AGRESJA WŚRÓD DZIECI I MŁODZIEŻY, JEJ PRZYCZYNY I SPOSOBY REDUKOWANIA1.Wstęp
Od kilku lat w mediach, głównie w prasie i w telewizji, pojawiają się sygnały niewłaściwego zachowania dzieci i młodzieży. Niektóre z nich są szczególnie nagłaśniane. Skargi dotyczące agresywnych zachowań młodych, a także trudności poradzenia sobie z nimi nie są zjawiskiem nowym. W codziennym życiu spotykamy się przecież z agresją. Można nawet powiedzieć, że jest ona niezbędna. Bez podniesionego głosu, krzyku nikt nie potrafiłby w sposób trwały zwracać uwagi na własne potrzeby ani niemowlę, ani przedszkolak, ani nastolatek, ani dorosły. Już małe dziecko, by podkreślić swoje niezaspokojone potrzeby, wrzeszczy, kopie. Rolą dorosłego jest jednak nauczenie dziecka panowania nad swoimi emocjami, agresywnymi impulsami oraz pokazanie, jak zawierać zadawalające kontakty z rówieśnikami oraz innymi ludźmi, jak powstrzymać przemoc.
2.Definicje agresji i przemocy
Zajmując się problemem agresji i przemocy warto zacząć od teoretycznego poznania zjawiska, jego specyfiki, zdefiniowania pojęć. Często pojawia się wątpliwość, jak określić zachowania młodych ludzi. Kiedy mamy do czynienia z zachowaniem agresywnym, a kiedy z przemocą? Używamy wymiennie różnych pojęć: agresja, przemoc, znęcanie. Spróbujmy wyjaśnić te pojęcia.
Agresją jest każde zamierzone działanie, które ma na celu lub powoduje wyrządzenie komuś lub czemuś bólu, szkody, straty.
Jest to zatem każde zachowanie, które powoduje krzywdę drugiej osoby lub własną. Dzieci zachowują się agresywnie również wtedy, gdy niszczą swoje lub cudze rzeczy, sprzęt szkolny, dewastują przyrodę, drażnią lub zabijają zwierzęta.
Niektórzy psycholodzy twierdzą, że o agresji można mówić, kiedy obie strony mają podobną siłę fizyczną i psychiczną. Zaatakowany potrafi bronić swoich interesów, praw. Obie strony są więc sprawcami.
Kiedy mamy do czynienia z przemocą?
Przemoc ma miejsce wówczas, gdy atakujący jest silniejszy fizycznie lub psychicznie, używa przeważającej siły. Cechą charakterystyczną przemocy jest nierównowaga sił.
W przypadku przemocy tworzy się dwie role: ofiary – osoby poszkodowanej, która nie potrafi się sama bronić, i sprawcy – osoby nadużywającej własnej siły w relacjach z innymi. Trzeba podkreślić, że obie strony mają negatywny wpływ na dalsze funkcjonowanie dzieci. Szczególnie bolesna jest dla młodych ludzi przemoc czyniona z wyjątkowym okrucieństwem, tak zwane znęcanie.
W każdej szkole, grupie rówieśniczej czy nawet wśród rodzeństwa mamy do czynienia zarówno z agresją, jak i przemocą. Zdecydowanie więcej obserwujemy zachowań agresywnych. Dzieci rozwiązują konflikty poprzez kłótnie, bójki, przezwiska. Rolą dorosłego (rodzica, wychowawcy, nauczyciela) jest nauczenie młodego człowieka konstruktywnych sposobów radzenia sobie w trudnych sytuacjach, negocjacji, rozmów. Jest to długi proces i dzieci powinny liczyć na naszą cierpliwość i wyrozumiałość.
Kiedy natomiast wśród dzieci pojawia się przemoc, musimy postępować bardziej radykalnie. Przemoc narusza podstawowe prawo każdego dziecka do życia w poczuciu bezpieczeństwa. W związku z tym młody człowiek musi uzyskać wyraźną informację – przemocy nie można używać, nikt nie ma prawa upokarzać innych i znęcać się nad słabszymi. Granica powinna być bardzo wyraźnie wyznaczona.
3.Formy agresji i przemocy
Przemoc i agresja rówieśnicza mogą przybierać różne formy.
Najogólniej można je podzielić na trzy grupy:
Fizyczna:
bicie, kopanie, popychanie, plucie, wymuszanie pieniędzy, zamykanie w pomieszczeniach, niszczenie własności, różne prace zlecone, np. noszenie teczki.
Słowna:
przezywanie, wyśmiewanie, obrażanie, plotkowanie, obgadywanie, namawianie się, manipulowanie związkami przyjaźni, grożenie, szantażowanie.
Bez użycia słów i kontaktu fizycznego: wrogie gesty, miny, manipulowanie związkami przyjaźni.
Działania wychowawcze powinny obejmować wszystkie formy przemocy. Często zdarza się jednak, że rodzice czy nauczyciele zajmują się przede wszystkim agresją fizyczną, która jest bardziej widoczna. Przezywanie czy izolowanie mogą być tak samo krzywdzące i bolesne dla dziecka, jak pobicie. Wszystko zależy od wrażliwości danego dziecka oraz sposobu, w jaki zachowują się sprawcy.
Warto pamiętać, że nie tylko chłopcy są sprawcami agresji. Chłopcy stosują częściej bezpośrednie formy przemocy. Dziewczynki działają w sposób zakamuflowany, wolą manipulować związkami i obgadywać, niż wprost wyrażać swoje niezadowolenie czy uczucia.
4.Przyczyny agresji i przemocy
Przyczyny agresywnych zachowań dzieci i młodzieży obejmują zarówno te czynniki, które określone są mianem wrodzonych, osobowościowych, jak i te, które tkwią w rodzinie, w szkole, w środowisku lokalnym, czy w środkach masowego przekazu. Rozpoznanie czynników wpływających na destrukcyjne, agresywne czyny dzieci i młodzieży jest pierwszym etapem na drodze do podjęcia działań wychowawczych, jak i profilaktycznych. Lista przyczyn powstawania agresji jest długa, przyjrzyjmy się tym najważniejszym.
Wpływ środowiska rodzinnego, tu wyróżnić możemy działanie czterech czynników.
Po pierwsze, emocjonalne nastawienie do dziecka ze strony głównego opiekuna (najczęściej jest nim matka). Stwierdzono wyraźny związek pomiędzy brakiem ciepła oraz zaangażowania w sprawy dziecka, a jego późniejszymi tendencjami do wrogości wobec innych ludzi.
Po drugie, postawa permisywna (przyzwalająca) i tolerancyjna wobec dziecka połączona z brakiem ustalenia jasnych granic wobec agresywnego zachowania w stosunku do rówieśników, rodzeństwa, dorosłych. Taki brak reguł, niekonsekwencja w stosowaniu dyscypliny prowadzą w przyszłości do wyższego poziomu przejawiania agresji przez młodą osobę.
Po trzecie, poziom agresji zwiększa rodzic "nieznoszący sprzeciwu", używający takich metod jak: bicie, brutalne traktowanie, ostre wybuchy gniewu. Jak wiemy, przemoc rodzi przemoc. Dziecko, które ciągle żyje w przemocy, w domu, gdzie często dochodzi do kłótni, do rękoczynów, uczy się tej przemocy. Nie wie, że można żyć inaczej. Zachowuje się więc agresywnie wobec kolegów czy to w szkole, czy na podwórku. Później tę agresję kieruje także w stronę dorosłych (rodziców, opiekunów). Nie można także bić dziecka, mówiąc, że to dla jego dobra. Dziecko bowiem wychowywane w ten sposób, nabiera przekonania, że przemoc jest manifestacją miłości. Taka postawa rodzi później przemoc w małżeństwie, rodzinie.
Po czwarte, temperament, czyli cecha odziedziczona, ma swoje znaczenie dla poziomu agresji. Dziecko o tak zwanym gorącym temperamencie ma większą szansę na wytworzenie agresywnego wzorca zachowań w kontaktach z ludźmi niż dziecko spokojne. Zdarza się również, że dziecko zachowuje się agresywnie, dlatego, że jest chore, ma jakąś dysfunkcję. W takim przypadku trzeba zwrócić się o pomoc do specjalisty.
Dwa pierwsze czynniki: brak ciepła rodzinnego z jednej strony, a nie stawianie granic w stosunku do agresji – z drugiej strony, są najsilniej działającymi przyczynami z okresu dzieciństwa. Na drugim miejscu jest brutalne zachowanie "głównego rodzica", na trzecim temperament. Wbrew powszechnym opiniom status społeczny i ekonomiczny rodziny nie ma znaczącego wpływu na rozwój zachowań agresywnych dzieci.
Wpływ grupy rówieśniczej. Zarówno badania, jak i potoczne obserwacje pokazują, że młodzi ludzie zachowują się bardziej agresywnie, gdy mają okazję obserwować kogoś zachowującego się w ten sposób. Nazywa się to naśladowaniem modela. Prawdopodobieństwo wystąpienia naśladowania jest tym większe, im bardziej pozytywnie jest on oceniany. W grupach rówieśniczych np. chłopcy oceniani jako "silni, nieustraszeni, wytrzymali" funkcjonują jako obiekty podziwu i zazdrości. Działania takiej osoby są brane za wzorzec postępowania. Podobnie zachowania dziewczyny postrzeganej jako atrakcyjna, pewna siebie, mająca powodzenie są chętnie naśladowane. Jeżeli któryś z tych modeli staje się sprawcą przemocy, np. zabiera przedmioty, popycha, wygłasza złośliwości, knuje intrygi przeciw koleżance lub koledze – na pewno znajdą się osoby, które powtarzać będą te zachowania.
Trzeba również pamiętać, że w grupie, w której lider używa przemocy osłabia się kontrola agresywnych uczuć oraz niebezpiecznie rozmywa się odpowiedzialność. Obecność innych osób, które współdziałają w biciu czy poniżaniu ofiary – lub też nie współdziałają, lecz po prostu nie protestują – zmniejsza poczucie winy i osobistej odpowiedzialności (stąd np. siła kibiców). Jeżeli przemoc ma charakter długotrwałego dokuczania czy znęcania, włącza się jeszcze jeden czynnik ułatwiający przemoc.
W miarę upływu czasu ofiara jest postrzegana jako osoba coraz mniej wartościowa, mówi się o niej, że "sama się naprasza, by ją bić". Ten obraz zewnętrzny ofiary jest oczywiście odbiciem jej własnego obrazu siebie, który pogarsza się na skutek długotrwałego znęcania się. Tę tragiczną sytuację pogłębiać może brak reakcji ze strony dorosłych i pozostawienie aktów przemocy bez kary lub innych konsekwencji. I tu musimy być szczególnie czujni i wrażliwi.
Środki masowego przekazu. Często dyskutujemy na temat wpływu środków masowego przekazu na rozwój tendencji agresywnych młodzieży. Najczęściej zastanawiamy się nad oddziaływaniem gier komputerowych, telewizji i filmów. Badania światowe wskazują na dwa kierunki oddziaływania oglądania przemocy w mediach. Jeden kierunek to wykazywanie zwiększania się tendencji do przemocy pod wpływem jej oglądania. Dzieci często naśladują brutalne zachowania bohaterów. Drugi – wskazuje na inną funkcję filmu ze scenami przemocy, ma on stanowić okazję do niedestruktywnego rozładowania napięcia, związanego z przeżywanymi uczuciami gniewu i złości.
Wiele badań głębiej analizujących problem wskazuje na to, że dzieci i młodzież oglądający dużo scen przemocy odczuwa mniej współczucia w stosunku do ofiar przemocy w życiu. Wiąże się to z obniżeniem hamulców wobec własnej agresji. Jeżeli więc zauważymy, że dziecko ma skłonności do zachowań agresywnych, kontrolujmy, jakie filmy ogląda, jakie gry komputerowe posiada, czy są one odpowiednie do wieku.
Czynniki sprzyjające agresji w szkole. Szkolna społeczność może stworzyć warunki ułatwiające lub utrudniające występowanie przemocy. Ułatwia ją przede wszystkim utrzymywanie tabu wobec problemu. Nauczyciele patrzą na przemoc i nie reagują; dowiadują się o niej od dzieci i nic nie robią. Podobne uwagi dotyczą rodziców. Rodzice widzą sygnały świadczące o tym, że coś złego dzieje się z dzieckiem i nie reagują. Zbywają opowiadanie dziecka o takich sytuacjach.
Brak komunikacji między nauczycielami i rodzicami to jeszcze jeden czynnik sprzyjający agresji w szkole. W takiej "zmowie milczenia" ofiara przemocy nie ma, do kogo udać się po pomoc; nieraz też postrzega siłę sprawców, jaką jedyną realną siłę, jaka wpływa na jej życie. Opresorzy czują się bezkarni i nie widzą powodu hamowania swej agresji.
Słaby nadzór dorosłych na przerwach i w miejscach, w których przemoc najczęściej zachodzi (wnęki, ubikacje, szatnie), również sprzyja rozwojowi różnych form agresji.
5. Sposoby redukowania agresji
Konwencjonalnym sposobem eliminowania agresji jest karanie dziecka za agresywne zachowania, karanie fizyczne. Tymczasem badania psychologiczne udowodniły, że karząc za agresję, możemy uzyskać rezultat odwrotny od zamierzonego – nie likwidację, lecz utrwalenie, wzmocnienie zachowań agresywnych. Może dojść do tzw. przemieszczenia agresji. Dziecko będzie się zachowywać grzecznie w obecności osoby karzącej, ale "wyładuje" nagromadzone napięcie emocjonalne na innych obiektach w sytuacjach, w których nie czuje się zagrożony ukaraniem (niszczenie sprzętów, dewastacja przyrody, napaść na słabszego kolegę – to przykłady przemieszczania agresji).
Czy wobec tego w ogóle stosować kary? Zdecydowanie tak, ale trzeba pamiętać, że skutecznie przeciwdziała nie kara fizyczna, lecz kara "psychologiczna", tzn. manifestowanie przykrości, jaką sprawiło nam naganne zachowanie. Można np. powiedzieć: Pobiłeś go, bo się zdenerwowałeś. Rozumiem. Przykro mi z tego powodu, ale wiesz, że bić nie wolno. Za karę…Unikać natomiast należy ocen obniżających poczucie własnej wartości dziecka w postaci słów: Jesteś złym chłopcem. Za karę…
Kary słowne powinny być połączone ze spokojnym tłumaczeniem, wyjaśnieniami. O ile kara fizyczna, jak też zastosowana w uniesieniu kara słowna, budzi u karanego poczucie niechęci, gniewu, o tyle kara "psychologiczna" prowadzi u karanego do poczucia winy, która może stać się motywem zmiany dotychczasowego zachowania. Poczucie winy będzie tym większe, jeżeli kara pochodzi od osoby, którą dziecko darzy szacunkiem, miłością, sympatią.
Ważna jest również częstotliwość kar. Nie możemy być nastawieni tylko na karanie dziecka. Trzeba dostrzegać także przejawy dobrego zachowania. Nagradzać za życzliwość, chęć pomocy, dobrze wykonane zadanie.
Unikać natomiast trzeba wyrzutów, pouczania, dawania tzw. dobrych przykładów. Jeżeli nauczyciel powie, np. Patrz, Kasia tak ładnie pisze a ty…, wzbudzi w ten sposób w dziecku naturalny sprzeciw. Nikt nie chce być gorszym, głupszym i chociaż raz chce przyłożyć temu najlepszemu, stąd właśnie częste ataki na prymusów, niechęć skierowana w ich stronę.
6. Czynniki chroniące
Eliminowanie zachowań agresywnych może być skuteczne jedynie wtedy, jeśli wzmocni się czynniki chroniące, powstrzymujące rozwój przemocy. Omówmy krótko te najważniejsze.
Silna więź z rodzicami. Dzieci otoczone miłością, zainteresowaniem, mają mało powodów do agresji i wrogości. Uciekają się do agresji wtedy, gdy się boją, są osamotnione lub gdy mają silną potrzebę akceptacji czy zwrócenia na siebie uwagi.
Zainteresowanie nauką szkolną. Młody człowiek musi wiedzieć, że uczy się dla siebie, że nie może lekceważyć swej przyszłości. Praca nie czeka, ale ucząc się zwiększamy swoje szanse.
Praktyki religijne. Księża, katecheci uczą dzieci, jak odróżnić dobro od zła, jakie wartości w życiu są najważniejsze.
Zakorzenienie w normach i tradycjach. Dobrze jest, gdy dziecko wzrasta w rodzinie wielopokoleniowej. Uczy się wtedy szacunku do osób starszych, rozumienia ich potrzeb. Dziadkowie przekazują wnukom tradycje rodzinne, regionalne, narodowe. Młody człowiek zakorzeniony w rodzimej tożsamości ma swoje miejsce w życiu, nie musi szukać wzorców zachowań w mediach.
Konstruktywna grupa rówieśnicza. Dziecko potrzebuje kontaktów z rówieśnikami. Trzeba jednak dopilnować, żeby to było dobre towarzystwo, żeby dziecko spędzało wolny czas bezpiecznie, uczestnicząc, np. w zajęciach sportowych, zbiórkach harcerskich, spotkaniach oazowych.
Opracowała:
mgr Agnieszka CZUDEC
SP w Racławówce
Bibliografia:
- B. Kubik, Agresja w szkole, "Życie Szkoły" 2001 nr 4.
- H. Rylke, Pokolenie zmian. Czego boją się dorośli?, Warszawa 1999, WSiP SA.
- J. Węgrzynowska, A. Milczarek, Jak zbudować system przeciwdziałania agresji i przemocy w szkole, "Nowa szkoła. Skuteczne zarządzanie w praktyce", czerwiec 2002.
