adaptacje utworów literackich),
identyfikacja z bohaterami literackimi i przeżycia doznawane podczas kontaktu z zaleconym działem (pozytywne lub negatywne) mające na celu uaktywnienie lub emocjonalne wyciszenie uczestnika biblioterapii,
katharsis – stan psychiczny, w trakcie czytania lub po jego zakończeniu, charakteryzujący się odczuciem ulgi, odreagowaniem psychicznych napięć i blokad, wgląd w siebie samego; przepracowanie, samodzielnie lub przy pomocy biblioterapeuty, ważnych osobistych problemów czytającego, zmiana w postawach lub zachowaniu uczestnika procesu. Terapia poprzez czytanie stosowana wobec dzieci musi różnić się od terapii stosowanej wobec dorosłych przede wszystkim z tego względu, że:
- Dzieci są dopiero w trakcie nauki czytania i ich stopień umiejętności jest różny. Nie zawsze czytają płynnie i ze zrozumieniem.
- Dzieci rozwijają się i stale zmienia się ich zakres możliwości percepcyjnych.
W pracy terapeutycznej z tą grupą uczestników mogą mieć znaczenia dwie kategorie wpływów: podawanie wzorców i nadawanie znaczenia. Ta druga kategoria jest często stosowana w biblioterapii w celu dodania pacjentowi wiary we własne siły. Nie bez znaczenia dla przebiegu procesu biblioterapeutycznego jest osoba biblioterapeuty, jego osobowość, umiejętność i stosunek uczestników procesu biblioterapeutycznego.
W szkole może być kilka różnych grup uczniów potrzebujących wsparcia:
- uczniowie niepełnosprawni, potrzebujący pomocy w zaakceptowaniu siebie jako osoby niepełnosprawnej. Tacy, którzy mają bardzo obniżoną samoocenę i ci, którzy mają kłopoty z zaaklimatyzowaniem się w danej grupie społecznej, w klasie lub we własnej rodzinie,
- uczniowie przewlekle chorzy, którzy nie mogą pogodzić się ze swoim stanem zdrowia, mają duże zaległości w nauce, ze względu na swoją chorobę czują się "inni", "gorsi": nie godzą się z tym i nie godzą się na gorsze wyniki w nauce: są zbuntowani i zachowują się niezgodnie z ogólnie przyjętymi normami moralnymi i społecznymi,
- uczniowie o zaburzonym zachowaniu wynikającym z zaburzeń emocjonalnych, lub z innych powodów,
- uczniowie bardzo zdolni, ale nie wytrzymujący presji nauczycieli i rodziców, którzy oczekują od nich bycia "najlepszym uczniem",
- uczniowie, którzy weszli w kolizję z prawem, byli wychowankami ośrodków szkolno – wychowawczych, placówek resocjalizujących,
- uczniowie, którzy czują się skrzywdzeni (w domu rodzinnym, w szkole, w grupie rówieśniczej),
- uczniowie, którzy czują się odrzuceni (w domu rodzinnym, w grupie rówieśniczej, w klasie),
- uczniowie, którzy mają kłopoty z nauką ( mniej zdolni, o obniżonej normie intelektualnej, zaniedbani wychowawczo).
Biblioterapeuta może z nimi prowadzić biblioterapię indywidualną albo grupową. Grupy terapeutyczne muszą być w miarę jednorodne, dobierane przede wszystkim pod względem potrzeb i problemów, które mogą zostać rozwiązane poprzez terapię czytelniczą i inne wspierające ją terapie.
Zajęcia biblioterapeutyczne mogą odbywać się na terenie szkoły: w bibliotece szkolnej lub w innej sali przystosowanej do tego typu zajęć. W obu przypadkach bardzo ważne jest zadbanie o zewnętrzne warunki towarzyszące procesowi czytania i uczestniczenia w zajęciach. Sala powinna być w miarę wyciszona, z odpowiednim oświetleniem, wyposażona w wygodne fotele albo materace, na których w razie potrzeby będzie się można wygodnie położyć. Wskazane jest, aby sala sprawiała przytulne wrażenie. Można to uzyskać kolorystyką ścian i zasłon oraz odpowiednią dekoracją i ekspozycją kwiatów. Jednak tych elementów dekoracyjnych nie może być zbyt dużo, aby nie rozpraszały uwagi uczestników procesu biblioterapeutycznego.
Praca biblioterapeuty będzie przebiegała według następującego schematu organizacyjnego:
- diagnoza – ustalona na podstawie obserwacji i analizy przyczyn rozpatrywanego zaburzenia (choroby),
- ustalenie kierunków oddziaływania terapeutycznego,
- doboru lektur – adekwatnego do diagnozy i kierunków oddziaływania terapeutycznego,
- pracy terapeutycznej – zgodnie z przyjętą metodyką biblioterapii.
W zależności od rodzaju grupy terapeutycznej opracowuje się odpowiednie modele postępowania biblioterapeutycznego. I tak:
- uczniowie niepełnosprawni – mogą potrzebować modelu postępowania przeciwdziałającego poczuciu mniejszej wartości oraz modelu wspomagającego proces ich akceptacji w grupie,
- uczniowie przewlekle chorzy – mogą korzystać z powyższych modeli oraz modelu wzmacniającego ich aktywizację intelektualną, zmierzającego do wykorzystania metody szybkiego uczenia się,
- uczniowie o zaburzonym zachowaniu i ci, którzy weszli w kolizję z prawem – mogą uczestniczyć w takim modelu postępowania biblioterapeutycznego, który pozwoli im odkryć samego siebie i zmierzyć się z problemem dobra i zła; kary i nagrody. Może to być model przeciwdziałającym zachowaniom agresywnym lub model przeciwdziałający postawie ofiary,
- uczniowie bardzo zdolni – przeżywający różnego rodzaju fobie mogą uczestniczyć w takim modelu postępowania biblioterapeutycznego, który pozwoli im nabrać umiejętności asertywnych zachowań,
- uczniowie mający kłopoty z nauką – mogą uczestniczyć w modelu przeciwdziałającym poczuciu niższej wartości i w modelu mającym na celu wyrównywanie ich deficytów intelektualnych i umiejętnościowych. Powinni brać również udział w zajęciach wspierających lub pobudzających ich kreatywne działania,
- uczniowie z poczuciem krzywdy i odrzucenia mogą brać udział w modelu wzmacniającym ich poczucie wartości i korygującym postawę "ofiary", "osoby nieszczęśliwej i niekochanej".
Do każdego modelu postępowania biblioterapeutycznego musi być przygotowana odpowiednia lista lektur i bardzo wnikliwie przemyślany sposób pracy nad nią, uwzględniający przewodni cel terapeutyczny oraz poziom intelektualny, warunki psychoruchowe i odbiór emocjonalny poszczególnych uczestników biblioterapii.
Typowe modele postępowania biblioterapeutycznego opierają się o pewne stałe, niezmienne elementy:
- diagnozę, w której mieści się zarówno rozpoznanie problemów pacjenta (wychowanka) jak i przewidywanie skutków planowanego działania terapeutycznego opartego o odpowiedni
- dobór literatury, który ściśle wiąże się z daną sytuacją terapeutyczną,
- postępowaniem terapeutyczno- wychowawczym, opartym przede wszystkim o
- czytanie indywidualne lub zbiorowe (niekiedy zaś tylko słuchanie) obudowane jeszcze dodatkowymi formami pracy, w celu uzyskania odpowiednich wpływów na pacjenta (wychowanka) umożliwiających mu
- identyfikację z bohaterem literackim lub sytuacją, która prowadzić może do
- refleksji nad czytanym tekstem, samym sobą i sytuacją w jakiej pacjent (wychowanek) aktualnie się znajduje, co daje mu szansę przeżycia
- katharsis, który jest rodzajem "oczyszczenia", odreagowania, pozwalającym na dokonanie
- wglądu w samego siebie, co może doprowadzić do
- zmian w postawach i zachowaniu.
Czas trwania postępowania terapeutycznego uzależniony jest od celu terapii od jej przebiegu i osiąganych efektów. Może trwać od kilku dni do kilkunastu tygodni. Udział w zajęciach jest całkowicie dobrowolny.
Bibliografia:
- Borecka Irena, Biblioterapia, Legnica 1998.
- Borecka Irena, Biblioterapia – warto spróbować, "Biblioteka w szkole", 1998, nr 9, s.11-14.
- Błaszczyk – Smolec Aneta, Edukacja czytelnicza a biblioterapia, "Biblioteka w szkole" 2002, nr 6, s. 4-5.
Lucyna Kossowska |
