Szczególne znaczenie ma wpływ czytelnictwa na dzieci. Prawidłowo kształtujące się czytelnicze zamiłowania dzieci powinny rozpoczynać się już w wieku niemowlęcym, nawet od pierwszych tygodni życia dziecka. Zalety głośnego czytania są liczne i niepodważalne. Czytanie na głos dziecku wpływa na stymulowanie rozwoju mózgu, uczy myślenia i rozbudza zainteresowania, powoduje kojarzenie czytania z przyjemnością, poczuciem bezpieczeństwa, daje radość, a ponad to kształtuje nawyk czytania na całe życie.
Zanim dziecko zetknie się z książką, obcuje z mową, z kołysankami, wierszykami, "rozmowami" z najbliższymi. Rytm mowy połączony z motywem ruchu, jest zarysem przyszłych upodobań maleńkiego dziecka. W czasie, kiedy dziecko otrzymuje pierwszą książeczkę, traktuje ją jak kolejny przedmiot do zabawy. Oferta książeczek dla niemowląt obejmuje rozmaite książki – zabawki, przytulanki, pozytywki, książeczki do kąpieli, puzzle, etc. Pierwsze książki zawierają zwykle ilustracje przedmiotów znanych dziecku z najbliższego otoczenia. Rodzice "czytając" dziecku te książeczki, raczej snują opowieść, która nawiązuje do ilustracji, zaś nadając im nazwy, wprowadzają tym samym dziecko w świat języka znaków – graficznych i literackich. W późniejszym okresie następuje zapoznanie się dziecka z tekstem literackim, a następnie zrozumienie przez nie układów fabularnych i następstw zdarzeń. Zwłaszcza dzieci w wieku przedszkolnym są doskonałymi słuchaczami bajek, baśni i legend, wspaniale bawią się, słuchając tekstów wierszy Jana Brzechwy, Juliana Tuwima, Ludwika Jerzego Kerna, Marii Konopnickiej, Wandy Chotomskiej i innych.
Czytanie na głos młodszym dzieciom doskonali w nich śledzenie losów bohatera, intuicyjne rozumienie sensu użytych zwrotów. Dziecko wielokrotnie przeżywa, wciąż na nowo zaskakujące historie. Kilkuletnie dziecko podświadomie dąży do uniknięcia niespodzianek i zaskakujących wydarzeń, zatem słuchanie czytanych opowieści przez najbliższych, daje mu poczucie bezpieczeństwa i pewności, stwarza szansę coraz pewniejszego obracania się w świecie ludzi dorosłych.
Już u kilkuletnich dzieci, czytane im przez dorosłych książeczki o zwierzętach, rozbudzają w nich zainteresowania przyrodą i wywierają korzystny wpływ na proces socjalizacji. Książki te, jak zauważa Z. Skorny, dostarczają nie tylko pewnych treści poznawczych, które sprzyjają rozwojowi umysłowemu, ale również kształtują uczucia wyższe . Wyraża się to przez współczucie zwierzętom, które mogłyby być w jakiś sposób skrzywdzone, chęcią opieki nad nimi, dokarmianiem głodnych ptaków zimą. Dziecko silnie reaguje emocjonalnie na opisywane w książkach wydarzenia, przeżywa wraz z występującymi zwierzętami ich sukcesy i niepowodzenia, cieszy się, gdy uniknęły ataku groźnego wroga, współczuje, kiedy uległy w walce z nim lub niszczycielskimi siłami przyrody.
Tego rodzaju lektury, stwierdza autor, sprzyjają "wytworzeniu postawy opiekuńczej, zdolności dostrzegania cudzych potrzeb oraz troski o ich zaspokojenie. Dostarcza to dziecku zadowolenia, motywującego jego prospołeczne zachowanie się . Rozwijanie zdolności do empatii u dziecka, współczucia i potrzeby pomagania słabszym, są bezcennymi i uniwersalnymi wartościami. Należy je kształcić u dzieci zwłaszcza w czasach, gdy w środkach masowego przekazu dominują sceny przemocy i panuje moda na kreowanie narcystycznych i egoistycznych bohaterów filmowych.
Stymulatorem uczuć społecznych są baśnie i bajki, czytane bądź opowiadane przez rodziców czy dziadków w domu. Dla tych dzieci, które w domu nie zaznały przyjemności słuchania baśni na kolanach rodziców, przedszkole stwarza szansę instytucjonalnej inicjacji czytelniczej. W warunkach gorszych, bo w grupie, zamiast indywidualnie, często bez możliwości obejrzenia ilustracji w książce i bez silnych kontaktów uczuciowych, które dominują przy lekturze domowej. Odbiór grupowy ma jednak inne zalety, buduje mianowicie poczucie przynależności do grupy oraz potęgowanie się wspólnych reakcji .
Duże znaczenie w stymulowaniu zdolności umysłowych dzieci w wieku przedszkolnym i młodszym wieku szkolnym odgrywają, zdaniem S Szumana, wierszowane zagadki. Autor określa zagadki mianem zadań "pobudzających dzieci do bardzo żywej działalności umysłowej (...); aby rozwiązać zagadkę, trzeba przypomnieć sobie, porównać, uogólniać i przeprowadzić pewien wywód; to daje sposobność rozwijania wyobraźni, pamięci, uwagi, spostrzegawczości" .
Poświęcenie miejsca zagadkom w tej części pracy nie jest bezzasadne, ponieważ z punktu widzenia formy, są one połączeniem zabawy dzieci z aktywnym czytaniem literatury dziecięcej, a walory tego rodzaju pracy z książką są znaczne w wielu aspektach rozwoju osobowości dziecka.
Zatem dobrze zbudowane zagadki dopuszczają tylko jedno trafne rozwiązanie, a ponieważ zagadka nie definiuje lecz charakteryzuje swój przedmiot, należy nie tylko rozumieć wszystkie terminy i znaczenie poszczególnych słów, ale i umieć tworzyć hipotezy i sprawdzać je. S. Szuman, analizując pojęcie zagadki, doszedł do stwierdzenia, że "zagadka jest odwróconą definicją, której quasi – określnik opisuje i charakteryzuje swój przedmiot w sposób niewystarczająco precyzyjny, mniej lub więcej zawiły i zwykle obrazowy (metaforyczny), tak że rozwiązanie zadania (zagadki) wymaga domyślania się" .
Z punktu widzenia psychologii czy pedagogiki interesujący jest sposób oddziaływania wierszowanych zagadek i sposoby ich rozwiązywania przez dzieci. Wymagają one, przede wszystkim, zrozumienia sensu i odkrycia ich właściwego znaczenia w określonym kontekście. Zagadki ćwiczą zatem dziecko w rozumieniu zwrotów obrazowych i przenośni. Dziecko dochodzi do świadomości, że wyrazy i zwroty języka polskiego są bogate i barwne, zaś poza zwykłym i konwencjonalnie przyjętym znaczeniem, mogą mieć również znaczenie metaforyczne.
Właściwą korzyść z zagadek odnosi dziecko tyko wtedy, gdy nauczy się je zastanawiać się nad trafnością lub błędnością odpowiedzi, prosząc o uzasadnienie swojej hipotezy. Nie ulega wątpliwości, że dziecko do pewnego czasu nie zdaje sobie sprawy, że rozumuje i jak rozumuje. Dziecko jednak w trakcie czytania zagadek i rozwiązywania ich porównuje, wnioskuje, uogólnia, tworzy hipotezy, dochodzi do sądów i pojęć. Analiza zagadek w czasie ich rozwiązywania, przeprowadzona wspólnie z innymi dziećmi i osobą dorosłą – nauczycielem, może doprowadzić je do świadomego myślenia i rozumowania, pokazać, jak należy postępować, by dojść do rozwiązania. Nauczywszy się tej umiejętności i techniki, dziecko będzie z tego korzystało przy rozwiązywaniu innych zadań umysłowych w nauce szkolnej i życiu .
Książka, a zwłaszcza baśń, z tak zwanym "motywem dobra zwycięskiego", lepiej i pełniej buduje wiedzę, system wartości i umiejętności niezbędnych do porozumiewania się z otoczeniem, które odgrywają fundamentalną rolę w przyszłości, do automatycznego brania odpowiedzialności za własne życie i za inne osoby co, z wychowawczego punktu widzenia, ma najbardziej doniosłe znaczenie.
Podobnie jest z ilustracją książkową, do której obraz telewizyjny nijak nie przystaje, poza faktem, że pozbawia dziecko "wyobraźni bez granic", (wyjątek stanowią tu filmy popularno – naukowe przeznaczone dla młodych widzów). Okazuje się, że rozważania S. Szumana, dotyczące ilustracji, są aktualne także w dobie multimediów, nie tylko w odniesieniu do książki czy czasopisma, dziecięcego, ale też gier komputerowych, które są także rodzajem bajki dla dzieci. S. Szuman przestrzegał przed negatywnymi skutkami stylu groteskowego na psychikę dziecka. Oglądając na ekranie obraz, dziecko pozbawione jest możliwości wykreowania postaci czy sytuacji, dostaje bowiem gotowy obraz, inaczej niż w książce, gdzie ilustracja choć sugeruje i ukonkretnia poszczególne elementy świata przedstawionego, zawsze pozostawia i daje możliwość dopowiedzenia, współtworzenia, uczestniczenia w akcji powstawania. Potwierdzają to badania – jeżeli dzieciom opowie się lub przeczyta baśń, nie pokazując ilustracji, tworzą one świat o zupełnie indywidualnych cechach. Ilustrując tekst nie tylko wybierają rekwizyty, ale też tym samym nadają różnorodne formy, kształty i barwy, co daje większe możliwości do naśladowania i identyfikacji. Nawet, gdy dziecko zobaczy ilustracje do tekstu, powoduje to u niego głębokie niekiedy rozczarowanie. Obraz telewizyjny czy komputerowy, gotowy, skończony, kompletny, pozbawia możliwości nie tylko autokorekcyjnych, ale też jakichkolwiek możliwości współkreowania świata przedstawionego.
Opowiadania, wiersze, baśnie wzbudzają u dzieci spontaniczne zainteresowanie. Rozwijanie ich stanowi istotny cel lektur dla dzieci i młodzieży. Zainteresowania, jak podkreśla J. Strelau, "stanowią ważny punkt w psychologicznym kontekście wychowania i nauczania, nie tylko dlatego, że stanowią one element charakterystyki osobowości jednostki, ale również dlatego, że mają specyficzne znaczenie dla funkcjonowania intelektualnego uczniów w szkole" . Znaczenie rozbudzanych zainteresowań autor charakteryzuje jako zagadnienie, mające wysoką wartość motywującą do podejmowania różnorodnych działań, zwłaszcza do dostrzegania i rozwiązywania problemów.
Z zagadnieniem powyższym związana jest koncepcja twórczej aktywności człowieka. Twórczość, jak zauważa H. Zuchowicz, "jest kategorią życia trudnego i wygasa w warunkach ułatwionych. Przeciwieństwem twórczości jest postawa antykreatywna, nastawienie konsumpcyjne" . Słowem "twórczy" określa się aktywny, a nie pasywny stosunek do rzeczywistości, który wyraża się, między innymi ciekawością, zdobywaniem wiedzy, systematyzowaniem świata, konstruowaniem systemów wartości, poszukiwaniem związków i znaczeń oraz potrzeby estetycznego dążenia, które się nigdy nie wyczerpują . Zdaniem A. Kępińskiego, kształtowanie się postawy "do" i "od" dokonuje się nieświadomie, od najwcześniejszego dzieciństwa. Zatem, jak podkreśla A. Kępiński, poziom dynamiki życiowej człowieka, jego umiejętność zbliżenia do otoczenia oraz związana z tym aktywność twórcza (postawa "nad"), kształtowane są w dzieciństwie, jako zasadniczy zrąb życia emocjonalnego, najważniejszego składnika osobowości .
Zainteresowania wpływają wyraźnie na wyniki nauczania w tym sensie, że dzieci i młodzież, przejawiająca zainteresowania zgodne z przedmiotem nauki, osiąga lepsze wyniki. Zainteresowania sprzyjają również większej trwałości wiedzy, a zarazem pobudzają aktywność własną człowieka do ciągłego jej poszerzania .
W okresie dorastania dominuje rozwój zainteresowań, które ze względu na ich specyfikę treściową i ogólność uważa się za niezmiernie ważny czynnik, tworzący istotną cechę osobowości, jaką jest światopogląd. Elementem charakterystyki okresu dorastania są zainteresowania własnym życiem psychicznym, autorefleksja, zainteresowania ogólno - poznawcze, np. naukowe, filozoficzne czy społeczne, jak również zainteresowania zawodowe. Brak właściwego ukierunkowania zainteresowań dorastającej młodzieży prowadzi do rozmaitych wypaczeń i patologii w osobowości. Jak zauważa B. Suchodolski, rozwiązywanie ładu na świecie i ładu w ludziach, następuje przez powiązanie ze sobą dwu strategii wychowawczych. Autor wskazuje na strategię organizującą rzeczywistość materialną i społeczną według wskazanych celów, w której liczy się sprawność i skuteczność, czyli ważne jest to, co człowiek czyni . Natomiast druga strategia orientuje życie wewnętrzne człowieka i nasyca je treścią. W strategii tej akcentuje się wartość i styl życia, czyli najistotniejszym staje się zagadnienie, jakim człowiek jest .
W dzisiejszych czasach – "kultury upozorowanego życia" – młodzi ludzie czerpią wzory zachowań z mediów, zachowań agresywnych, konsumpcyjnych i hedonistycznych. To bardzo niebezpieczny "wychowawca", jak podkreśla P. Kuleczka.
Z punktu widzenia tematu niniejszej pracy istotne znaczenie ma kształtowanie się pozytywnych postaw na skutek wpływu literatury na młodego człowieka.
mgr Renata Erber
nauczyciel nauczania zintegrowanego
SP w Łaguszewie |
