mgr Krystyna Cichowska
Wychowawca Młodzieżowego Ośrodka Wychowawczego w Lubaczowie
Artykuł poświęcony jest problematyce wartości młodzieży nieprzystosowanej społecznie, a więc tej kategorii młodzieży, która w okresie realizacji obowiązku szkolnego weszła w konflikt z prawem karnym.
W literaturze psychologicznej traktuje się wartości jako jeden z elementów osobowości mających decydujący wpływ na zachowanie jednostki.
Wartości określają kierunek dążeń, stanowią kryterium wyboru celów życiowych, zaś to co człowiek uznaje za cenne i ważne w życiu w znacznej mierze zależy od przynależności do określonej grupy społecznej i kulturowej.
W literaturze przedmiotu podkreśla się, że na kształtowanie się systemu wartości jednostki, niebagatelny wpływ ma środowisko wychowawcze - rodzina (szczególnie
w pierwszych latach życia), szkoła i inne instytucje wychowawcze, a także środowisko rówieśnicze. Stąd też aby wykształcić wrażliwość dzieci i młodzieży na określone, pożądane społecznie wartości konieczne jest odpowiednie ukierunkowanie
i zsynchronizowanie działań wychowawczych rodziny, szkoły i innych placówek zajmujących się wychowaniem.
Badanie systemu wartości młodzieży jest zabiegiem niezwykle trudnym, dotyczy bowiem osobowości. Niemniej jednak badania takie są istotne tak dla teorii jak i praktyki pedagogicznej. Umożliwiają one - diagnozę wartości uznawanych przez młodzież, pozwalają także na ocenę skuteczności metod oddziaływania pedagogicznego. Wyniki tych badań winny inspirować do poszukiwań nowych metod pracy wychowawczej.
Celem podjętych badań jest opisanie wartości jakie ceni młodzież nieprzystosowana społecznie w ośrodku w którym pracuję: które wartości są dla nich najważniejsze, a które mniej ważne, w jaki sposób spostrzega możliwość realizacji wartości.
U młodocianych przestępców występują zaburzenia i rozbieżności
w samoopisie i samoocenie oraz preferowanie nieco innego systemu wartości niż system wartości u nieprzestępców. Przestępcy w szczególny sposób wyróżniają zabawę, zmianę, ryzyko, humor, nie preferują wartości odnoszących się do społeczeństwa jako całości, ponadto dobierają niewłaściwe metody (środki) realizacji zadań i celów życiowych:
- przypisują sobie przede wszystkim te cechy, które są wysoko ocenione
w społeczeństwie,
- widzą siebie jako jednostki, które przegrały życie, jako nieśmiałe i niezaradne życiowo, z poczuciem mniejszej wartości.
Interesujące jest pytanie - czy takie wartości jak: rodzina, praca, sprawiedliwość, uczciwość, tolerancja, stanowią dla młodzieży nieprzystosowanej punkt odniesienia, czy też są nic nie znaczącym, pustym słowem ?
- Można również zapytać, czy w ośrodkach resocjalizacyjnych wzajemna pomoc,
solidarność, uczciwość, są kryteriami postępowania, czy też ta kategoria
młodzieży ma swój odrębny świat, funkcjonujący w ramach danej społeczności ?
- Czy możliwe jest zresocjalizowanie wychowanków - aktualnie przebywających
w ośrodku?
Ważność obiektów cenionych, sposób ich uporządkowania przez młodzież nieprzystosowaną społecznie, rzutuje na społeczną regulacją zachowania i stosunki
z otoczeniem. Dla pedagoga nie jest ważne to, jakim młody człowiek jest obecnie, ale przede wszystkim, jakim może stać się pod wpływem racjonalnych oddziaływań.
Wydaje się więc słuszne stworzenie w placówkach resocjalizacyjnych warunków
i możliwości realizacyjnych dla uformowania nowej hierarchii wartości i mobilizacji sił osobowych dla ukonstytuowania się otwartej i kreatywnej prospołecznej postawy wobec życia i innych ludzi.
W okresie dojrzewania dochodzi do uznania wartości allocentrycznych, socjocentrycznych
i intelektualnych nie ze względu na otoczenie społeczne, lecz dla nich samych. Zaczyna się faza świadomego współtworzenia przez jednostkę zasad współżycia obowiązujących
w życiu społecznym i uznania ich za własne.
Jednocześnie wraz z przyswojeniem norm moralnych, zmianie ulegają też oceny postrzeganej wartości, jak również oceny własnego postępowania i postępowania innych osób.
Wraz z rozwojem procesów emocjonalnych nasila się pragnienie realizowania uznawanych wartości. Dotychczasowe doświadczenia poznawcze jednostki, ukształtowane cechy charakteru oraz posiadane umiejętności, pomagają w poszukiwaniu
i wybraniu dróg prowadzących do obranego celu.
Istotnym wydaje się zbadanie zależności pomiędzy percepcją uznawanych przez młodzież wartości a czynnikami mającymi wpływ na nie w sensie pozytywnym lub negatywnym. Należą do nich takie czynniki jak:
- cechy osobiste podmiotu realizującego daną wartość,
- środowisko społeczne, w którym funkcjonuje,
- osoby i instytucje, z którymi się styka,
- oraz zjawiska określone zdarzeniami losu.
Obserwując rozwój moralny człowieka, możemy stwierdzić, że jest to proces długotrwały, polegający na stopniowym przechodzeniu od stanu nie respektowania norm, czy też respektowania wyłącznie z uwagi na kontrolę zewnętrzną i lęk przed karą, do stanu autonomii. Wiedza społeczno-moralna kształtująca się w procesie społecznego rozwoju, ma wpływ na odbieranie i stosowanie różnych form działania, w celu realizowania wybranych wartości.
W miarę upływu czasu młodzież poszerza krąg kontaktów z otoczeniem. Nie są to już tylko rodzice i najbliższe środowisko. Wzbogacają się doświadczenia jednostki i wiedza
o otaczającym świecie. Ma to ogromne znaczenie w procesie rozwoju kognitywnego, społeczno-moralnego i emocjonalnego młodego człowieka.
Oddziaływanie grup rówieśniczych, szkoły, różnych organizacji młodzieżowych, stwarzają do rozwiązywania coraz to nowe problemy. Otaczająca rzeczywistość wpływa na poczucie sensu życia. Stopień intensywności określa percepcja możliwości realizacji uznawanych przez jednostkę wartości.
Punktem wyjścia do przeprowadzonych badań nad wartościami - stanowiła Koncepcja Wartości M.Rokeacha. Podstawowe założenia tej teorii głoszą, że wartości rozumiane jako przekonywania zawierają wiedzą na temat wartości. Koncepcja ta zawiera dane dotyczące preferowanych sposobów postępowania, celów życiowych, emocji pozytywnych lub negatywnych w stosunku do tego co stanowi przedmiot preferencji.
Badana młodzież na czołowych miejscach stawiała takie wartości jak: bezpieczeństwo rodziny, wolność, mądrość, odważny, kochający, niezależny.
Bezpieczeństwo rodziny decyduje o całokształcie życia człowieka. To co człowiek otrzymuje od rodziny w dzieciństwie i wczesnej młodości, staje się podstawą dla dalszego życia. Zaburzenie tego procesu godzi w podstawowe wartości i może stanowić bardzo poważne zagrożenie dla prawidłowego rozwoju uczuć człowieka. Badani chłopcy pragnęli mieć szczęśliwy, bezpieczny dom, wysoki status materialny. Wychowankowie wysoko cenili wolność, którą częściowo utracili, mając nadzieję na szybkie jej odzyskanie. Natomiast - mądrość rozumieli jako zdobywanie tzw. mądrości życiowej, nie zaś wiedzy
i wykształcenia. Badanej młodzieży bardzo zależało na poprawieniu swojego wyglądu, sprawności fizycznej. Imponowała im odwaga, silny charakter, nieugiętość postępowania - cechy te starali się w sobie rozwijać.
Niepokój budziła niska ranga wartości intelektualnych i socjocentrycznych - wychowankowie byli przekonani, że wiedza i wykształcenie w ich przyszłym życiu nie będą odgrywały istotnej roli.
Młodzież wśród czynników, od których uzależniała realizację wartości -wymieniała przede wszystkim siebie, szczególnie swoją chęć działania, a zaraz potem rodziców.
W dalszej odległości znajdowali się nauczyciele i szkoła, w minimalnym stopniu - kółka zainteresowań. Koledzy postrzegani byli przede wszystkim jako czynnik przeszkadzający w dążeniu do obranego celu jaki stanowiła dana wartość.
Czasami jednak wydawało się zauważyć pozytywną rolę kolegów np. pomoc
w odrabianiu lekcji.
Percepcja realizacji wartości badanych wskazuje na wąski zakres ich doświadczeń (rodzina, szkoła) oraz brak informacji o uwarunkowaniach między jednostką ,
a otoczeniem.
W większości przypadków dominuje pełne zaufanie, że wszystko zależeć może od nich samych i ich pracy nad sobą. Są oni przekonani o możliwościach zmian leżących jedynie
w zakresie własnych chęci i umiejętności, nie postrzegając w dostatecznym stopniu wpływu otoczenia w sensie pozytywnym lub negatywnym. Wpływ innych ludzi odnosi się przede wszystkim do rodziców, którzy pełnią rolę doradców, przyjaciół, opiekunów.
Niepokojącym faktem jest bardzo mały udział szkoły i nauczycieli
w realizowaniu wartości młodzieży w wieku dorastania . Rola szkoły ograniczała się do przekazywania wiedzy.
Badanie nie wykazało roli wychowawczej jaką w tym okresie rozwoju młodzieży powinna pełnić szkoła i nauczyciele. Jednym z istotnych zadań wychowawczych byłoby np. wykrycie czynników osobowościowych czy sytuacyjnych, które powodują u młodzieży rozbieżność między uznawanymi wartościami, a postępowaniem. Innym zadaniem wychowawczym byłoby dążenie zmierzające do wszechstronnego rozwoju jednostki. Należałoby zwrócić uwagę na procesy doskonalenia się młodzieży, już w wieku 13, 14 lat, na ich kształcenie
i prawidłowy rozwój, gdyż właściwe podejmowane działania mają wpływ na rozwój dążeń
i wartości.
Szczególnie ważna powinna być rola szkoły, która jak wykazuje badanie, w zbyt małym stopniu uczestniczy w procesie wychowania młodzieży, nie cieszy się takim autorytetem jak powinna.
Badana grupa wychowanków liczebnie niewielka, może być reprezentantem szerszego ogółu młodzieży znajdującej się w wieku dorastania.
Zaprezentowane wyniki badań na pewno pobudzają do przemyśleń nad warunkami dotyczącymi realizacji postrzeganych wartości, nad kształtowaniem postaw społecznych jednostki, a także nad wzorcami wychowania jednostki dla społeczeństwa oraz udziału
w tym procesie rodziców i szkoły.
Bibliografia
1. Brzozowski P. Skala Wartości SW. Polska adaptacja Value Survey
M. Rokeacha. Podręcznik. Warszawa 1989.
2. Bruszewska E. „ Wartości dzieci w późnym wieku szkolnym i percepcja ich realizacji”
w „ Studia z psychologii” z ATK. 1990
3. Kozaczuk F. „ Świat wartości młodzieży z symptomami niedostosowania społecznego”.
Rzeszów 1994.
4. Matusewicz Cz. „ Psychologia wartości”. Warszawa 1975, PWN.
5. Ostrowska K. „Psychologiczne determinanty przestępczości młodocianych”. Warszawa
1981.
6. Świda H. „ Młodzież a wartości”. Warszawa 1979, WSziP.
Opracowała:
mgr Krystyna Cichowska
|
