Autonomia w edukacji jest pożądaną alternatywą schematycznego, a więc biegnącego po ściśle określonych torach nauczania i uczenia się. Jest to częściowe przekazanie kontroli procesu uczenia się i odpowiedzialności za ten proces w ręce ucznia.
Tematyka, formy i strategie stosowane w procesie przyswajania wiedzy nie są już teraz określane jednoosobowo przez nauczyciela. Są wynikiem świadomego wyboru dokonanego przez ucznia zgodnie z jego zainteresowaniami, predyspozycjami oraz potrzebami.
Psychologia mówi nam, że chętniej podążamy drogą swojego wyboru aniżeli drogą narzuconą nam odgórnie. Pracujemy wtedy intensywniej i skuteczniej, a odniesiony sukces daje nam o wiele więcej satysfakcji.
Jeden z głównych autorytetów i inicjatorów idei autonomii w nauczaniu języka angielskiego, Leslie Dickinson (Heriot - Watt University in Edinburgh, Scotland), postrzega autonomię jako pewien stosunek do nauki języka obcego.
Dickinson identyfikuje pięć cech autonomicznego ucznia. Uczeń autonomiczny to uczeń, który
1. Rozumie, czego się uczy.
Nie jest to wcale tak oczywiste, jak się wydaje. Ostatnie badania wydają się sugerować, że spora ilość uczniów nie rozumie, co tak naprawdę dzieje się na lekcji. Autonomiczny uczeń rozumie cel lekcji ustalony przez nauczyciela, który ustanawia również jako swój. Rozumie wagę tego, co się dzieje na lekcji.
2. Potrafi sformułować swoje własne cele uczenia się, które najczęściej korelują z celami ustalonymi przez nauczyciela, ale mogą być również rozszerzeniem jego wymagań.
3. Potrafi wybrać i zastosować odpowiednie strategie uczenia się, często w sposób świadomy.
4. Potrafi oceniać skuteczność zastosowanych strategii.
W przypadku, gdy któraś z nich okazuje się nieskuteczna, odrzuca ją i próbuje innej.
5. Potrafi monitorować swój własny proces uczenia się, a więc posiada zdolność świadomej samooceny i autorefleksji oraz docenia ich wagę.
Rozważmy przykład zadania polegającego na przeczytaniu i zrozumieniu nieznanego tekstu w języku angielskim. Uczeń autonomiczny będzie realizował to zadanie stosując techniki podobne do tych, jakie zastosowałby w pracy z klasą nauczyciel. Zanim rozpocznie czytanie wykorzysta wszystko, co jest dostępne w tekście: tytuł, podtytuły, obrazki itp. Może też sam postawić sobie pytania związane z tekstem. Przywoła swoją wiedzę odnośnie danego tematu, użyje więc wszelkich dostępnych mu informacji, aby pomóc sobie w zrozumieniu tekstu.
Autonomia uczenia się idzie w parze z dojrzałością, stąd najłatwiej przypisać ją dorosłym. W szerszym rozumieniu pojęcie to dotyczy jednak całego zakresu wiekowego.
Badania pokazują, że poprzez odpowiedni trening można rozwijać wymienione umiejętności w kierunku autonomii, co ma szczególne znaczenie w przypadku uczniów mających problemy z nauką. Termin angielski określający ten trening to Learner Training for Language Learning. Oczywiście metody takiego treningu muszą być zróżnicowane w zależności od wieku ucznia. Jego istotę można najkrócej ująć słowami : "trzeba nauczyć ucznia, jak się uczyć" tak, aby mógł przejąć w pewnym zakresie odpowiedzialność za swoją naukę i potrafił nią sam kierować. Amerykański odpowiednik tej koncepcji to Self - directed Learning.
Jak uczyć uczniów skutecznego uczenia się?
Sądzę, że nauczyciel powinien znaleźć czas, aby zachęcać uczniów do stawiania własnych celów i planowania, podpowiadać możliwe strategie uczenia się, sugerować wykorzystanie wielorakich materiałów do nauki języka. Co pewien czas można poświęcić 10 minut lekcji na wymianę doświadczeń uczniowskich w sesji plenarnej odnośnie stosowanych przez nich metod uczenia się, co spowoduje wzbogacenie gamy możliwych strategii całej klasy.
Jak realizować autonomię uczenia się na lekcji języka obcego?
Pewną przeszkodą może tu być sztywność programów szkolnych. Nauka języka jest jednak bardzo wdzięcznym obszarem, uczymy wszak narzędzia, które posłuży nam do opisu świata w jego najróżnorodniejszych wymiarach. Daje nam to, jak w żadnym innym przedmiocie, możliwość bycia elastycznym w doborze tematyki. Zbadajmy więc zainteresowania i potrzeby uczniów. Pozwólmy im co pewien czas decydować o tematyce lekcji i sposobie jej realizacji. Kreatywny nauczyciel "wpasuje" w uczniowski scenariusz programowe treści dotyczące formalnej struktury języka, a uczeń poczuje się współgospodarzem i współautorem lekcji. Uczeń powinien mieć możliwość zrealizowania własnego pomysłu na forum klasy.
Wykorzystajmy najmniejszą nawet szansę na postawienie pytania otwartego w ważnej, ale kontrowersyjnej dla uczniów kwestii, które sprowokuje dyskusję. Będzie to nie tylko ćwiczenie sprawności mówienia, ale i okazja do przemyślenia problemu przez ucznia, oraz do określenia przez niego własnego stanowiska a poprzez to do podniesienia poczucia własnej wartości i pozytywnej pewności siebie ucznia.
Zadania projektowe w grupach są doskonałym polem, w którym uczeń może wykazać się autonomią. Nauczyciel zakreśla tylko ramy projektu, a wszelkie decyzje odnośnie podziału obowiązków, sposobów realizacji zadania, rozplanowania pracy w czasie zapadają w obrębie grupy. Tej wolności wyboru towarzyszy jednak wspólna odpowiedzialność grupy za wykonanie zadania.
Dość śmiałym, acz dyskusyjnym krokiem w kierunku zwiększenia autonomii ucznia mogłoby być negocjowanie ocen z uczniem. Nauczyciel przedstawia swoją argumentację, zgodną z przedmiotowym systemem oceniania, uczeń - swoją. Jeśli uczeń zdoła racjonalnie przekonać nauczyciela, ocena idzie w górę. Dawałoby to uczniowi pewien rzeczywisty udział w ocenianiu, działce zarezerwowanej dotąd wyłącznie dla nauczyciela i utożsamianej z jego źle pojętą "władzą". Takie współdecydowanie o ocenach możliwe byłoby jednak tylko w dojrzałych zespołach uczniowskich.
Warunkiem niezbędnym do praktykowania autonomii jest umożliwienie każdemu uczniowi stałego dostępu do ośrodka biblioteczno - medialnego z Internetem typu "self - access centre". Jest to już jednak kwestia materialnego wyposażenia szkoły, na które na ogół nie mamy wielkiego wpływu.
Uczeń autonomiczny zarówno na lekcji, jak i w pracy własnej, przyjmuje na swoje barki współodpowiedzialaność za proces uczenia się. W przypadku niepowodzenia stać go na konstruktywną refleksję, której wynikiem jest przyjęcie nowej strategii pracy.
W przypadku sukcesu, odczuje satysfakcję z wybranej przez siebie drogi, co z kolei stanowić będzie motywację do dalszego wysiłku.
Literatura:
1. Dam, L.; Gabrielson, G., 1988. 'Developing learner autonomy in school context' in Holec, H. (ed) Autonomy and self-directed learning: present fields of application. Strasbourg: Council of Europe.
2. Dickinson, L. 1987. Self - instruction in Language Learning. Cambridge University Press.
3. Dickinson, L. 1992. Learner Training for Language Learning. Authentic, Trinity College, Dublin.
dr Danuta Myczkowska
Gimnazjum Nr 14 w Krakowie | 
