W procesie twórczym dziecko korzysta z doświadczenia społecznego, ale głównie własnego, które ciągle wzbogaca. Przez te doświadczenia odkrywa dla siebie coś nowego, co z reguły wzbudza w nim silne przeżycia emocjonalne.
Aby proces dydaktyczny nie był dla uczniów nudny, powinni oni przyswajać wiedzę, zdobywać umiejętności, angażując się emocjonalnie. Pedagog francuski, Celestyn Freinet, proponuje takie kontakty nauczyciela z uczniami, by pobudzać zdolności kreatywne dzieci.
Również podobną szansę na przyswajanie wiedzy, uzyskiwanie kompetencji w sposób niekonwencjonalny, daje drama (bliska freinetowskiemu teatrowi). Jest to rodzaj improwizowanej inscenizacji, służącej nauce.
"Drama ułatwia i przyspiesza naukę oraz wszechstronne dojrzewanie dziecka do społecznego i twórczego życia. Umożliwia aktywne zdobywanie indywidualnych i zespołowych doświadczeń w prezentacji i rozwiązywaniu różnorodnych problemów, świadomą refleksję i podejmowanie decyzji".
Drama jest sposobem poznawania świata za pomocą działania. Jest metodą pedagogiczną, w której wchodzenie w określone role, improwizacje nauczyciela i uczniów pozwalają kreować rzeczywistość. Opiera się na naturalnej skłonności człowieka do naśladownictwa i zabawy oraz umiejętności życia fikcją literacką. Ta fikcja dramy pozwala na otwarcie się, sprzyja zatem poznawaniu i rozwijaniu swoich możliwości. Służy więc realizacji nadrzędnego celu dramy, jakim jest rozwijanie człowieka, dokonywanie w nim pozytywnych zmian. Dzięki dramie można "bezboleśnie" zmieniać złe nawyki w zachowaniu uczniów oraz uwrażliwić ich na problemy otaczającego świata.
Drama uczy więc myślenia, rozwija emocje, wyobraźnię i fantazję, a także elokwencję i sposoby wyrażania myśli, uczuć, ruchem i ciałem. Ważną zaletą tej metody jest również kształtowanie umiejętności współdziałanie w grupie.
Według "Słownika terminów literackich" drama to miano, jakie w okresie rozwoju teatru w pierwszej połowie XIX wieku nadawano utworom scenicznym, przedstawieniom klasycznych i pseudoklasycznych tragedii i komedii. W dramach nie obowiązywała zasada jedności czasu i miejsca, bohaterzy z najrozmaitszych środowiska mieli prawo do tragizmu i mogli być jednakowo ośmieszani, łączono patos i sentymentalizm z błazeństwem i trywialnością
Drama jest również doskonałą zabawą dla uczniów, a jak wiadomo, zabawa jest główną formą aktywności dzieci w młodszym wieku szkolnym. Według współczesnych poglądów zabawa pełni wiele różnych funkcji: umożliwiając zaspokojenie indywidualnych potrzeb i zainteresowań, jednocześnie ułatwia dziecku wchodzenie w życie społeczne, poznawanie rzeczywistości i dostosowywanie jej do własnych potrzeb.
Jednym z rodzajów zabawy są zabawy tematyczne czyli granie określonej roli. W zabawach tych ujawniają się wiadomości i twórcza fantazja. Dzięki nim u dzieci występuje wzbudzenie wewnętrznej chęci do wykonywania zadań szkolnych i odpowiadającym im czynnościom uczenia się, np. czynności obserwacyjne, analityczno-syntetyczne, porównywanie według określonych grup znaczeniowych, itp.
Granie określonej roli rozwija wyobraźnię, wrażliwość emocjonalną, a także plastykę ciała. W dramie dziecko musi się wczuć się w postać, działać, a nie grać. Jej uczestnicy działają bez scenariusza (w odróżnieniu od teatru).
Nauczyciel powinien nastawić się głównie na przeżycia uczniów, co czyni poznanie bardziej trwałym. Dostarczając dziecku odpowiednich przeżyć, uczy się je właściwych reakcji wobec napotykanych w życiu trudności. Jednocześnie realizowany zostaje też program nauczania i respektowane są potrzeby dziecka i jego środowiska. Jest to więc nauczanie, opierające się zarówno na programie, jak również na potrzebach dziecka i jego środowiska, oraz dające uczniom znaczną swobodę w zakresie stosowania różnorodnych technik wykorzystywanych w twórczej ekspresji.
Jest metodą pracy odchodzącą całkowicie od "suchych" metod podających, od stresowego oceniania ucznia i traktowania go "z góry". Oprócz wielu walorów dydaktycznych ma zalety wychowawcze. Dzięki niej dziecko otwiera się, potrafi działać w grupie, samodzielnie dokonywać wyborów, podejmować decyzje, potrafi działać i myśleć.
Najogólniej rzecz biorąc, drama jest metodą nauczania wykorzystującą techniki teatralne do celów edukacyjnych, stwarza kontekst dla materiału, którego trzeba się nauczyć. Wykorzystywanie gestu, ruchu, wyrazu twarzy, intonacji, muzyki i rekwizytów służy urzeczywistnianiu przedmiotu studiów i stymulowaniu myśli. Zarówno nauczyciele, jak i uczniowie, są zaangażowani w procesie uczenia się nie tylko umysłowo, ale także fizycznie i emocjonalnie. Czyni to naukę przyjemną, pomaga uczniom zrozumieć i zapamiętać materiał.
Halina Machulska na łamach poradnika "Drama" przedstawiła klasyfikację dramy według Gavina Boltona, który wyróżnia cztery zasadnicze grupy zajęć z młodzieżą:
a) proste doświadczenia (wprawki dramatyczne, ćwiczenia dramowe, gry, inne formy artystyczne);
b) gry dramowe;
c) teatr;
d) drama właściwa.
Proste doświadczenia - szczególnie przydatne na poziomie nauczania przedszkolnego i w pierwszych latach nauczania początkowego - są ćwiczeniami rozwijającymi wrażliwość zmysłów: słuchu, wzroku, dotyku, węchu. Są to:
1. Ćwiczenia rozwijające wrażliwość słuchową:
- słuchanie dźwięków dochodzących z zewnątrz, np. z ulicy, korytarza, podwórka. Uczniowie rozpoznają usłyszane dźwięki, mogą również wybierać określone dźwięki i łączyć je z osobami lub rzeczami, np. usłyszane za oknem odgłosy kroków mogą kojarzyć z określoną osobą, bądź zastanawiać się na tym, czy owe odgłosy kroków należą do mężczyzny czy do kobiety. Ćwiczenie tak rozbudowane służy rozwijaniu wyobraźni dziecka;
- słuchanie dźwięków muzycznych, np. z użyciem instrumentów perkusyjnych. Uczniowie zapamiętują dźwięki, a potem powtarzają je w usłyszanej kolejności (ćwiczenia na koncentrację);
- zapamiętywanie i powtarzanie usłyszanych nazw: czasowników, rzeczowników, przymiotników.
2. Ćwiczenia rozwijające wrażliwość wzrokową - patrzenie:
- obserwacja przedmiotów ułożonych na stole. Nauczyciel układa różnorodne przedmioty, polecając uczniom obserwowanie ich przez około 20-30 sekund. Następnie poleca zamknięcie oczu, po czym chowa niektóre, mniej rzucające się w oczy przedmioty. Zadaniem uczniów jest określenie, które przedmioty zniknęły ze stołu;
- obserwacja zdjęcia. Nauczyciel podaje dziecku zdjęcie, prosząc, aby starało się zapamiętać jak najwięcej szczegółów twarzy, ubrania. Dziecko ma obserwować w taki sposób, aby na podstawie dokonanego przezeń opisu można było stworzyć portret pamięciowy widocznej na zdjęciu osoby. Rolę zdjęcia może pełnić również dziecko ustawione na wzór fotografii, np. pozując do zdjęcia;
- obserwacja ćwiczeń ruchowych. Jedno dziecko wykonuje zestaw ruchów - z użyciem tylko rąk lub całego ciała, a drugie próbuje odtworzyć kolejność ćwiczeń (praca w parach).
3. Ćwiczenia rozwijające wrażliwość dotykową:
- dotykanie różnych powierzchni, np. szkła, papieru ściernego, tkanin (wełnianej, jedwabnej), metalu. Uczniowie wymieniają informację na temat doznań dotykowych (faktura, ciepłota, itp.).
- zanurzenie rąk w wodzie o różnej temperaturze - wymiana doświadczeń.
4. Ćwiczenia rozwijające wrażliwość smakową i węchową:
- rozpoznawanie po zapachu pokarmów ukrytych w różnych miejscach klasy;
- rozpoznawanie pokarmów za pomocą smakowania.
Wprawki dramatyczne polegają na odwoływaniu się do przypominania wrażeń: wzrokowych, słuchowych, smakowych, węchowych, itp. W odróżnieniu od prostych doświadczeń, nie ma tu już bezpośredniego oddziaływania bodźców na analizatory. W tej grupie ćwiczeń można wyróżnić:
- ćwiczenia intonacyjne (językowe), np.: Powiedz coś, jak człowiek przerażony;
- ćwiczenia ruchowe, np.: chodzimy jak koty, przeskakujemy kałuże, itp.;
- ćwiczenia mimiczne, np. przedstawianie różnych stanów uczuciowych.
Ćwiczenia dramowe znajdują szerokie zastosowanie w nauczaniu początkowym, a szczególnie w procesie edukacji polonistycznej dziecka. Do częściej stosowanych należą tu:
- dokończ opowiadanie;
- zmień zakończenie opowiadania;
- scenki i sytuacje improwizowane, np. odtworzenie zajścia na szkolnym podwórku lub ukazanie właściwych stosunków panujących w domu;
- inscenizacje improwizowane, które nie wymagają scenariusza. Uczniowie po zapoznaniu się z tekstem wchodzą w role i wypowiadają się własnymi słowami, starając się zachować w ogólnych zarysach zgodność z treścią utworu.
Gry. Do tej grupy ćwiczeń zaliczane są wszelkiego rodzaju gry i zabawy sprzyjające integracji i aktywności dzieci. W edukacji wczesnoszkolnej mają one szczególne zastosowanie, jako że dzieci w młodszym wieku szkolnym dopiero uczą się współżycia i współdziałania w grupie klasowej i rówieśniczej. Należą do nich:
- gry z wyobrażonymi przedmiotami;
- gry w wyobrażonych sytuacjach;
- gry w wyobrażonej przestrzeni;
- powstawanie czegoś z niczego.
Inne formy artystyczne:
- układanie opowiadań,
- tworzenie melodii do tekstów;
- tworzenie tekstów do melodii;
- ilustrowanie zwrotek wiersza wytworami plastycznymi, itp.
Gry dramowe są najbliższe dramie właściwej. Mają swoje miejsce akcji, sytuację wyjściową. Uczestnicy akcji wchodzą w role. Całość ma charakter dramowy, np. na lotnisku oczekują rodziny osób lecących samolotem, który zaginął (jakie są zachowania ludzi, w jaki sposób rozmawiają, itd.).
Drama właściwa. Drama różni się zasadniczo od teatru, gdyż nie ma tu podziału na widzów i aktorów. Uczestnicy improwizują, działają więc bez scenariusza, a w teatrze aktorzy posługują się wyuczonym tekstem.
Aby zajęcia z wykorzystaniem dramy były przeprowadzone w sposób prawidłowy, niezbędne jest odpowiednie przygotowanie się nauczyciela. Do jego podstawowych zadań należy więc:
- ustalenie celów dramy uwarunkowanych: programem nauczania, formą dramy, możliwościami uczniów, dla których przygotowuje się dramę,
- ustalenie miejsca zdarzenia,
- ustalenie sytuacji wyjściowej, ukazującej fikcję dramatyczną,
- określenie ról dla nauczyciela i uczniów,
- przygotowanie materiałów do rozpoczęcia dramy.
Ponieważ w pracy z małymi dziećmi najlepszą jest sytuacja, gdy nauczyciel również wchodzi w określone role, H.Machulska wyodrębniła pięć zasadniczych postaw nauczyciela występującego w roli. Są to takie postawy: eksperta, wszechwiedzącego, przywódcy, występującego w różnych rolach, nic niewiedzącego.
Techniki dramowe. Istnieje wiele technik dramowych wykorzystywanych szczególnie na lekcjach języka polskiego, ale z powodzeniem mogących mieć zastosowanie na matematyce, środowisku społeczno-przyrodniczym, muzyce, kulturze fizycznej, technice i plastyce. K.Pankowska wymienia następujące techniki dramy: rozgrzewka, gry, zabawy, etiudy dramowe, wywiady, rozmowy, dokumentowanie, sytuacje symulowane, improwizacje.
Według A.Dziedzic, najczęściej wykorzystywane są:
- rozmowa - polega ona na dawaniu i przyjmowaniu odpowiedzi;
- wywiad - może on być dwuosobowy, a także z grupą osób, np. jeden uczeń występuje w roli dziennikarza przeprowadzającego wywiad z uczestnikami wyprawy polarnej (przy okazji omawiania lektury A. i Cz.Centkiewiczów "Zaczarowana zagroda");
- ćwiczenia pantomimiczne - sprzyjają rozwijaniu plastyki ciała, koncentracji, fantazji itp. Są np. zmaganie z wiatrem, taniec na lodzie;
- improwizacje - oparte są często na osnowie opowiadania nauczyciela lub na podstawie utworu literackiego. Uczniowie działają w grupach, bez nastawiania się na efekty artystyczne;
- inscenizacje - w odróżnieniu od inscenizacji improwizowanej - opiera się na wyraźnym podziale na widzów i aktorów. uczniowie-aktorzy uczą się tekstów na podstawie scenariusza, a następnie działają pod kierunkiem reżysera;
- rzeźba - najprostszą formą rzeźby stanowi sytuacja, gdy uczeń przyjmuje określoną pozę zastygając w bezruchu, np. nauczyciel mówi: jesteś żabką z opowiadania "Skarbnik". Inną formą jest sytuacja, gdy jeden z uczniów jest rzeźbiarzem, a drugi materiałem. Jeden więc "lepi" żabkę ustawiając kolegę w różnych pozach, potem następuje zmiana ról;
- żywe obrazy - to obrazy stworzone z ludzi. Najważniejsze zdarzenie zostaje uchwycone w najbardziej dramatycznym momencie i zatrzymane w bezruchu (stop-klatka); mogą nimi być zjawiska abstrakcyjne, takie jak radość, smutek, samotność, a także konflikty w rodzinie, w szkole;
- rysunek - może być realistyczny, fantastyczny, odnosi się głównie do utworów literackich - może być uwarunkowany nastrojem, postaciami, elementami charakterystycznymi.
- ćwiczenia głosowe - ich celem jest rozwijanie barwy głosu, intonacji, korygowanie wad wymowy, mają na celu poprawienie oddechu, emisji i dykcji, mają więc nauczyć dzieci poprawnej wymowy; są to zabawy w naśladowaniu głosów zwierząt, odgłosów różnych przedmiotów, itp.;
- list - jest jedna z form bycia w roli. Odczytanie listu bohatera literackiego może stanowić punkt wyjścia do poznania utworu oraz zrozumienia motywów postępowania postaci literackich;
- dziennik lub pamiętnik - może być odczytany jako świadectwo minionej epoki.
Literatura:
Dziedzic A., Pichalska J., Świderska E., Drama na lekcjach języka polskiego, WSiP, Warszawa 1992.
Hemmerling W., Zabawy w nauczaniu początkowym, WSiP, Warszawa 1990.
Kujawiński J. (red.), Rozwijanie aktywności twórczej uczniów klas początkowych. Zarys metodyki, WSiP, Warszawa 1990.
Machulska H., Środki teatralne w procesie nauczania i wychowania, (w:) Drama - poradnik dla nauczycieli i wychowawców, Wydawnictwo "Animator", Warszawa, z.1/1991, z.2/1992, z.3/1993.
Okoń W., Słownik pedagogiczny, PWN, Warszawa 1975.
Pankowska K., Drama - zabawa - myślenie, WSiP, Warszawa 1990.
Pankowska K., Edukacja przez dramę, WSiP, Warszawa 1996.
Sierotwiński S., Słownik terminów literackich, PWN, Warszawa 1996.
Szymańska M.A., Drama w nauczaniu początkowym. Przewodnik metodyczny dla nauczyciela, Wydawnictwo "JUKA", Łódź 1996.
Więckowski R., Drama w edukacji polonistycznej dziecka, (w:) "Życie Szkoły" 1/97, Warszawa 1997.
Agnieszka Zgorzelak |
