www.szkolnictwo.pl

Maria Grzyb
Sochy, luty 2005r.
Szkoła Filialna w Sochach

Istota pisania i czytania ( w ujęciu Marii Cackowskiej)

     Pisanie i czytanie są to czynności od początku w pełni świadome. Pisanie i czytanie angażują ten sam zespół podstawowych funkcji psychofizycznych: słuchową, artykulacyjną , wzrokową , przestrzenną , a w przypadku pisania także motoryczną. Czytanie rozpoczyna się od spostrzegania zespołu liter, które muszą być zidentyfikowane i dokładnie zróżnicowane pod względem kształtu i położenia , następnie trzeba je przełożyć na system dźwięków , by na tej podstawie rozpoznać ich znaczenie.
     Pisanie wymaga na wstępie uświadomienia sobie słów i zdań, które mają być napisane, następnie przeprowadzenie ich dokładnej analizy słuchowej w celu przełożenia na system dźwięków (fonemów) , przyporządkowania im odpowiednich liter , wreszcie zapisanie ich za pomocą ręki z użyciem narzędzi pisarskich.
     Przy czytaniu dziecko musi odszyfrować znaczenie zapisanych słów , zaś przy pisaniu – zaszyfrować je za pomocą symboli graficznych.
Czytanie i pisanie realizowane jest jednocześnie na dwóch poziomach:

• sensomotorycznym,
• semantycznym.

Na poziomie sensomotorycznym dokonywane są następujące operacje:

• analiza i synteza wzrokowa oraz słuchowa struktury wyrazów,
• przechowywanie w pamięci śladów tych operacji oraz kolejność występowania elementów w analizowaniu wyrazów.

     Czynności te dokonywane są w obrębie analizatora wzrokowego , słuchowego i artykulacyjnego. Prawidłowe funkcjonowanie tych analizatorów , umożliwia opanowanie elementarnej techniki czytania , która opiera się na wzrokowym rozpoznawaniu liter , a w przypadku pisania , także ruchów ręki.
     Dopiero na poziomie semantycznym następuje rozumienie znaczeń odczytywanych i zapisywanych słów poprzez kojarzenie obrazów graficzno- fonicznych z treścią pozajęzykową, którą owe struktury oznaczają.
Czytanie i pisanie wyróżnia się następującymi cechami:

• Są to czynności świadome i celowe.
• Są to czynności ukształtowane w procesie społeczno- historycznym.
• Są to czynności złożone, realizowane na poziomie sensomotorycznym i semantycznym..
• Struktura tych czynności ma charakter dynamiczny, gdyż w trakcie ich realizowania zmienia się ich układ funkcjonalny.
• Czynności te mają charakter zróżnicowany i mogą być realizowane w różnych formach.
• Są to czynności rozwojowe, zależą od stopnia dojrzałości psychofizycznej i intelektualnej.

Czynniki warunkujące czytanie i pisanie:

1. Poziom i rozwój funkcji wzrokowej i słuchowej.
2. Rozwój spostrzegania wzrokowego.
3. Poziom artykulacji – dojrzałość artykulacyjna.
4. Dojrzałość manualna – ćwiczenia motoryki dużej i małej.
5. Sposób rozumienia czytanego tekstu.
6. Zasób pojęciowy i słownikowy.
7. Poziom gramatyzacji mowy.
8. Rozwój struktur zdaniowych – nawyk mówienia zdaniami.

Etapy nauki liter

1. Zapoznanie z samogłoskami.
2. Zapoznanie ze spółgłoskami oraz spółgłoskami o podwójnym zapisie.
3. Zapoznanie z dwuznakami: sz, cz, rz, dz, dż .
4. Zapoznanie ze zmiękczeniami: ń, ć , ś, ź.

Wprowadzenie litery:

• wymówienie wyrazu i słuchowe wyodrębnienie głoski w pozycji nagłosowej,
• ustalenie miejsca głoski w schemacie budowy dźwiękowej tych wyrazów,
• wyodrębnienie danej głoski w śródgłosie , w wygłosie ,
• identyfikacja litery na stronicy elementarza ,
• wyszukanie obrazków i przedmiotów zaczynających się na dana głoskę,
• pisanie liter i pokaz pisma w liniaturze na tablicy z wyjaśnieniem jej kształtu, odwzorowywanie bezśladowe kształtu litery,
• odwzorowywanie w zeszycie ćwiczeniowym,
• odwzorowywanie poznanej litery ze znanymi już ( pisanie w połączeniu).

Nauka czytania
      Podczas czytania oko przebiega czytany wiersz skokami przedzielanymi przez przerwy spoczynkowe , w których odbywa się właściwe czytanie . Obok skoków postępujących oko czytającego wykonuje szereg ruchów wstecznych , które pomagają w ujmowaniu poszczególnych elementów , a więc głosek lub sylab w całość wyrazów. Ruchy wsteczne umożliwiają także znalezienie zagubionego wątku myśli . Trzeci rodzaj stanowią ruchy zwrotne , które oko wykonuje przy przechodzeniu z jednego wiersza do następnego. Przy czytaniu oko nie zużywa całego pola spostrzegania , jednakże wzrok chwyta pewne zarysy słów , co ułatwia ich kolejne płynne odczytywanie . Na fizjologiczno- psychologiczny proces czytania składają się takie momenty jak:

• objęcie okiem pola spostrzeżeń,
• odbiór wrażenia tekstu na siatkówce oka ,
• ruch oczu ( postępowy, zwrotny , wsteczny),
• transmisja impulsów z siatkówki do wzrokowych ośrodków mózgowych,
• pobudzenie procesów kojarzenia i interpretacja impulsów wzrokowych.

     Czytanie głośne jest bardziej skomplikowane niż ciche. Towarzysza mu przenoszenie impulsów z ośrodków wzrokowych w mózgu do ośrodków motorycznych i stąd do narządów artykulacyjnych.

Pojęcie czytania i pisania wg Anny Brzezińskiej

     Pojęcie czytania i pisania używane jest w wielu różnych znaczeniach jako proces- etapy nabywania umiejętności czytania i pisania i jako akt umiejętności – działania ( co dzieje się w umyśle w czasie odczytywania czegoś?). Czytanie i pisanie to pewien rodzaj sprawności językowych człowieka służących pośredniej komunikacji werbalnej. Na proces opanowania czytania i pisania składają się różnorodne czynności psychomotoryczne :

• sensoryczno- wzrokowe,
• słuchowe,
• kinestetyczne ,
• ruchowe, artykulacyjne przy głośnym czytaniu,
• manualne,
• poznawcze ( pamięć, spostrzeganie , myślenie).

Etapy nauki czytania wg J. Zborowskiego:

• głoskowanie ,
• czytanie sylabami,
• bezpośrednie czytanie wyrazów.

      W etapie pierwszym główny wysiłek ucznia skupia się na rozpoznawaniu związków graficznych i kojarzeniu ich z dźwiękami oraz na wymawianiu.
     W drugim etapie następuje proces automatyzacji tych reakcji i punkt ciężkości przesuwa się na znaczeniową stronę słowa. Na etapie trzecim kształtuje się umiejętność łączenia znaczeń poszczególnych słów w jedną sensowną całość.

Metody nauki czytania

1. Metody syntetyczne ; opierając się na tej metodzie czytanie rozpoczyna się od części składników wyrazów tj. dźwięków sylab czy liter. Wyróżniamy tutaj szczegółowe metody zwane dźwiękowymi, sylabowymi , alfabetycznymi. W metodach dźwiękowych dziecko poznaje najpierw samogłoski , później spółgłoski , następnie ich odpowiedniki literowe , z których układa sylaby i wyrazy. W metodzie sylabowej dziecko poznaje najpierw sylaby , z których buduje wyrazy . w metodzie alfabetycznej dziecko poznaje mały i duży alfabet (nazwy liter) i w toku sylabizowania uczy się czytać.
2. Metody analityczne; rozwój metod analitycznych poszedł w dwóch kierunkach:
   • w kierunku globalnej metody czytania doraźnego,
   • w kierunku metod analityczno- syntetycznych.
   W metodach analitycznych proces nauki czytania rozpoczyna się od całościowego poznawania przez dzieci wyrazów. Wyrazy są poznawane całościowo i globalnie. Analiza następuje później. Jej celem jest utrwalenie poznawanych globalnie wyrazów.
3. Metody analityczno-syntetyczne; opierają się na tym, że najpierw wyodrębnia się słuchowo ( dźwiękowo) odpowiednie głoski (samogłoski, spółgłoski) , następnie wzrokowo głoski zapisane symbolami literowymi. W ten sposób dzieci poznają głoski w wyrazach, w których nowe , nieznane im w odpowiednim czasie głoski , znajdują się obok znanych już głosek – proces analizy.
   Z poznanych głosek dzieci tworzą nowe wyrazy i odczytują je – proces syntezy. Metoda analityczno- syntetyczna może mieć różne odmiany :
   • zgłoskowa,
   • wyrazowa,
   • zdaniowa.
   Jeżeli przedmiotem analizy jest wyraz , mówimy o metodzie analityczno- syntetycznej o charakterze wyrazowym. Na umiejętność czytania składają się takie procesy jak:
   • technika czytania,
   • technika rozumienia czytanego tekstu.
   Metody analityczno- syntetyczne są obecnie dominującym sposobem kształtowania umiejętności czytania.

Rodzaje ćwiczeń w czytaniu

1. Ćwiczenia elementarne mające na celu opanowanie techniki czytania.
   Stosowanie metody analityczno- syntetycznej przyzwyczaja dziecko do czytania całych wyrazów , a jednocześnie zwraca uwagę na elementy , ponieważ uczy wyodrębniać te elementy z całości i tworzyć z nich nowe wyrazy. Jeżeli dziecko ma kłopoty z analizą i syntezą wyrazów i zdań, nauczyciel powinien prowadzić bardziej złożone ćwiczenia w analizie i syntezie wyrazów.
   1. Przekształcanie wyrazów przez ścieranie i dopisywanie liter. Nauczyciel pisze na tablicy sylabę lub literę i poleca uczniowi dopisać tylko sylabę lub literę , aby powstał
      wyraz - ry- nek
      -se- r
      -la- s
   2. Układanie wyrazów z rozsypanek literowych lub sylabowych. Nauczyciel wskazuje kolejno litery, z których ma być zbudowany wyraz , dzieci podają jaki to wyraz. Nauczyciel pisze na tablicy sylaby na no , do których dopisuje pojedyncze litery lub sylaby , uczniowie odczytują:
      ga
      no s
      c
      ra
   3. Utworzenia wyrazu z pierwszych liter nazw przedmiotów przedstawionych na obrazkach : waza agrafka
      W A
   4. Stosowanie loteryjek , np. w jednej kopercie dziecko ma kartoniki z wyrazami, a w drugiej obrazki owoców i warzyw . Musi oddzielnie ułożyć owoce i warzywa i dobrać podpisy do obrazków.
   5. Ćwiczenia z wykorzystaniem alfabetu ruchomego , rozsypanek wyrazowych, sylabowych i zdaniowych.
   6. Czynności w zakresie wdrażania do czytania całymi wyrazami , a także dotyczące głośnego czytania jednostkowego chóralnego (zbiorowego). Przed rozpoczęciem czytania nowego tekstu należy z dziećmi analizować nowe wyrazy , aby potem uniknąć składania liter.
2. Ćwiczenia wdrażające do czytania ze zrozumieniem.
   1. Czytanie krótkich tekstów z tablicy i opowiedzenie ich.
   2. Układanie rozsypanek wyrazowych, sylabowych , literowych , zdaniowych.
   3. Rysowanie obrazków na podstawie fragmentu tekstu przeczytanego z elementarza lub pisemka dziecięcego.
   4. Ćwiczenia w formie zabawy polegającej na tym, że dzieci otrzymują napisy na kartkach papieru i odczytują je cicho – ćwiczenia w cichym czytaniu ze zrozumieniem.
   5. Nauczyciel rozdaje dzieciom paski papieru z umieszczonymi na nich imionami i nazwiskami uczniów w klasie . otrzymaną wizytówkę z nie swoim imieniem odnoszą jako listonosz pod właściwy adres.
        Istotę rozumienia czytanego tekstu stanowi uchwycenie jego sensu. Zdaniem J. Malendowicz , czytanie ze zrozumieniem , czyli czytanie świadome polega na skojarzeniu obrazów graficznych i ich fonetycznych odpowiedników z odpowiadającymi im znaczeniami , czyli z treścią pozajęzykową. Zrozumienie takie odnosi się do pojedynczych słów zawartych w tekście.
        Na proces czytania ze zrozumieniem składa się:
   • spostrzeganie obrazów graficznych,
   • rozumienie znaczenia przeczytanych słów,
   • pamiętanie sensu przeczytanych słów,
   • domyślanie się dalszego ciągu czytanego tekstu,
   • kojarzenie znaczeń w pewne całości myślowe,
   • kontrola – weryfikacja przewidywań.

     Ćwiczenia w czytaniu ze zrozumieniem można łączyć z ćwiczeniami w pisaniu tekstu, wypełnianiu luk w zdaniach lub w wyrazach. Dla kształtowania u dzieci umiejętności czytania ze zrozumieniem konieczne jest wdrażanie ich od początku do żywych form wypowiadania czytanego tekstu. Czytanie ciche bardziej niż głośne, sprzyja skupieniu uwagi, zrozumieniu i zapamiętaniu treści.

Tok wprowadzania litery wg M. Falskiego

1. Pogadanka wprowadzająca za pomocą obrazka wyraz podstawowy.
2. Odczytywanie podstawowego wyrazu umieszczonego pod obrazkiem.
3. Wzrokowa i słuchowa analiza wyrazu podstawowego. Analiza wzrokowa wyprzedza analizę słuchową.
4. Ćwiczenia w szybkim wykonaniu analizy i syntezy wyrazu oraz w rozpoznawaniu liter i wyrazów na "wyrywki".
5. Podawanie przez dzieci wyrazów , w których taki sam dźwięk słychać na początku.
6. Pisanie wyrazu podstawowego po uprzednim wyćwiczeniu pisania nowej litery.

     Kurs nauki czytania podzielony jest na trzy okresy. Pierwszy to okres wstępny, w którym autorzy wprowadzają cztery samogłoski : o, a , i, e. Drugi okres obejmuję naukę liter pojedynczych i zmiękczeń zaznaczonych w piśmie przez dodanie litery i . Okres trzeci to czytanie z upodobnieniami , np. babka ; i z ubezdźwięcznieniami na końcu wyrazu , np. chleb ; nauka dwuznaków i liter ze zmiękczeniami, np. świnia.
     Według Przyłubskich nauka nowej litery powinna zaczynać się od stworzenia takiej sytuacji, aby często używać danego wyrazu podstawowego. Ucząc czytania należy wymawiać spółgłoski w połączeniu z samogłoską , np. ki, ka ,ko.
Tok wprowadzania liter

1. Pokaz nowej litery drukowanej, małej.
2. Rozpoznawanie nowej litery wśród innych.
3. Wymienienie wyrazów, w których słychać głoskę odpowiadającą nowej literze.
4. Czytanie sylab( połączeń nowej litery z literami poznanymi dotychczas). Sylaby te można śpiewać na dowolną melodię.
5. Czytanie wyrazów z nową literą , np. występującą w połączeniu , np. ko,ka.

Podobnie przebiega nauka wielkiej litery, po czym przystępujemy do pisania nowej litery- małej i wielkiej.

Nauka pisania
     Nauka pisania opiera się na następujących zasadach pisowni wyrazów:

• Zasada fonetyczna ; zgodna ze stroną wymawianą i słyszaną , np. dom.
• Zasada morfologiczna; wiąże zapis wyrazu z jego formą gramatyczną lub słowotwórczą.
• Zasada historyczna ; oparta jest na pisowni tradycyjnej , obejmuje wyrazy z h ,ó , rz niewymiennymi.
• Zasada umowna (konwencjonalna) , która podobnie jak historyczna nie ma uzasadnienia fonetycznego czy morfologicznego. Należą do niej wyrazy z om, on, em, en, ym, im, cząstką – by i j po spółgłoskach.

     Rozwój mowy pisanej opiera się na podłożu mowy ustnej i składa się z następujących elementów:

1. Wzrokowego- obejmującego spostrzeżenia znaków graficznych.
2. Ruchomego- obejmującego ruchy ręki podczas odtwarzania graficznych elementów pisma.
3. Słuchowego- obejmującego wyobrażenia słów słyszanych.
4. Ruchowego albo kinetycznego – obejmującego ruchy narządów artykulacyjnych podczas wymawiania pisanego słowa.

Etapy uczenia się umiejętności pisania:

1. Obraz graficzny słowa – brzmienie słowa – usłyszenie go i wypowiedzenie – zapisanie, przepisanie.
2. Brzmienie słowa – usłyszenie lub wypowiedzenie go – zapisanie tzw. Ze słuchu.
3. Słowo pomyślane – zapisanie , pisanie z pamięci.

Ćwiczenia w pisaniu
Ćwiczenia graficzne.
     W pierwszym roku nauki pisania trzeba zaznajomić dzieci z kształtem i sposobem pisania małych i wielkich liter, utrwalić umiejętność pisania liter w wyrazach , zwracając uwagę na prawidłowe łączenie liter. W drugim roku nauki prowadzi się ćwiczenia w kształtnym pisaniu grup liter małych i wielkich. Nauka pisania polega na utrwaleniu związków między wyobrażeniem słuchowym, wzrokowym i ruchowym . Kształtując graficzne nawyki pisania liter i liter w wyrazach, trzeba przestrzegać ogólnych zasad wyrabiania nawyków i postępować w myśl następującego schematu:

informacja – pokaz – ćwiczenia pod kierunkiem nauczyciela – ćwiczenia częściowo samodzielne – ćwiczenia całkowicie samodzielne

Wprowadzenie litery pisanej powinno obejmować następujące ogniwa:

1. Pokazanie wzoru.
2. Analiza wzoru.
3. Pokazanie jak się daną literę piszę.
4. Ćwiczenia przygotowujące.
5. Pisanie litery przez dzieci.

     Aby uczeń mógł pisać literę wg wzoru, musi wyróżnić jej składowe elementy, umieć je nakreślić i orientować się w liniaturze. Dla lepszego wyodrębniania dobrze jest wskazywać na litery o podobnym wyglądzie i porównywać je między sobą : m -n, o- a, d – g, l –ł- t .
     Demonstrowanie sposobu pisania powinno być rozłożone na różne etapy. Może to być pokazywanie , jak się piszę początkowo wolna , składając litery z elementów , a następnie płynnie jednym ciągiem. Pisanie liter elementami stanowi pierwszy etap. Drugi etap to nauczenie pisania liter kilkuelementowych w sposób całościowy . Chodzi o takie litery, które można pisać jednym ruchem ręki.
     Po opanowaniu kształtu danej litery , uczniowie powinni już pisać w sposób płynny. Odnosi się to do wszystkich małych liter, z wyjątkiem litery k i znaków diakrytycznych . technice pisania nowej litery należy poświęcić wiele uwagi . nową literę dziecko pisze najpierw samą , później w wyrazach. Należy nauczyć dzieci pisać czytelnie, estetycznie i płynnie.
     Pisanie łączne jest to pisanie elementów liter w wyrazach za pomocą jednego ciągu ruchów. Kształtując u dzieci nawyki łącznego pisania należy:

• wdrażać do pisania liter i wyrazów w sposób wiązany,
• uczyć prawidłowego łączenia liter,
• uczyć płynnego pisania grup liter w wyrazach.

T. Wróbel wyróżnia cztery rodzaje błędów graficznych:

1. Błędy konstrukcyjne- niedopełnianie kształtu liter, nieproporcjonalny układ litery , zniekształcenie linii.
2. Błędy łączenia liter- brak łączenia liter lub łączenie niewłaściwe.
3. Błędy proporcjonalności – niewłaściwe zagęszczanie , zachwianie proporcji liter w wyrazach, nierównomierne ułożenie liter pod względem wysokości, niewłaściwe odstępy między wyrazami.
4. Błędy niejednolitego pochylenia pisma- zmiana kierunku pochylenia liter w wyrazach i wyrazów w tekście.

Wymiary umiejętności czytania i pisania wg Anny Brzezińskiej

1. Wymiar techniczny.
   Istota tego wymiaru polega na odkryciu przez dziecko istnienia odpowiedniości między kodem graficznym, a kodem fonicznym języka . Są to umiejętności cząstkowego rozpoznawania i kojarzenia ze sobą grafemów i fonemów , a także ich reprodukowanie werbalne w czytaniu głośnym oraz umiejętności manualne w pisaniu.
2. Wymiar semantyczny.
   Czytanie ze zrozumieniem – jednostka rozumie nie tylko treść zawartą na poziomie pojedynczych słów, ale także na poziomie wyrażeń, zdań i całego tekstu. Znaczenie słów rozpoznawane jest w kontekście werbalnym i zależy od tego , jakie inne słowa je wyprzedzają i jakie po nich następują.
3. Wymiar krytyczno- twórczy.
   Umiejętność czytania zarówno krytycznego jak i twórczego. Czytając, jednostka dokonuje oceny tekstu w kontekście posiadanej wiedzy ogólnej i specjalistycznej. Zachodzi tu osobiste ustosunkowanie się do czytanego tekstu. W przypadku pisania jest to umiejętność doboru takich środków językowych do wyrażenia własnych myśli, aby forma przekazu była zgodna z intencją piszącego.

     Czytanie i pisanie to umiejętności złożone , stanowiące kompleksy umiejętności cząstkowych. Umiejętność pisania jest znacznie bardziej skomplikowana niż umiejętność czytania , wymaga zatem dłuższego czasu przeznaczonego na opanowanie jej , a dokonuje się to dopiero po opanowaniu pierwszego etapu w uczeniu się czytania , po zrozumieniu przez dziecko istnienia odpowiedniości między kodem graficznym, a kodem fonicznym . proces uczenia się obu tych umiejętności nie przebiega równolegle ,tj. nie są one opanowywane niezależnie od siebie , każdy etap nabywania umiejętności czytania wiąże się z odpowiednim etapem uczenia się pisania:

1. Czytanie głośne – przepisywanie z towarzyszącym mu mówieniem.
2. Przemienność czytania głośnego i cichego – pisanie wg wzoru własnego mówienia i pisanie ze słuchu.
3. Czytanie właściwe (ciche) – pisanie właściwe ( z pamięci).

Trzy wymiary gotowości do czytania i pisania:

1. Gotowość psychomotoryczna – gotowość do nauki czytania i pisania typu "wiem jak".
2. Gotowość słownikowo- pojęciowa ; gotowość typu "mam możliwości".
3. Gotowość emocjonalno- motywacyjna ; typu "chcę".

     Zatem w procesie rozwijania gotowości dziecka do czytania i pisania , ważne będą oddziaływania stymulujące jego rozwój w trzech płaszczyznach:

1. Procesów psychomotorycznych, tj. sprawności analizatorów : wzrokowego, kinestetyczno-ruchowego, słuchowego, sprawności aparatu artykulacyjnego i sprawności manualnej.
2. Procesów poznawczych, tj. właściwości myślenia , dla którego materiałem jest zasób pojęciowy i słownikowy dziecka.
3. Procesów emocjonalno- motywacyjnych, tj. nastawienie dziecka wobec konieczności opanowania obu tych umiejętności oraz wobec pojawiających się przeszkód w procesie uczenia się ich.