"Wycinek rzeczywistości, na którym i na rzecz którego toczy się proces fizycznego wychowania określamy mianem kultury fizycznej."1
Kulturę fizyczną można rozważać i rozumieć w dwóch kryteriach: statycznym – jako coś, co istnieje obiektywnie w postaci dorobku materialnego i duchowego wielu wcześniejszych pokoleń, i dynamicznym – jako coś, co stać się musi w osobowości ludzi ( w psychice), aby ten dorobek dynamicznie i twórczo rozwijać. Kultura fizyczna jako zjawisko społeczne wyróżnia się spośród innych tym, że jej wpływy dotyczą człowieka jako całości, dotyczą bowiem zarówno ciała i jego potrzeb, jak i osobowości.
Fakty te sprawiają, że spośród wielu definicji kultury fizycznej najbardziej przydatna okazuje się definicja Macieja Demela, według którego: "Kultura fizyczna obejmuje te wszystkie wartości, które wiążą się z fizyczną postacią i fizycznym funkcjonowaniem człowieka, zarówno w jego własnym subiektywnym odczuciu, jak też w obrazie społecznie zobiektywizowanym. Wartości te – najogólniej mówiąc – odnoszą się do zdrowia, budowy i postawy ciała, odporności, wydolności, sprawności, urody. Analogicznie do innych wartości kulturowych, mają one charakter dynamiczny, kształtują poglądy i postawy ludzkie, są więc cząstką świtopoglądu i obyczaju."2
"Najrozleglejszą pedagogiczną areną wykorzystania środków kultury fizycznej jest wychowanie przez tę kulturę i dla niej, a więc wychownie fizyczne. Jest przedsionkiem wiodącym do niej, systemem zabiegów inicjalnych, które mają wprowadzić młode pokolenie w koleine kultury fizycznej; jest podstawą tej kultury fizycznej i jej kursem propedeutycznym. Stanowi przy tym integralną część procesu wychowania wszechstronnego, a więc takiego, które uwzględnia kształcącą rolę wszelkich dziedzin kultury. Wychowanie fizyczne – jak każde wychowanie – jest działaniem inencjonalnym, które korzystając z dóbr kultury dokonuje ich selekcji i reglamentacji."3
Wychowanie fizyczne jest więc z pewnością kategorią pedagogiczną przyjętą dla określenia pewnego fragmentu czy aspektu programu pedagogicznego. Jest też systemem przekazywania młodemu pokoleniu dziedzictwa kultury fizycznej z nadzieją, że dziedzictwo to pomnoży i przekaże innym, jak też próbą ingerowania w spontaniczny proces dojrzewania fizycznego człowieka.
Próbę definiowania wychowania fizycznego propnuje Roman Trześniowski: "Wychowanie fizyczne jest to dział wychownia, który stosując typowie dla siebie fizyczne środki wychowawcze, głonie ruch, stawia sobie za cel kształtowanie przede wszystkim biologicznej (fizycznej) strony osobowości człowieka, przy czym szczegółowe zadania wychowawcze realizuje w zorganizowanym procesie pedagogicznym."4
Rys historyczny dotyczący wychowania fizycznego
Jednym z najznakomitszych polskich teoretyków XIX wieku był Jędrzej Śniadecki. W 1805 roku w "Dzienniku Wileńskim" opublikował swą rozprawę pt.: "O fizycznym wychowaniu dzieci". Opublikowane uwagi jednoczą w sobie wszystkie wartości, do jakich doszła epoka Śniadeckiego w poglądach o osobowości człowieka, a jednocześnie są poważnym krokiem naprzód w dziedzinie wychowania fizycznego w Polsce. W rozprawie tej Śniadecki zajmuje się między innymi celami i znaczeniem wychowania fizycznego w procesie wychowania. Przez wychownie rozumie Śniadecki "wszelkie starania o tym zamiarze około dziecięcia podjęte, aby je na doskonałego wykształcić człowieka."5 Wychowanie jest więc procesem świadomego i celowego działania, mającego nie tyle zapewnić dzieciom osiągnięcie doskonałości, ile zbliżenie się do niej. Doskonałym jego zdaniem jest ten "kto w czerstwym i kształtnym ciele czyste nosi serce i niepokalaną ma duszę, kto ma zdolności społeczeństwu, w którym żyje, przydatne."6
Śniadecki doskonale rozumie wzajemny związek trzech podstawowych składników wychowania, którego podstawą ma być jedność osobowości wychowanka: "A lubo w doświadczeniu wychownia fizycznego, czyli cielesnego, od umysłowego albo moralnego oddzielać nie należy i nie można, wselako w nauce i rozumowaniu można je uważać osobno."7
Głównym impulsem do napisania dzieła "O fizycznym wychowniu dzieci" stało się dla Śniadeckiego zachowanie równowagi w wychowniu domowym i publicznym. Koncentrując mianowicie uwage na kształceniu umysłowym zaniedbywno sferę wychowania fizycznego wychowanków.
"Nie wiem, czy to poczytać za szczęście, że w takim żyjemy wieku, gdzie się jedynie kształceniem umysłu zajęto bez najmniejszej uwagi na wychownie fizyczne, bez względu na siły i zdrowie człowieka. Dlatego dzić mianowicie w wyższych towarzystwa klasach, mało mamy ludzi, bo to co tam natrafiamy, sa po większej części umysłowe mary albo rozumujące cienie. Zdaje się, jakbysmy rzetelny świat mieli za nic i tworzyli sobie jeszcze na ziemi jakiś gatunek życia dusznego, przez co ani tego nie dostępujemy, ani używamy tamtego. Pragnąc utworzyć sobie raj umysłowy odkopujemy źródło niedołężności, udręczenia, tysięcznych cierpień cielesnych i tworzymy sobie na ziemi rzetelny czyściec, jeżeli nie piekło."8
Celem wychownia fizycznego wg J. Śniadeckiego jest doprowadzenie człowieka do tego, "aby wszystkie części jego ciała były foremne i mocne, wszystkie zmysły doskonałe, wszystkie władze cielesne zupełne."9 Wychowanie takie należy się każdemu, bo od niego zależy szczęście człowieka nie tylko zdrowego i silnego, ale także słabego, chorobliwego i upośledzonego fizycznie.
Program wychowania fizycznego rozpatruje Śniadecki na tle rozwoju człowieka poczynając od jego poczęcia (dobór małżeński) i życia płodowego a kończąc na osiągnięciu 25 lat życia. Każdej fazie rozwojowej poświęca osobny rozdział, najwięcej jednak uwagi skupia na wychowniu niemowląt oraz dzieci do lat siedmiu. Dominującą treścią programu jest dążenie do postawy i oparcia się na prawach natury zarówno w zakresie wymagań higieny, jak i ćwiczeń fizycznych.
Ćwiczenia fizyczne dla Śniadeckiego to przede wszytkim ruch na powietrzu, głównie na wsi. Początkowo dzieci rozwijają się fizycznie poprzez ciągłą aktywność, zabawę i pracę stopniowo wprowadzając różnego rodzaju umiejętności. Systematyczne ćwiczenia sportowe stanowią podstawę programu wychowania fizycznego dopiero w wieku 12 – 15 lat życia. Dobra gimnastyka powinna obejmować wszelkiego rodzaju ćwiczenia cielesne jak mocowanie się, władanie rozmaitą bronią, tańce, skakanie, włażenie na wysokie drzewa, przeskakiwanie rowów, pływanie, jeżdżenie konno, dosiadanie konia w biegu itp., po to by wszystkie mięśnie rozwinąć i umocnić.
Obok ćwiczeń ciała Śniadecki uważa za ważny składnik wychowania fizycznego doskonalenie zmysłów głównie wzroku i powonienia w celu zbliżenia się do natury.
Śniadecki gorąco też zaleca hartowanie ciała pisząc: "Należy więc trzymać się we wszystkim przyzwoitej miary. I to, co służy do wzmocnienia i zahartowania dzieci, od tego, co im koniecznie szkodzić musi, pilnie odróżnić. Chociaż zatem potrzeba przyzwyczajać dzieci do gorąca, zimna,słoty, wiatru i burzy, ale należy zachować w tej mierze wszelką roztropność."10
W dziele Jędrzeja Śniadeckiego "O fizycznym wychowaniu dzieci" dotyczącym pediatrii znalazło się więcej zagadnień, jednakże przynosi ona również zaszczyt polskiej literaturze pedagogicznej. Sam autor dzięki swojemu dziełu i poglądom w nim zawartym stał się twórcą polskiej teorii wychowania fizycznego.
Twórcą i pionierem nowoczesnego wychowania fizycznego na ziemiach polskich w drugie połowie XIX i pierwszych latach XX wieku był Henryk Jordan.
Potrafił spojrzeć krytycznie na niedostateczny stan ówczesnej kultury fizycznej i ograniczenie wychownia fizycznego do słabo postawionej gimnastyki w salach, najczęściej niehigienicznych. Jordan dokonał przełomu, wprowadzając do wychowania fizycznego na szeroką skalę gry i zabawy dzieci i młodziezy na wolnym powietrzu. Ośrodkiem tego nowego systemu wychowania fizycznego stał się Park Jordana w Krakowie, który był nie tylko wzorem dla całej Polski, lecz także i dla zagranicy. Tutaj wśród zieleni na wolnym powietrzu i w słońcu, na 12 boiskach dzieci i młodzież mogły uprawiać gry i zabawy, przeplatane śpiewem chóralnych patriotycznych pieśni. Odbywała się gimnastyka: chłpcom ogranizowano musztrę wojskową i strzelanie, dziewczętom organizowano pląsy i korowody.
Teoretyczne uzasadnienie swego nowego systemu – wychowania fizycznego dzieci i młodzieży dał Jordan w odczycie "O zabawiach młodzieży" wygłoszonym we Lwowie na sali Sokoła w dniu 4.I.1891 roku.
"Ciągle być poważnym i nieustannie pracować żaden człowiek nie zdoła. Zmęczone ciało wymaga odpoczynku, znużony umysł szuka wytchnienia, a dusza pragnie wesołości. Tego wszystkiego dostarcza zabawa w szerokim znaczeniu pojęta; jest ona więc potrzebą natury ludzkiej tak niemal, jak powietrze, jak pokarm."11
"Jako najlelpsze i najstosowniejsze uznać musimy te zabawy, które młodzież na wolnym powietrzu i w gronie rówieśników uprawiać może, a które sa połączone z ruchem i ćwiczeniem ciała, a więc: grę w piłkę zwykłą w rozmaity sposób, w piłkę usztą, podbijanego, podbijanie bębenkiem, grę w obręcze, rzucanie oszczepami, włóczniami, dzidami, dyskiem, strzelanie z łuku, krikiet, wszelkiego rodzaju zabawy wolne ruchowe bez przyborów, zapasy itd."12
Motywem naczelnym i kluczowym pomysłu Jordana było użycie ćwiczeń fizycznych i gier sportowych w służbie wychowania. Chodzilo o kształcenie charakteru, o wychowanie moralne i o wychowanie narodowe. Wszystkie te wpływy wychowawcze promieniowały przez ćwiczenia, gry i zabawy.
Henryk Jordan nie tylko był doskonałym teoretykiem nowoczesnego wychowania fizycznego dla szerokich mas młodzieży, propagując ćwiczenia gimnastyczne oraz gry i zabawy na wolnym powietrzu, lecz jednocześnie umiał wprowadzić swą teorie w życiei objąć nowoczesnym wychowaniem fizycznym nie tylko współczesną sobie młodzież szkolną i robotniczą. Wytyczył również drogę nowoczesnemu wychowaniu fizycznemu i przygotował teren do powstania naukowych pracówek wychwania fizycznego.
Oprac. mgr Andrzj Lipczyński
nauczyciel wychowania fizycznego
w Zespole Szkół z Oddziałami Integracyjnymi
w Hajnówce |
