Muzyka jest niewątpliwie atrakcyjnym i bezpiecznym środkiem terapeutycznym. Wiadomo nie od dzisiaj, że może wywołać określone zmiany w czynnościach całego organizmu. Może zmienić napięcie mięśni, przyspieszyć przemianę materii, zmienić szybkość krążenia krwi, obniżyć próg wrażliwości zmysłów, zmieniać siłę i szybkość pulsu, modyfikować oddychanie. To są zmiany konkretne, poza tym muzyka może wprowadzać w różne nastroje, wzbudzać uczucia i emocje.
Znaczenie muzyki dla stymulacji i usprawniania dziecka z upośledzeniem umysłowym nie sposób przecenić. Znakomity francuski muzykolog i pedagog, a przede wszystkim twórca wspaniałej metody ruchu, Jaques Dalcroze powiedział „Trzeba przede wszystkim ustalić szybkie porozumienie między mózgiem, który coś zamierza, analizuje, a ciałem, które rozkaz wykonuje. Porozumienia te zależą od prawidłowego funkcjonowania systemu nerwowego. Antagonizmy pewnych mięśni spowodowane przez zbyt późne wydawanie przez ośrodki mózgowe rozkazu, świadomość stałego oporu w systemie mięśniowym, bezładu w systemie nerwowym, powoduje bezład mózgowy, brak zaufania do własnych sił, brak możliwości koncentracji, a w konsekwencji lęk przed samym sobą” (Mrugalska K., 1968, zeszyt 111, s.31). Genialna intuicja Dalcroze’a podpowiedziała mu, że dążność do zharmonizowania mózgu i ciała przede wszystkim w ruchu ma wielką wartość rehabilitacyjną.
Istotne wartości ruchu i muzyki(B. Janosz, 1993, s.17):
· wzruszenie muzyczne nie jest wyłącznie wzruszeniem intelektualnym, oddziaływuje ono na zmysły, wprawia w wibrację cały organizm;
· z trzech elementów muzyki: dźwięku, rytmu i dynamiki, dwa ostatnie mają swój najdoskonalszy odpowiednik w ruchu ciała;
· z możliwości opanowania trudności fizycznych(niedoskonałość działania mięśni i zmysłów) i psychicznych wyzwala się radość, która jest nowym bodźcem do rozwoju;
· muzyka przenika bariery intelektualne, emocjonalne, charakterologiczne i motoryczne
Utwór muzyczny składa się z wielu elementów, takich jak rytm, metrum, tempo, melodia, harmonia, dynamika, agogika, artykulacja, frazowanie, kolorystyka dźwiękowa, struktura formalna(budowa utworu). Każdy z wymienionych elementów ma w utworze swoją funkcję, jednakże rytm, metrum i tempo wywierają najsilniejszy porządkujący wpływ na ruch dzieci.
Muzyka inspirowany nią ruch oraz mowa rytmizowana i ekspresyjna mieszczą w sobie porządek stanowiący o swoistym pięknie i właściwościach regulatywnych w odniesieniu do motoryki, psychiki i zachowań społecznych dzieci(Stadnicka J. 1998, s.9).W porządku tym tkwi siła terapeutyczna muzyki, inspirowanego nią ruchu i mowy. Wszystkie elementy muzyki mogą być wykorzystane jako stymulatory ładu wewnętrznego dziecka. Niemal u wszystkich dzieci, niezależnie od stopnia intelektualnego, dzięki funkcjom podkorza występują reakcje motoryczne na muzykę odzwierciedlające ten swoisty porządek – dzieci kołyszą się przy muzyce lub w mowie w trójmiarze, klaszczą miarowo lub maszerują słysząc muzykę lub mowę w metrum parzystym, zmieniają nasilenie intensywności ruchu podczas zmiany tempa muzyki i mowy.
Poprzez odpowiednie układanie ćwiczeń rytmicznych i metrycznych, a także pobudzających i hamujących, można osiągnąć wysoki stopień uporządkowania koordynacji wzrokowo-ruchowej i słuchowej, a w rezultacie sprawności ogólnej.
Muzyka w połączeniu z rytmiką według B. Janosz (1993, s.18) ma ogromny wpływ na rozwój mowy dzieci z upośledzeniem umysłowym. Mowa jest bowiem jedną z form motoryki. Wymaga skomplikowanych ruchów narządów artykulacyjnych dla wydobycia głosu. Jest faktem, że dzieci z upośledzeniem częściej wydają głos w czasie ruchu i przy muzyce niż w bezruchu i ciszy. Owo towarzyszenie sobie, także udział w różnych zabawach z muzyką, stanowią świetną motywację u dzieci do przełamywania głęboko zakorzenionej niechęci do wydobywania głosu i posługiwania się mową.
Muzyka z rytmiką pomaga w uspołecznianiu dzieci z upośledzeniem umysłowym, bowiem łagodzi pierwsze, a ułatwia kolejne kontakty z rówieśnikami, zwłaszcza jeśli chodzi o dzieci przebywające od lat tylko w towarzystwie osób dorosłych, dla których zetknięcie z grupą rówieśniczą jest pewnym szokiem. Muzyka narzucając w czasie ćwiczeń wszystkim dzieciom jednakowe tempo, rytm, a także nastrój niweluje indywidualne, wypływające z upośledzenia i zaburzeń zachowania reakcje, i pomaga we współdziałaniu.
Ważną funkcją muzyki jest łagodzenie lęku i towarzyszących mu zjawisk jak: podwyższanie hormonów stresowych, nadmierne przyśpieszenie krążenia i oddechu, pocenie się obniżanie progu bólu, zmniejszanie odporności organizmu. Pozytywne oddziaływanie na muzykę mogą odczuwać dzieci mające nawet bardzo poważne uszkodzenia mózgu, ponieważ muzyka jest przyjmowana nie tylko przez centrum reakcji na muzykę, lecz przez cały mózg.
O wpływie muzyki na pożądany poziom parametrów fizjologicznych, obniżeniu lęków i poprawie stanu psychicznego pisze E. Galińska. Kontakt dzieci z muzyką w kontekście terapeutycznym nazywa „wentylem dla spiętrzonych emocji negatywnych”.
Wielu nauczycieli pracujących z dziećmi i młodzieżą niepełnosprawną umysłowo jest zwolennikami stosowania muzyki jako narzędzia terapeutycznego. W swojej codziennej pracy wykorzystują elementy muzykoterapii. Muzyka, ruch i nasycona elementami muzyki mowa są źródłem radości, regulatorem energii i emocji. Piękna muzyka pomaga w przezwyciężaniu nieśmiałości, lęku a czasami nawet bólu. Ładny tekst zachęca do mowy, śpiewania i zabawy. Taneczne kompozycje, rekwizyty zachęcają do ruchu.
Dzieci z upośledzeniem umysłowym wyróżniają się często szczególnym upodobaniem do muzyki. Śmiało możemy powiedzieć, że słuchanie muzyki jest dla nich szczególną formą spędzania wolnego czasu. Zbierają książki, kasety i płyty z ulubioną muzyką, nowymi piosenkami oraz słuchają nagrań. Możemy te zainteresowania rozwijać poprzez czynne muzykowanie, naukę odpowiednio dobranych piosenek, opracowywanie układów ruchowych oraz poprzez grę na instrumentach.
Muzyka jako zjawisko akustyczne budzi ożywienie emocjonalne i chęć towarzyszenia dźwiękom. Reakcje z nią związane mogą być nieświadome i chaotyczne(często u osób z upośledzeniem umysłowym) lub świadome, zamierzone i uporządkowane. Przejście od pierwszego do drugiego jest możliwe dzięki długotrwałej pracy rehabilitacyjnej. Należy podkreślić, że muzyka, którą prezentujemy dzieciom podczas zajęć może dzięki swoim właściwościom gwarantować dzieciom upośledzonym umysłowo poczucie bezpieczeństwa, tak niezbędnego do przystosowania społecznego.
Muzyka i rytm są bodźcami omijającymi barierę trudności intelektualnych i warstwę słowną poleceń pozwalając na reakcje spontaniczne i niczym nieskrępowane. Przede wszystkim chodzi oto, aby dziecko chciało działać i aby aktywność ta sprawiała mu przyjemność(K. Mrugalska, 1979).
Dla niektórych dzieci z upośledzeniem umysłowym muzyka jest jedyną obok jedzenia skutecznie działającą nagrodą. Zamiłowanie to według H. Olechnowicz tłumaczy się tym, że słuchanie muzyki jest aktem nie wymagającym ze strony dziecka żadnego wysiłku kojarzeniowego. Słuchanie muzyki wiąże się bowiem z aktywnością jednego tylko analizatora, tj. słuchu i nie wymaga kojarzenia bodźców słuchowych z bodźcami z innymi bodźcami.
Z przeprowadzonych obserwacji własnych i badań naukowych możemy śmiało stwierdzić, że muzyka słuchana na „żywo” w czasie zajęć terapeutycznych ma większą wartość dla słuchaczy, niż słuchana z płyt. Badani R. Luckey’a wykazały, że aktywne uczestnictwo terapeuty w zajęciach zachęcało i powodowało wzrost zaangażowania pacjentów w czasie słuchania muzyki. Przy biernym zachowaniu się terapeuty badane osoby z upośledzeniem umysłowym wracali do stanu „letargu”, lub angażowali się w czynności przejawiane przed rozpoczęciem terapii.
Muzykoterapia obejmuje dwie grupy oddziaływań: muzykoterapię receptywną, polegającą na wykorzystaniu wpływu muzyki na psychofizyczny rozwój człowieka oraz muzykoterapię aktywną, łączącą dobierane bodźce z aktywnością ruchową.
Aktywny udział dzieci w różnych muzycznych zabawach dostosowanych do ich możliwości psychofizycznych wpływa na poprawę ich przystosowania społecznego, rozwoju mowy i wzrostu samokontroli mięśniowo ruchowej. Muzyczna aktywność terapeutyczna może przyjmować rozmaite formy:
· Słuchanie muzyki
· Muzykowanie z wykorzystaniem instrumentów lub innych przedmiotów i własnego ciała
· Ilustrowanie muzyki pantonimą lub formami plastycznymi
· Śpiewanie różnych piosenek z wyklaskiwaniem
· Inscenizacja
· Zajęcia rytmiczne
· Ćwiczenia relaksacyjne
Wybór technik muzykoterapeutycznych i formy pracy( indywidualna lub grupowa) zależy od wieku dzieci oraz celów, jakie zakłada wychowawca –rozładowanie napięcia, zmian nastroju, pomoc w nawiązywaniu kontaktów, rozwój zdolności muzycznych. Repertuar utworów należy dostosować do zainteresowań wychowanków. Dzieci z upośledzeniem umysłowym lubią słuchać muzyki, jednak często czerpią korzyści z samych wibracji płynących z muzyki. Spokojne i miarowe uderzenia w klawisze, struny, harmonia dźwięków, ich natężenie i częstotliwość sprawiają że podczas masażu dzieci szybciej odprężają ciało, zwalniają przykurcze i jakby można powiedzieć uwalniają duszę, co po pewnym czasie manifestuje się głębokimi, długimi westchnieniami, przeciąganiem i wiotkością ciała-czasem dziecko zasypia. Po takim masażu dotykowo słuchowym dziecko wstaje odprężone, rumiane, a dzieci słabo mówiące-„rozgadane”, nie mówiące „rozartykułowane”.
Opracowała mgr Alicja Major – Salwierz
Literatura:
Galińska E., „Muzyka” Nr 4, 1973.
Galińska E., Psychterapeutyczne założenia psychoterapii, „Psychoterapia”, Kraków 1997.
Kloppel R., Vilex S., - „Rytmika w wychowaniu i terapii”, Warszawa 1972.
Mrugalska K., - „Zajęcia muzyczno – ruchowe elementem rewalidacji psychomotorycznej dzieci głębiej upośledzonych”, COPSA,zeszyt 111;
Olechnowicz H., Wyzwalanie aktywności dzieci głębiej upośledzonych umysłowo, W-wa,1994.
Stadnicka J., „Terapia muzyką ruchem i mową”, WSiP, Warszawa 1981.
Wierszyłowski J. - Psychologia muzyki, PWN, W-wa 1981
|
