Komunikatywne posługiwanie się językiem ojczystym w nauczaniu zintegrowanym - ćwiczenia rozwijające słownictwo
Najważniejszym celem edukacji wczesnoszkolnej jest zapewnienie wszystkim dzieciom warunków optymalnego rozwoju, wśród których mieści się również kształtowanie umiejętności komunikatywnego posługiwania się językiem ojczystym w mowie i piśmie.
Od dzieci przekraczających próg szkolny oczekuje się poprawnego wymawiania wyrazów. Często jednak w tym okresie występują zaburzenia mowy, które utrudniają zarówno pełnienie roli ucznia, jak i funkcjonowanie w zespole klasowym. Mowa dziecka rozpoczynającego naukę szkolną nie przestaje się doskonalić jako narzędzie społecznej komunikacji, przeobraża się i systematycznie rozszerza się jej funkcja symboliczna, coraz silniejszy staje się związek z myśleniem. Włączenie się mowy do działania, wyrażające się w umiejętności myślowej analizy sytuacji, staje się jednym z istotnych dla rozwoju dziecka kierunków przeobrażeń, dokonujących się w wieku szkolnym funkcjach mowy.
Na początku pierwszego etapu edukacji wczesnoszkolnej w rozwoju mowy pojawia się ponadto nowa jej postać – pisana. Ma tu miejsce wzajemne oddziaływanie na siebie żywej mowy ustnej, będące dźwiękowym systemem znaków i sygnałów oraz mowy pisanej, która stanowi oddzielny system.
Dziecko w okresie wczesnoszkolnym w sposób zauważalny doskonali swą zdolność komunikowania się z innymi. Specjalnie zorganizowane ćwiczenia przyczyniają się do rozwijania brzmieniowej poprawności i wyrazistości mowy, wzbogacają słownictwo czynne i bierne uczniów, wpływają na poprawność gramatyczną i bogactwo używanych konstrukcji składniowych, pozwalają budować coraz dłuższe, bardziej przejrzyste i spoiste wypowiedzi. Używając języka w sposób twórczy i odtwórczy, uczniowie zdobywają narzędzie wszechstronnego rozwoju, coraz lepiej opanowują język ogólnopolski.
Aby dziecko prawidłowo funkcjonowało w zespole klasowym, należy możliwie wcześnie rozpocząć korygowanie wszelkich zaburzeń rozwojowych, między innymi również mowy. Nieskorygowane zaburzenia mowy powodują trudności w wypowiadaniu się, w czytaniu, pisaniu, kontaktach społecznych, a także mogą być przyczyną zaburzeń emocjonalnych. Związek zaburzeń mowy
z trudnościami w nauce stanowi podstawowy argument przemawiający za koniecznością wczesnej opieki logopedycznej.
Baczna obserwacja podbudowana wiedzą i świadomą refleksją może pomóc we wspomaganiu rozwoju wychowanków. Od nauczycieli oczekuje się wsparcia i rzetelnej wiedzy w zakresie występowania opóźnień i zaburzeń mowy. Nie można przeoczyć pierwszych sygnałów, że rozwój mowy jest zakłócony i wymaga wsparcia.
Oceniając stan mowy dziecka bada się jej różne aspekty:
- rozumienie mowy
- mowę spontaniczną
- powtarzanie po badającym
- zasób słownictwa
- stosowanie form gramatycznych
- analizę i syntezę słuchową
- tempo mowy i sposób oddychania
Cele i zadania kształcenia mowy i myślenia dziecka
Do najważniejszych celów w kształceniu rozwoju mowy i myślenia dziecka zaliczamy:
1. rozwijanie komunikatywnej, a więc – w swej istocie – społecznej mowy
2. rozwijanie mowy jako czynności umysłowej, związanej z całokształtem procesów intelektualnych
3. budzenie i rozwijanie przywiązania do języka ojczystego
4. kształtowanie doznań estetycznych, budzenie wrażliwości na piękno i poprawność mowy
5. przygotowanie dzieci do nauki w szkole
Cele te ściśle wiążą się z sobą, nie można ich traktować odrębnie w codziennej pracy. Aby więc mowa dziecka stawała się mową społeczną, komunikatywną, niezbędna jest umiejętność nazywania przedmiotów, ich właściwości oraz czynności za pomocą słowa i stosunków wyrażanych formami gramatycznymi. Dostrzeganie podobieństw i różnic prowadzi do powstawania wyobrażeń, a umiejętność koncentrowania uwagi oraz zapamiętywania – do wyprowadzania wniosków.
Rozwijanie komunikatywnej mowy musi więc opierać się na procesach intelektualnych i zmierzać do kształtowania społecznych postaw dziecka w zakresie słownych kontaktów.
Jednym z najważniejszych zadań wynikających z powyższych celów jest organizowanie sytuacji, które aktywizują czynności psychiczne dziecka i pobudzają do wypowiedzi. Sytuacje te muszą się zmieniać, umożliwiać dzieciom odkrywanie czegoś nowego, co wywołuje pragnienie wyrażania myśli, uczuć, wątpliwości, wyjaśnień, przypuszczeń, pytań. Tak zorganizowaną sytuacja może być np. wycieczka do lasu.
Zadanie „organizowania sytuacji” wiąże się ściśle z zadaniem poznawania dziecka opartego na stałej obserwacji jego zachowania się i wypowiedzi oraz wynikającej z tej obserwacji refleksji wychowawcy: jakie zmiany, jakie nowe przemiany da się zauważyć u mojego wychowanka?
Mowa wychowawczyni tak jak w ogóle mowa całego otoczenia wywiera wpływ na kształtowanie się mowy dziecka. Prawidłowa mowa dorosłego ułatwia dziecku pojmowanie treści, zachęca do uważnego słuchania, a oprócz tego wywołuje mimowolne naśladownictwo sposobu wypowiadania się, jest więc ważnym elementem rozwoju mowy dziecka.
Kolejnym zadaniem jest dostarczanie dzieciom przeżyć estetycznych. Przeżycia estetyczne mogą wiązać się nie tylko z żywym słowem, lecz z pięknem przyrody, pięknem czynu człowieka, z pięknem jego wytworów, jego pracy umysłowej i fizycznej. Zadaniem wychowawczyni jest więc budzenie wrażliwości dziecka na piękno otaczającego świata oraz wdrażanie do odróżniania tego, co piękne, od brzydoty.
Kierując się procesem nauczania wychowawca musi mieć świadomość, iż rozwój mowy dziecka wiąże się ściśle z rozwojem myślenia i działania – kształcąc mowę dziecka trzeba więc ujmować ten proces w związku z całokształtem rozwoju psychicznego i fizycznego, co powinno znaleźć wyraz w stosowanych metodach pracy.
Praca nad językiem i procesami poznawczymi dziecka wymaga systematycznych ćwiczeń w zakresie formy dźwiękowej (przede wszystkim wymowy), słownictwa, form gramatycznych, konstrukcji składniowych – tak w wypowiedziach wielozdaniowych, jak i w rozmowie. Ćwiczenia te – ze względu ma charakterystyczne cechy dziecka muszą mieć charakter zabawy lub gry dydaktycznej. Często wiąże się to z przygotowaniem wielu pomocy dydaktycznych, zaś propozycje, które przygotowałyśmy, nie wymagają stosowania szczególnych środków dydaktycznych.
Gry i zabawy, które przedstawimy, można podzielić na cztery grupy w zależności od poziomu sprawności językowych.
I. Pierwsza grupa dotyczy takich elementów języka jak fonemy i sylaby. W tych grach i zabawach dziecko uświadamia sobie fakt istnienia i rolę najmniejszych cząstek słowa, czyli głosek i sylab. Doskonali umiejętność ich wyodrębniania i manipulowania nimi, przez co dziecko poszerza swój zasób leksykalny.
Przykłady:
1. Znajdujemy początek słowa
Gra polega na znalezieniu nowego słowa rozpoczynającego się ostatnią sylabą poprzedniego wyrazu.
Tworzenie par wyrazów
np. lokomotywa - wagon
książki – kisiel
szafa - fajka
Inny wariant zabawy polega na tworzeniu jak najdłuższego ciągu wyrazów, aż do wyczerpania
np. szafa – fajka – kabina – natura – rakieta – tablica – całość – łość...
2. Układamy rymy
Zabawa polega na wyszukiwaniu słów rymujących się
np. deski – pineski
niebieski – pieski
konik – słonik
kwiatek – płatek
krata – rata
wazonik – melonik
3. Znajdujemy słowa z określoną głoską
Gra polega na podawaniu par wyrazów (rzeczownik i jego określenie) zaczynających się tą samą głoską
np. sok – słodki
samolot – sportowy
gazeta – gruba
plastelina – pastelowa
książka - kolorowa
4. Szukamy wyrazów ukrytych w wyrazach
Zabawa polega na wyszukiwaniu wyrazów zawartych w innych wyrazach
np. kokos (kos)
krata (kra)
makaron (mak)
adres (dres)
makulatura (mak, kula, tura, ul, tur, lat)
5. Czytamy wyrazy wspak
Zabawa polega na pokazaniu dziecku możliwości czytania niektórych wyrazów od lewej do prawej strony i odwrotnie
np. zaraz, zakaz, potop, kajak, łapał, łamał, radar, sedes, Anna.
II. Druga grupa ćwiczeń dotyczy całych wyrazów. Dziecko uświadamia sobie istnienie słów jako elementów języka, poznaje i wykorzystuje zasady słowotwórstwa oraz styka się ze zjawiskiem synonimów i wieloznaczności.
Przykłady:
1. Łączymy dwa wybrane słowa
Zabawa polega na otrzymywaniu nowego słowa z połączenia dwóch innych
np. sto – noga, tuli – pan, ul – Ewa, śpi – wór, koło – wrotki,
list- opad, chwali – pięta, szybko – war.
2. Dobieramy słowa łączące się tematycznie
Zabawa polega na wyszukiwaniu słów w ramach ustalonego tematu. Wypowiadamy zdanie, które określa zakres podanych słów. Jest ono tak sformułowane, że pozwala na swobodne wyliczanie, ale wymusza określoną formę gramatyczną słów
np. Do nowego mieszkania wstawimy...
(kanapę, szafę, krzesła, stół itd.)
Jedziemy na wycieczkę i zabieramy ze sobą....
(plecak, bidon, skafander, kanapki itd.)
Założę sukienkę, która ma paski w kolorze...
(czerwonym, niebieskim, żółtym itp.)
W Zoo można zobaczyć...
(słonia, niedźwiedzia, żyrafę itp.)
3. Wyszukujemy słowo, które nie pasuje do pozostałych
Gra polega na tym, aby spośród kilku słów wybrać to, które nie pasuje ze względu na przynależność do innej grupy znaczeniowej
np. łódka, kajak, statek, pociąg
jabłko, marchewka, gruszka, śliwka
rysuje, pisze, gotuje, czyta
ładny, brzydki, miś, czysty
4. Wymyślamy słowa o przeciwnym znaczeniu
Gra polega na wyszukiwaniu antonimów lub synonimów
np.
antonimy synonimy
słaby – mocny kartofel – ziemniak
czysty – brudny domek – chata
otwarty – zamknięty samochód – auto
gruby – chudy wiadro – kubeł
wysoki – niski wesoły – radosny
W rozszerzonej wersji tej gry nie tylko wymyślamy antonimy, ale podajemy także słowa pasujące do tych określeń
np. słaby papier – mocny sznurek
czyste ręce – brudne buty
otwarty zeszyt – zamknięty podręcznik
5. Wyszukujemy słowa, które brzmią tak samo a oznaczają
coś innego
Zabawa polega na wyszukiwaniu jak największej liczby słów, które mają wiele znaczeń
np. zamek (do drzwi, pałac, suwak)
klucz (do drzwi, klucz ptaków, sposób rozwiązania)
siatka, śledzie, igły, lizak, grzebień, zebra, płetwy, korale.
6.Zagadki, których odpowiedzią są słowa wieloznaczne
np. Mają je kwiatki
Możesz je kupić owsiane
lub mydlane.
(płatki)
Pewien ptak domowy
i pewien grzyb w lesie,
jednakowo zwie się. (kurka)
Malowana bywa
na ulicach miasta,
a w Afryce biega żywa,
ale też pasiasta.
(zebra)
7 Tworzymy rodzinki słów
np. sok (soczek, soczysty, sokowirówka, sokownik)
8. Wyszukujemy słowa określające czynności
np. fryzjerka (obcina, czesze, myje, suszy, farbuje, modeluje, lakieruje, strzyże).
9. Wymyślamy zdrobnienia i zgrubienia
np. pies – piesek – psisko
zamek – zameczek – zamczysko
sweter – sweterek – swetrzysko
koń – konik – konisko
III. Trzecia grupa ćwiczeń dotyczy zdania jako podstawy wypowiedzi.
Podczas tych zabaw dziecko poznaje reguły rządzące zdaniem i uczy się je stosować. Kształci poprawność gramatyczną zdań, wyróżnianie zdań pojedynczych rozwiniętych i nierozwiniętych oraz zdań złożonych.
Przykłady:
1. Dopowiadamy brakujące słowo
Wypowiadamy krótkie, proste zdanie, w którym brakuje ostatniego słowa
np. Zjedz swój (obiad, sernik, budyń, jabłko)
Poczytam ci (gazetę, książkę, bajkę, opowiadanie)
2. Układamy zdanie, w którym każde słowo zaczyna się tą samą głoską
Wybieramy głoskę i rozpoczynamy zabawę
np. J – Jurek je jajko.
W – Wojtek widzi Wandę wyrywającą warzywa.
K – Krzyś kupuje Kubie kolorową koparkę.
3. Rozwijamy lub skracamy zdanie
np. Szklanka stoi.
Szklanka stoi na stole.
Brązowa, brudna szklanka stoi na stole w kuchni.
Zagubiona dziewczynka szybko podbiegła do swojej zaniepokojonej mamy.
Dziewczynka podbiegła do mamy.
Dziewczynka podbiegła.
4. Łączymy dwa zdania spójnikami
Gra polega na dobieraniu właściwego spójnika i łączeniu dwóch członów zdania w jedno. Wypowiadamy pierwszy człon zdania złożonego i proponowany spójnik
np. Spóźniłem się do szkoły, bo...
Chciałem namalować kwiaty ale...
5. Układamy pytania
Gra polega na ułożeniu jak największej liczby pytań do podanego zdania
np. Paweł zabrał wczoraj swojego figlarnego psa Azora na spacer do lasu.
- Kto zabrał psa na spacer?
- Jak nazywa się pies Pawła?
- Jaki jest pies Pawła?
6. Układamy zdania przeczące
Wypowiadamy proste zdanie i prosimy dziecko, żeby podało jego przeczenie
np. Jutro pójdziemy do parku.
Jutro nie pójdziemy do parku
Mama kupi lizaki.
Mama nie kupi lizaków.
IV. Czwarta grupa ćwiczeń dotyczy pracy z tekstem jako pełne wykorzystanie zasad językowego porozumiewania się.
Zabawy z tej grupy sprzyjają poznaniu zasady tworzenia tekstów. Dzieci spostrzegają związki pomiędzy poszczególnymi zdaniami.
Próbują tworzyć spójne i logiczne wypowiedzi.
Przykłady:
1. Określamy czy wypowiedź jest prawdziwa, czy nie
podajemy poprawną
Wypowiadamy zdania poprawne pod względem logicznym na przemian z nielogicznymi. Prosimy dziecko, aby określiło czy to jest prawda, czy fałsz i podało poprawne pod względem logicznym zdanie
np. Pies siedzi na drzewie i miauczy.
Zabrałem ze sobą parasol, bo jest ładna pogoda.
Skręciłem nogę, więc zaraz po obiedzie pójdę na łyżwy.
2. Opisujemy cechy ludzi, zwierząt i rzeczy poprzez
wyszukiwanie odpowiednich porównań
Zabawa polega na wyszukiwaniu określeń tworzonych poprzez porównywanie do czegoś
np. Okrągły jak...
Ciemny jak...
Biały jak....
Suchy jak...
Chytry jak... (lis)
Wierny jak... (pies)
Uparty jak... (osioł)
Pracowity jak... (mrówka)
Wolny jak... (ptak)
3. Zadajemy pytania, aby rozwiązać zagadkę
Jest to gra, która może być znana pod nazwą „10 pytań”, polegająca na jak najszybszym ustaleniu, o czym myśli druga osoba. Pytania należy tak formułować, aby odpowiedzią na nie były wyłącznie słowa „tak” lub „nie”
np. Umawiamy się, że wybieramy jakieś zwierzę
- Czy jest to zwierzę domowe? (tak)
- Czy może mieszkać w domu? (nie)
- Czy jest ptakiem? (nie)
-Czy pomaga człowiekowi? (tak)
- Czy to jest koń? (tak)
4. Układamy zagadki
Gracz wybiera w myśli jakiś przedmiot znajdujący się w klasie i próbuje tak go przedstawić, nie wymieniając nazwy, aby pozostali odgadli o czym mówi
np. Jest to mebel służący do siedzenia, mający podpórki pod ręce, może być miękki i bujany. (fotel)
Jest to rzecz wykonana z papieru, przeznaczona do czytani, którą kupuje się w księgarni. (książka)
Stopniowo w miarę nabywania przez dzieci doświadczeń, możemy odchodzić z tematem od przedmiotów bezpośrednio otaczających dziecko na rzecz dowolnie określonych obszarów
np. Jest to pani szyjąca ubrania.
Jest to drzewo rosnące w sadzie, dające fioletowe lub żółto - zielone owoce. (śliwa)
5. Określamy wybraną osobę
Dziecko wybiera w myśli osobę, o której będzie mówić, nie wskazując na nią. Następnie próbuje tak ją określić, byśmy mogli odgadnąć, o kogo chodzi
np. Jest to dziewczynka o jasnych włosach, niebieskich oczach, ubrana w czerwoną bluzeczką...
Przeprowadzając wymienione gry i zabawy staramy się, aby brały w nich aktywny udział wszystkie dzieci, a osobą prowadzącą był jak najrzadziej nauczyciel.
Wszystkie ćwiczenia rozwijające słownictwo są ściśle połączone
z zajęciami dotyczącymi rozumienia poleceń słownych. Mogą i powinny być prowadzone przy każdej okazji.
Literatura do ćwiczeń słownikowych:
1) D. Emiluta-Rozya „Wspomaganie rozwoju mowy dziecka w wieku przedszkolnym” Centrum Metodyczne Pomocy Psychologiczno-Pedagogicznej Ministerstwa Edukacji Narodowej, Warszawa 1994
2) E. Słodownik-Rycaj „Gry i zabawy językowe” Wydawnictwo Akademickie „ŻAK”, Warszawa 2001
3) M. Torněus, G. Hedström, I. Lundberg „Rozmowy o języku. Zabawy i ćwiczenia” Biblioteka Pedagogiczna, Gdańsk 1997
4) H. Dobrowolska-Bogusławska „Metody nauki czytania w krajach anglojęzycznych oraz ich przystosowanie do języka polskiego” WSiP, Warszawa 1991
5) E. Słodownik-Rycaj „Rozwijanie mowy komunikatywnej dziecka” Wydawnictwo Akademickie „ŻAK”, Warszawa 1998
6) H. Mystkowska „Rozwijamy mowę i myślenie dziecka w wieku przedszkolnym” WSiP, Warszawa 1974
7) E. Jaszczyszyn, M. Pańkowska „Zagadki słowne”, „Wychowanie w Przedszkolu” nr 5/94
Opracowały:
Wiesława Kaliszak
Kamilla Banach |
