Język jest zjawiskiem społecznym, umożliwia ludziom wymianę myśli, poglądów, wyrażanie swoich uczuć, pragnień. Dzięki niemu ludzie mogą wspólnie układać plan działania - porozumiewają się między sobą. Używając odpowiednich słów, człowiek nazywa to, co spostrzega (przedmioty, czynności, cechy), porównywa, ustala stosunki między przedmiotami, wyprowadza wnioski, określa pojęcia. Za pomocą języka pisanego i mówionego przekazuje się dorobek kulturalny z pokolenia na pokolenie.
Aby język spełniał dobrze swa społeczną rolę, powinien być jasny, dostatecznie bogaty w zasób słów, prawidłowy pod względem gramatycznym oraz pod względem dźwiękowym.
Wdrażając dzieci do życia w społeczności ludzkiej, trzeba dbać o rozwijanie i kształcenie prawidłowych wypowiedzi, zrozumiałych i jasnych dla otoczenia. Ważne jest aby pracę nad kształceniem języka dziecka rozpocząć od najwcześniejszych lat, aby wyrastało ono w warunkach umożliwiających mu używanie prawidłowego języka. Należy więc uczyć dzieci rozumieć treść słowa – dokładnie nazywać przedmiot, osobę, czynności, cechy, uczyć łączyć przy pomocy form gramatycznych słowa w zdania oraz wypowiadać je w prawidłowej formie dźwiękowej.
Kształcenie prawidłowej mowy dziecka rozwija wrażliwość na piękno słowa, piękno mowy ojczystej. Chodzi bowiem o to, aby wychowanek nasz doznawał przyjemnych uczuć słuchając przekazywanych mu słów poetów, pisarzy, aby w życiu codziennym wrażliwy był na przykre zniekształcenia mowy, aby w przyszłości sam świadomie pielęgnował wielki skarb narodu - język.
Praca nad prawidłową wymową dziecka powinna wiązać się ściśle z pracą nad wzbogacaniem i układaniem słownictwa, z wdrażaniem dziecka do stosowania prawidłowych form gramatycznych, prawidłowej budowy zdań w dłuższą wypowiedź. Sprawa kształcenia prawidłowej wymowy dzieci, a więc strony dźwiękowej języka, ma pierwszorzędne znaczenie w rozwoju mowy dziecka w wieku przedszkolnym, gdyż wiek ten cechuje naturalna wadliwość wymowy, wypływająca z nieukończonego rozwoju kory mózgowej oraz niedostateczne jeszcze wyrobienie mięśni narządów mowy.
Charakterystyka wymowy dzieci 3-6 letnich
3-latki
Dziecko 3-letnie ma stosunkowo najlepiej rozwiniętą środkową część języka i wargi, natomiast krtań, wiązadła głosowe, tylna część języka i zwłaszcza przód języka są u dziecka bardzo słabe. 3-latek nie wymawia
prawidłowo spółgłosek przedniojęzykowo-zębowych i dziąsłowych „s, z, c, dz, sz, ż, cz, dż”, tylnojęzykowych „k, g” i przedniojęzykowo- dziąsłowej „r”. Zastępuje dźwięczne spółgłoski bezdźwięcznymi. Dziecko nawykowo zmiękcza spółgłoski. Trudność sprawiają również samogłoski nosowe „ę” i „ą”. Poza tym dziecko w tym wieku upraszcza wypowiadany wyraz, opuszczając niektóre głoski lub przestawiając je.
4-latki
Dzieci te nie wymawiają jeszcze głoski „r” oraz głosek „ż, sz, cz, dż” zmiękczają je (ź, ś, ć, dź) lub zastępują (z, s, c, dz). Czasem na odwrót zamiast spółgłosek „z, s, c, dz” mówią „ż, sz, cz, dż”. Wymowa samogłosek trochę dokładniejsza, ale jeszcze mało zróżnicowana. Czterolatki lepiej niż trzylatki regulują oddech.
5-latki
Dzieci 5-letnie w większości wymawiają wszystkie głoski, jakkolwiek często słabo jeszcze różnicują samogłoski, zwłaszcza mylą „y-i”. trudność sprawiają im w wielu przypadkach spółgłoski przedniojęzykowo-dziąsłowe „sz, ż, cz, dż, r”, a czasem i przedniojęzykowo-zębowe „s, z”. najtrudniej jest dziecku wymówić je na końcu wyrazu oraz w grupie spółgłoskowej np.: „psycyna” zamiast „przyczyna” mówi dziecko umiejące powtórzyć prawidłowo poszczególne dźwięki. Dzieci 5-letnie na ogół nie upraszczają wyrazów pod względem dźwiękowym, natomiast często zmieniają je, gdyż niedostatecznie jeszcze panują nad różnicami między dźwiękami. W tym wieku dziecko potrafi już regulować oddech podczas wypowiedzi.
6-latki
Dzieci 6-letnie potrafią wymawiać wszystkie dźwięki prawidłowo. Jednak duży procent dzieci nie wymawia prawidłowo w wyrazach spółgłosek: cz, sz, ż, dż, r, s, c, z, dz. Trudność sprawia dzieciom wymowa grup spółgłoskowych np.: ksz, szcz, dżdż.
Dzieci 6-letnie wyraźniej niż 4-5-latki wymawiają wszystkie samogłoski, jednak daje się jeszcze zauważyć słabe różnicowanie samogłosek a-e, e-i, y-e, wypływające z zaniedbania lub braku wrażliwości dorosłych. Poziom wymowy dziecka zależny jest również w dużej mierze od jego ogólnego rozwoju, od stanu systemu nerwowego, aparatu słuchowego, sprawności narządów mowy.
Prawidłowa wymowa opiera się na prawidłowym funkcjonowaniu aparatu słuchowego, oddechowego i artykulacyjnego (narządów mowy).
Celem ćwiczeń słuchowych prowadzonych w przedszkolu jest rozwijanie wrażliwości dziecka na rodzaj dźwięku, rytm, tempo, ton, melodię. Ćwiczenia słuchowe prowadzone są w przedszkolu przede wszystkim podczas zajęć i zabaw z zakresu umuzykalnienia. Dobrym ćwiczeniem, rozwijającym wrażliwość słuchową dzieci są wypowiadane przez wychowawczynię we właściwy sposób, a więc wyraziście, ze zrozumieniem i przeżyciem treści opowiadania, baśni, wiersza, zagadki.
Celem ćwiczeń oddechowych jest kształcenie narządów oddychania: rozwijanie pojemności płuc, kształcenie prawidłowych ruchów przepony. Ćwiczenia oddechowe prowadzimy podczas nauki piosenki, wypowiadania wierszy oraz podczas ćwiczeń gimnastycznych.
Celem ćwiczeń artykulacyjnych jest usprawnienie mięśni narządów mowy: warg, szczęk, języka, tylnego podniebienia, gardzieli, krtani.
Dziecko uczy się mówić słuchając mowy dorosłych. Pokaz prawidłowej, wyraźnej wymowy ważny jest zwłaszcza dla dzieci, które jeszcze nie wymawiają jeszcze prawidłowo głosek. Starszym dzieciom można wyjaśnić niektóre ruchy języka. W wielu wypadkach wadliwa, opóźniona w rozwoju mowa dziecka wywiera ujemny wpływ na jego zachowanie, samopoczucie a nawet na cechy charakteru.
Rodzaje ćwiczeń ortofonicznych
Ćwiczenia ortofoniczne na głoskach organizujemy, by zachęcić dzieci do wyraźnego wymawiania poszczególnych samogłosek lub spółgłosek.
Np.: „Zabawa w pociąg” – dzieci powtarzają głoski sz-sz-sz.
Gdy pociąg przyśpiesza – dzieci powtarzają głoski szybciej sz-sz, sz-sz, sz-sz, gdy pociąg staje – dzieci wymawiają przeciągle głoskę ssss…..
Ćwiczenia ortofoniczne na głoskach odbywają się również przy użyciu poszczególnych samogłosek np.: podczas usypiania lalki a-a-a, u-u-u, e-e-e.
Ćwiczenia ortofoniczne na zgłoskach (sylabach) ćwiczą mięśnie narządów mowy przez ruchy bardziej skomplikowane. Mogą być przeprowadzane podczas opowiadań, wierszy, piosenek i opowieści ruchowych.
Ćwiczenia ortofoniczne na wyrazach przeprowadzamy wtedy, gdy głoski występujące w dobranych wyrazach były już przećwiczone. Poszczególne głoski w wyrazach muszą brzmieć wyraźnie, a nawet precyzyjnie, ale naturalnie. Wyrazy należy tak dobierać, aby ćwiczalna głoska występowała w różnych pozycjach: w nagłosie, w wygłosie, w środku wyrazu. Np.:ryba, sznur, rower, morela, gruszka, kołdra (głoska r).
Kontrola wymowy dzieci w przedszkolu
Każda praca w przedszkolu powinna rozpocząć się od dokładnego sprawdzenia wymowy wszystkich dzieci. W tym celu nie wystarczą tylko prowadzone z dzieckiem przy różnych okazjach rozmowy, lecz potrzebne jest celowo zorganizowane badanie wymowy. Może bowiem się zdarzyć, że dziecko opanowało już umiejętność prawidłowego wypowiadania głosek i w czasie sprawdzania wypowiadało je poprawnie, lecz w czasie swobodnych kontaktów słownych niektóre głoski wymawia źle, gdyż nie ma jeszcze odpowiedniego nawyku. Sprawdzając wymowę dzieci nauczycielka powinna zorientować się, jak wymawiaja one poszczególne głoski w izolacji, a także w wyrazach, i to znajdujące się na początku, w środku i na końcu tych wyrazów. Zdarza się bowiem, że dziecko wymawia spółgłoskę pojedynczą lub w zestawieniu z samogłoska poprawnie, ale ma trudności, gdy znajdzie się ona obok innej spółgłoski. Mając dobre rozeznanie w jakości wymowy poszczególnych dzieci, nauczycielka może zaplanować i systematycznie prowadzić pracę w tym zakresie. Dzieci, które błędnie wymawiają poszczególne głoski, nie będą zdolne do dokonywania prawidłowej analizy i syntezy słuchowej wyrazów zawierających te głoski. Jeżeli dziecko przejdzie z błędną wymową do klasy I, trudności w czytaniu pogłębią się i staną się jedną z przyczyn popełniania błędów w pisaniu.
Zestaw wyrazów kontrolnych dla 3-4letnich dzieci
k – kot, koń
okulary
ptak, ołówek
g – guzik
ogórek
s – suknia
osa
wąs, nos
c – cukierek
widelec
klocek, Wicek
sz – szafa
kosz, nóż (wymowa - na końcu sz)
maszyna, kalosze
cz – czapka
klucze, płacze
warkocz
r – ryba
pomidor
worek, parasolka
ż – żaba
orzech
z – zegarek
wózek
ę – gęś
ą – wąsy
Zestaw wyrazów kontrolnych dla 5-6latków
sz – szafa
jeż
krzesło
łóżko
pszczoła
s – stół
lis
wiosło, jaskółka
fasola
ż – żuk, żelazko
grzyby
porzeczki, nożyczki
z – zegarek
koza
gwiazda
cz - czapka
kaczka
pogrzebacz
warkocze
c – cebula
zając
ręce
obcęgi, łańcuch
dż – dżdżownica
dz – dzbanek
pędzel
r – rower
ogórek
truskawka
kołdra
Literatura:
I. Dudzińska „Dziecko sześcioletnie uczy się czytać”
H. Mystkowska „Kształcenie wymowy dzieci w przedszkolu”
G. Demel „Minimum logopedyczne nauczyciela przedszkola”
Opracowała: Krystyna Topolewska |
