Rodzina stanowi dla dziecka najlepsze naturalne środowisko rozwojowe dzięki możliwości otoczenia go indywidualną opieką i zaspokojenia jego potrzeb. Każde dziecko musi mieć zaspokojone zarówno potrzeby fizyczne jak i psychiczne. Jest to dla wszystkich oczywiste, niemniej jednak rodzice różnią się między sobą zarówno sposobami zaspokajania potrzeb, jak i wagą, jaką przywiązują do poszczególnych potrzeb.
We współczesnym świecie zaczynają dominować postawy konsumpcyjne. Coraz więcej rodziców stara się stwarzać dzieciom jak najlepsze warunki rozwoju fizycznego i intelektualnego, koncentruje się na rozwijaniu i kształtowaniu tych umiejętności, które w przyszłości pomogą im osiągnąć sukcesy, natomiast mniejszy nacisk kładzie się na ich rozwój emocjonalny i moralny.
"Podejmując trud wychowania, rodzice muszą wiedzieć, ku czemu mają wychować i co przede wszystkim pielęgnować i rozwijać. Ideał wychowawczy wyznaczający cel i metody oddziaływań musi wyrastać z aksjologicznego charakteru natury ludzkiej oraz tych wartości, które są niezbędne do osiągnięcia doskonałego bytu ludzkiego i optymalnego rozwoju człowieka we wszystkich jego wymiarach – fizycznym, psychicznym, społecznym i duchowym" ( Ostrowska K., Ryś M., 1997).
Aby wychowywać – podejmować mądre decyzje dotyczące dziecka, dobrze jest uświadomić sobie swój stosunek do dziecka. Obserwacje, bowiem ukazują, że nie wszyscy rodzice jednakowo ustosunkowują się do swoich dzieci i nie każdy stosunek rodziców do dziecka jest równie wartościowy i korzystny dla jego rozwoju. Różne postawy rodziców wobec dziecka (np. tzw. "małpia miłość", czy "wyrodni rodzice") wywołują określone formy jego zachowania i prowadzą do ukształtowania takich, a nie innych cech osobowości dziecka a później dorosłego człowieka, w wielu nawet przypadkach mogą wywoływać chorobę lub działać nerwicorodnie.
Z uwagi na ważność tego elementu w procesie wychowania, warto odpowiedzieć na pytanie, co nazywany postawą rodzicielską. Ziemska postawę rodzicielską określa jako "tendencję do zachowania się ojca lub matki w specyficzny sposób wobec dziecka" (Ziemska, 1969). Ta tendencja musi być w jakiś sposób utrwalona, aby zyskała miano postawy – nie może być to zachowanie wobec dziecka sporadyczne.
Każda postawa zawiera trzy składniki (komponenty) :myślowy, który może być wyrażony słownie w formie poglądu na dziecko (np. "To jest bardzo grzeczna dziewczynka.", czy "On jest nieznośny i złośliwy"), działania – przejawiający się w czynnym zachowaniu się ojca i matki (np. karceniu czy przytulaniu dziecka) oraz trzeci komponent uczuciowy, który znajduje wyraz w wypowiedziach o dziecku, jak i w zachowaniu przez swoisty rodzaj ekspresji, która mu towarzyszy. Postawa nie jest więc tylko mniemaniem o dziecku, że jest takie czy inne. Zawiera ładunek uczuciowy, który wyznacza sposób zachowania się rodziców wobec dziecka, rodzice w pewien określony sposób odczuwają dziecko, myślą o nim, postępują z nim czy mówią do niego. I ten właśnie sposób zachowania oraz to, co mówią rodzice o dziecku pozwala poznać ich postawę rodzicielską.
Sposobów ustosunkowania się i oddziaływania rodziców na dziecko jest bardzo dużo, stąd już od lat trzydziestych podejmowano próby, aby wyodrębnić i uporządkować tą różnorodność w określone typy postaw.
Typologii takich powstało wiele. Według profesor Ziemskiej na uwagę zasługuje kilka z nich.
Jedną z najbardziej interesujących typologii jest model Anny Roe z 1957 roku.
Podstawowymi pojęciami w zachowaniu rodzicielskim są tu chłód i ciepło, często używa się określeń człowiek zimny, czy człowiek ciepły. Roe z postawą ciepła łączy akceptację, która występuje jako miłość (akceptacja kochająca)- pełne zaangażowanie emocjonalne rodziców lub występuje jako uczucie wyrażane sporadycznie, przypadkowo (akceptacja przypadkowa). Z postawą chłodu łączy się unikanie kontaktu z dzieckiem, które może być zaniedbujące lub odtrącające. Z postawą chłodu i ciepła jednocześnie łączy się koncentracja uczuciowa na dziecku. Ta związana z chłodem, to koncentracja nadmiernie wymagająca, a ta z ciepłem nadmiernie opiekuńcza. Wyróżnia więc Roe w modelu kolistym sześć głównych typów zachowań rodziców, które są wyrazem ich stosunku emocjonalnego do dziecka. Roe opracowała ten model na danych uzyskanych z analiz klinicznych. Zaproponowana typologia jest ciekawa jednak zawiera zbyt mało pożądanych zachowań rodziców, tym pożądanym zachowaniem związanym z ciepłem uczuciowym jest tylko akceptacja kochająca. Zasługujący na uwagę jest również najbardziej rozbudowany, hipotetyczny kolisty model typów zachowań, który podał Schaefer.
Postawy na obwodzie koła uporządkowano w ten sposób, że jako sąsiadujące ze sobą postawy umieszczono postawy najbardziej do siebie zbliżone. Bieguny wymiaru "władza- autonomia" są zbieżne z postawami posiadania i swobody, a bieguny wymiaru "miłość- wrogość" z postawami akceptacji i odrzucenia. Postawy znajdujące się na obwodzie koła między krańcami wymiarów "autonomia i miłość" to postawa swobody, postawa demokratyczna (czyli uznanie praw dziecka), oraz postawy współdziałania i akceptacji. Biegunom wymiarów "miłość i władza" odpowiadają postawy: akceptacji, nadmiernego pobłażania, chroniącego pobłażania, nadmiernego chronienia i posiadania. Sektor " władza i wrogość" obejmuje postawy: posiadanie, autorytatywne dyktatorstwo, żądające przeciwstawianie się i odrzucenie. W sektorze czwartym "wrogość i autonomia" znajdują się postawy: odrzucenia, zaniedbywania, obojętności, luźnego stosunku aż po zostawienie dziecku swobody. Postawy są ułożone w przeciwstawne pary na biegunach np. nadmierne chronienie i zaniedbywanie. Typologia zawiera czternaście postaw ujętych w siedem przeciwstawnych par.
Jednak i ta typologia budzi szereg zastrzeżeń. Przykładem takiego zastrzeżenia jest to, że przeciwstawieństwem miłości wydaje się być nienawiść a nie wrogość, poza tym pojęcie miłości ma zbyt szeroki zakres, bo ze schematu wynika, że matka nadmiernie pobłażająca bardziej kocha dziecko niż matka nadmiernie chroniąca, a to przecież trudno stwierdzić.
Wymienione wyżej dwie typologie obejmują w przeważającej mierze postawy niepożądane, mogą więc sugerować, że o wiele mniej jest postaw korzystnych niż niekorzystnych.
Kolejną typologią jest typologia M. Ziemskiej. Powstała ona również z doświadczeń klinicznych (podobnie jak model Roe), ale uwzględnia szerszy wachlarz postaw rodzicielskich pożądanych z rozwojowego i wychowawczego punktu widzenia.
Opisując postawy rodzicielskie wyróżniono postawy cząstkowe np. pobłażliwość czy wścibstwo, które składają się na postawy złożone, jak np. postawa nadmiernego ochraniania.
Podstawowymi wymiarami tego modelu są:
- nadmierny dystans uczuciowy i nadmierna koncentracja na dziecku, a między nimi znajduje się zrównoważony stosunek emocjonalny wobec dziecka, oraz
- dominacja i uległość wobec dziecka na krańcach, a w środku między nimi autonomia, rozumiana jako niezależność wewnętrzna ojca czy matki pozwalająca na swobodne kierowanie dzieckiem.
Krańce tych wymiarów to niepożądane wychowawczo nastawienia rodziców, a środki stanowią optimum.
Uległość charakteryzują takie cechy postępowania rodziców jak: miękkość, nieudolność do kierowania dzieckiem; rodzice mają nieliczne żądania wobec dziecka, stawiane łagodnie, a poleceń prawie nie egzekwują.
Zupełnym przeciwstawieństwem jest dominacja. Rodzice są twardzi, surowi, stawiają wiele ograniczeń, wymuszają posłuszeństwo karami, często surowymi.
Przy nadmiernym dystansie kontakty z dzieckiem są powierzchowne, obojętne lub jawnie odtrącające; kontakt z dzieckiem nie daje rodzicom satysfakcji i zadowolenia; dziecko jest zaniedbywane, postrzegane za złe i trudne do zniesienia.
Kiedy rodzice są zbyt zaabsorbowani dzieckiem i żyją tylko w roli rodzica, a dom obraca się wokół dziecka, u rodziców występuje też potrzeba samopoświęcenia się to taki wymiar nazywamy nadmierną koncentracją.
Co sprzyja w takim razie właściwym, swobodnym kontaktom z dzieckiem, czyli takim, w których brak przesadnej koncentracji, ale także nadmiernego dystansu?
Właściwym kontaktom sprzyja autonomia wewnętrzna, ponieważ umożliwia kierowanie dzieckiem bez okazywania mu przewagi lub uległości, a także zrównoważenie uczuciowe rodziców, które jest warunkiem dobrego kontaktu z dzieckiem i traktowania go jako odrębnej wzrastającej jednostki. To zrównoważenie uczuciowe osiąga się jedynie przez najtrudniejszą z życiowych postaw - miłość, bezinteresowną, bezwarunkową i dostosowaną do niepowtarzalnej sytuacji osoby, którą kochamy (Dziewiecki, 1999). Podstawowe wymiary wyznaczają w modelu miejsce głównych typów postaw rodzicielskich pożądanych i niepożądanych.
Nadmierny dystans i dominacja dają postawę odtrącającą dziecko. Kontakt rodziców z dzieckiem jest agresywny: nie lubią dziecka, nie życzą go sobie. Odczuwają dziecko jako ciężar, często też poszukują zakładu, który przejąłby ich obowiązki i uwolnił od niewygody. Postawami cząstkowymi są tu postawy taki jak: nieokazywanie uczuć pozytywnych i demonstrowanie negatywnych, dezaprobata i otwarta krytyka dziecka, podejście dyktatorskie, nie dopuszczające do głosu, kierowanie dzieckiem przez rozkazy, żądania, surowe kary (często nawet fizyczne), zastraszanie, a także brutalne postępowania z dzieckiem. Rodzice nie dostrzegają jakichkolwiek pozytywów dziecka i wykazują zupełny brak tolerancji wobec niedociągnięć i wad.
Postawa ta sprzyja kształtowaniu się u dziecka cech takich jak: agresywność, nieposłuszeństwo, kłótliwość, kłamliwość, kradzieże, zahamowanie rozwoju uczuć wyższych, zachowaniu się aspołecznemu a nawet antyspołecznemu, często są to przyszli przestępcy (Żabczyńska E.,1974). Czasem może prowadzić w wyniku zastraszenia do bezradności, trudności w przystosowaniu, może stwarzać pozory niedorozwoju lub prowadzić do reakcji nerwicowych.
Przy nadmiernym dystansie uczuciowym i uległości wobec dziecka występuje nieprawidłowa postawa unikająca, w której podstawowym zaburzeniem jest ucieczka od kontaktu, rodzice są obok dziecka, poza dzieckiem. Bycie z dzieckiem nie sprawia rodzicom przyjemności, jest trudne, nie wiedzą oni jak sobie poradzić z dzieckiem. Kontakt jest luźny, maskowany prezentami- rzekomy liberalizm. Postaw cząstkowych jest tu wiele: ukryta lub jawna beztroska o dobro dziecka aż do braku odpowiedzialności, ignorowanie dziecka, bierność uniemożliwiająca nawiązanie kontakt, zaniedbywanie potrzeb dziecka, opieki, niekonsekwencja wymagań, obojętność niebezpieczeństw, okupywanie dziecka (tylko daj mi spokój), a w krańcowym przypadku porzucenie.
Konsekwencją takiej postawy jest niezdolność nawiązywania przez dziecko trwałych więzi uczuciowych, zmienność, niezdolność do obiektywnych ocen. Dziecko jest nieufne bojaźliwe, ma trudności w nauce, może też wykazywać lżejsze objawy wykolejenia się.
Nadmierne skoncentrowanie się na dziecku i przejawy dominacji w postępowaniu, wpływają na tworzenie się innej nieprawidłowej postawy, a mianowicie nadmiernie wymagającej. Dominuje tu kontakt uporczywie korygujący, rodzice są nad dzieckiem, naginają je do pewnego, stworzonego przez nich wzoru, zakładają wysokie osiągnięcia. Istnieje tu cały szereg postaw cząstkowych np. stawianie wygórowanych wymagań, narzucanie autorytetu, rządzenie dzieckiem, ograniczanie jego swobody, niedopuszczanie do samodzielności czy odstępstw od ustalonej taktyki. Rodzice chętnie przyspieszyliby rozwój dziecka, jednocześnie krytykując niepowodzenia i porażki. Traktują dziecko z pozycji autorytetu, bez poszanowania jego indywidualności.
Dziecko takich rodziców najczęściej nie wierzy we własne siły, jest niepewne, lękliwe, uległe, może mieć trudności z koncentracją. Jeśli dziecko jest zdolne do buntu i ma dobry kontakt z rówieśnikami to wpływ tej postawy jest znacznie słabszy, chociaż dziecko jest też podatne na frustracje i może wykazywać brak opanowania uczuciowego i słabe aspiracje.
Postawa nadmiernie chroniąca powstaje wtedy, gdy rodzice są nadmiernie skoncentrowani na dziecku, ale posiadają cechę uległości. Podchodzą do dziecka zupełnie bezkrytycznie i uważają je za wzór doskonałości. Postawami cząstkowymi są tu: traktowanie dziecka jako młodszego wiekiem, przesadna opiekuńczość, nadmierne pobłażanie, rozwiązywanie za dziecko trudności, utrudnianie samodzielności, uzależnianie od siebie, wścibstwo, izolowanie od kolegów, jednostronne rozwijanie zdolności. Przy tym tak bliskim i wzajemnym kontakcie brak jest darzenia dziecka rozumną, właściwą dla jego wieku swobodą. Postawa ta opóźnia u dziecka dojrzałość społeczną, uzależnia od rodzica, dziecko jest bierne, wykazuje brak inicjatywy lub pojawiają się zachowania typu zuchwałość, zarozumiałość, poczucie większej wartości, tyranizowanie rodzica, a gdy jest samo, ma poczucie dyskomfortu psychicznego, niepokoju i niepewności.
Nadmierna koncentracja na dziecku może mieć konsekwencje nerwicorodne, a nadmierny dystans uczuciowy może sprzyjać powstawaniu u dzieci choroby sierocej, a także cech psychopatycznych.
Wśród postaw rodzicielskich wg Ziemskiej wyróżnia się również postawy rodzicielskie pożądane.
Jedną z tych postaw jest akceptacja dziecka ( przeciwieństwo postawy odtrącającej). Dziecko przyjmowane jest takim, jakie jest. Rodzice nie ukrywają uczuć, lubią swoje dziecko, a przede wszystkim je kochają. Kontakt z dzieckiem jest dla nich przyjemnością, daje im zadowolenie. Aprobują dziecko oficjalnie, ale jak zasłuży na naganę to mu jej udzielą. Znają jego potrzeby i zaspokajają je. Dają dziecku poczucie bezpieczeństwa i zadowolenia z siebie.
Dzieci akceptowane przez rodziców są zdolne do trwałej więzi emocjonalnej, potrafią wyrażać uczucia, są wesołe, przyjacielskie, miłe, usłużne, współczujące i odważne.
Kolejną pożądaną postawą jest postawa współdziałająca ( przeciwieństwo postawy unikającej). Rodzice są pozytywnie zaangażowani w sprawy dziecka, są zainteresowani jego zabawą i pracą, wciągają dziecko w sprawy domowe i rodziny odpowiednio na miarę jego wieku, wspólnie rozwiązują konflikty.
Dziecko rodziców współdziałających jest ufne wobec rodziców, zwraca się do nich po pomoc i rady, jest zadowolone z siebie, ze swojej pracy i swego wysiłku, jest wytrwałe, troszczy się o siebie i innych.
Trzecią pożądaną postawą w tej typologii jest uznanie praw dziecka. Dziecko jest w rodzinie traktowane na równi z innymi, ma prawo posiadać własne zainteresowania, ponosi odpowiedzialność za swoje czyny (odpowiednio do wieku). Rodzice kierują dzieckiem przez podsuwanie mu sugestii, nie wymuszają, dużo rozmawiają, uzgadniają. Dziecko wie, czego rodzice oczekują od niego, a oczekiwania są na miarę jego możliwości.
Postawa ta szczególnie sprzyja twórczości dziecka, ponieważ dziecko chętnie podejmuje czynności z własnej inicjatywy, jest lojalne i solidarne w stosunku do innych członków rodziny.
Dawanie dziecku rozumnej swobody jest kolejną pożądaną postawą. Przejawem tej postawy jest rozszerzanie dziecku rozmiarów swobody w zależności od wieku. Rodzice budują zaufanie od początku, troszczą się o zdrowie i bezpieczeństwo dziecka, unikają zagrożeń, ale obiektywnie oceniają stopień ryzyka.
Gdy rodzice darzą dziecko zaufaniem i swobodą jest ono najczęściej zdolne do współdziałania z rówieśnikami, uspołecznione pomysłowe, łatwo przystosowuje się do różnych sytuacji społecznych, pokonuje przeszkody, spełnia trudne zadania.
Ogólnie można powiedzieć, że rodzice przejawiający właściwe postawy wobec dziecka z chęcią otaczają je opieką, dostrzegają i zaspokajają jego potrzeby, lubią dziecko, mają z nim łatwy kontakt, akceptują dziecko takim jakie jest. Mottem takich rodziców mogą być słowa pani Braun-Gałkowskiej "my jako Twoi rodzice kochamy Cię i będziemy się troszczyć o Ciebie, byś mógł, gdy dorośniesz, zacząć własne życie, powołujemy Cię bowiem nie dla siebie, choć swoim istnieniem sprawiasz nam wielką radość i nadajesz naszemu życiu sens, lecz aby Cię wydać światu"( Ostrowska K. , Ryś M., 1997).
Zainteresowanie psychologów stosunkami między rodzicami i dziećmi, wpływem rodziców na dzieci wynika nie tylko z potrzeb teoretycznych, ale i praktycznych.
Wiedza o postawach rodzicielskich, umiejętności ich rozpoznawania i badanie czynników wpływających na ich kształtowanie otwiera możliwości odpowiedniego oddziaływania na rodziców, co stanowi istotną pomoc w odpowiednim pełnieniu ich roli rodzicielskiej.
Z obserwacji bowiem, wynika, że rodzicom niełatwo jest obiektywnie ocenić swoje dziecko, własną rodzinę i swoje postępowanie. Utrudniają to często emocje, uczuciowy stosunek do najbliższych, a także przywiązanie do własnych racji, często nie dopuszczających argumentów rozumowych ( Raczkowska, 1988 ).
Teoretyczne opracowanie typologii postaw rodzicielskich dostarczyło poradnictwu rodzinnemu aparatury pojęciowej, narzędzi do opisu stosunków międzyosobowych w rodzinie.
To, że poradnictwo dotyczące postaw jest możliwe, zawdzięcza się temu, że postawy są plastyczne i podatne na oddziaływania z zewnątrz. Jeśli w postawie rodziców zabraknie zmian w kontaktach z wzrastającym dzieckiem, powstają wtedy zaburzenia w jego zachowaniu i rozwoju, pojawiają się sytuacje konfliktowe i tu poradnictwo może stanowić fachowe źródło oddziaływania z zewnątrz.
Szczególnie typologia wg Ziemskiej ułatwia czynności diagnostyczne, czyli opis cząstkowych postaw rodziców i rozpoznanie, jaki tworzą zespół i któremu z głównych typów postaw odpowiadają, a także wyznaczają kierunek oddziaływania na rodziców np. polegać to może na wzmacnianiu w rodzicach korzystnego dla dziecka, pożądanego sposobu ustosunkowania się do niego rodziców.
Znajomość problematyki postaw rodzicielskich jest więc, przydatna w podnoszeniu kultury pedagogicznej rodziców, w poradnictwie rodzinnym i przy oddziaływaniach odnoszących się do dziecka z zaburzeniami w zachowaniu.
Należy pamiętać, że tłem postaw rodzicielskich jest współżycie rodzinne. Nie można więc postaw rodziców traktować w oderwaniu od szerszego tła życia rodziny i wzajemnych stosunków między jej członkami.
Wpływ na dziecko wywierają nie tylko osoby dorosłe z rodziny. Liczy się także wpływ rodzeństwa, rówieśników oraz niektórych osób dorosłych, a wśród nich na pierwszym miejscu wychowawców i nauczycieli.
Nauczyciele również posiadają określony stosunek uczuciowy do dzieci-uczniów. Można w związku z tym wyciągnąć wnioski, że ich sukces czy porażka, który osiągną w pracy z dzieckiem wiąże się z postawą wobec wychowanków.
Znajomość problematyki postaw rodzicielskich przez wychowawców i nauczycieli jest ważna również z tego względu, że przy stwierdzonych niewłaściwych postawach rodziców wobec dzieci mogą oni sami wyrównywać swoją postawą te niedobory u dziecka, które powstają w domu rodzinnym ( Ziemska M., Kwak A., 1982).
Aleksandra Adamus
Nauczycielka biologii i wychowania do życia w rodzinie
Gimnazjum 133 w Warszawie
Bibliografia:
Dziewiecki M. Odpowiedzialna pomoc wychowawcza. Tom 4, Radom 1999,Duszpasterstwo Nauczycieli i Wychowawców, s.197- 201.
Ostrowska K., Ryś M. Przygotowanie do życia w rodzinie. Część I, Warszawa 1997,Oficyna Wydawniczo- Poligraficzna "Adam", s.35-45
Raczkowska J. Na tropach rodzicielskich niepowodzeń. Warszawa 1988, Instytut Wydawniczy Związków Zawodowych, s. 142-172
Ziemska M., Kwak A. Funkcjonowanie rodziny a problemy profilaktyki społecznej i resocjalizacji.Warszawa1982,Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego,s.7-15
Ziemska M. Postawy rodzicielskie. Warszawa 1969, Wiedz Powszechna.
Ziemska M. Rodzina i dziecko. Warszawa 1979, PWN, s. 155-195. |
