Przez niepowodzenia szkolne, zgodnie z poglądami współczesnej pedagogiki rozumiemy taki stan, który polega na rozbieżności między obowiązującymi założeniami programu nauczania i wychowania, a faktycznie opanowanymi przez uczniów wiadomościami, umiejętnościami i nawykami.
Ogólna definicja powodzenia wg J. Pietera mówi, że jest to stan, któremu towarzyszą procesy psychiczne o zabarwieniu emocjonalnym. Prowadzą one do różnorodnych zachowań wyrażonych, jako zadowolenie lub niezadowolenie, dających satysfakcję, rodzących chęć do dalszego działania lub powodować zniechęcenie i dążenie do stanów frustracyjnych.
Warunki powodzenia i przyczyny niepowodzenia są złożone. Zazwyczaj jest to kilka zależnych lub niezależnych od siebie warunków jak: stan zdrowia i sił fizycznych, cechy charakteru, stan uzdolnień i umiejętności oraz warunki środowiskowe.
Rozpatrując czynniki determinujące powodzenie lub niepowodzenie za istotne należy uznać warunki środowiskowe, które w znacznym stopniu ułatwiają lub utrudniają osiąganie powodzenia. Podstawowym i najważniejszym środowiskiem w rozwoju każdego dziecka jest jego rodzina, a następnie środowisko szkolne i rówieśnicze.
Przez niepowodzenia szkolne, zgodnie z poglądami współczesnej pedagogiki rozumiemy taki stan, który polega na rozbieżności między obowiązującymi założeniami programu nauczania i wychowania, a faktycznie opanowanymi przez uczniów wiadomościami, umiejętnościami i nawykami. Większość pedagogów wyróżnia niepowodzenia ukryte i jawne. Jawne to te, których widoczne braki wiadomości i umiejętności zostają wykryte przez nauczyciela. Niepowodzenia ukryte natomiast to te, o których szkoła i nauczyciel nie wie lub też z różnych powodów nie znajdują pokrycia w słabych ocenach.
Typowym przejawem niepowodzenia w nauce są braki w wiadomościach i umiejętnościach ucznia, które następnie mają swe odzwierciedlenie w ocenach. Jest to zaawansowany stopień tego zjawiska. Dalszym stopniem jego nasilenia jest powtarzanie klasy prowadzące do opóźnienia szkolnego, a w ostateczności najpoważniejsze jest przerwanie nauki. Drugoroczność wywiera ujemny wpływ na zdecydowaną większość uczniów, zniechęca ich do pracy, tłumi zainteresowanie nauką, wpływa niekorzystnie na stosunek do otoczenia, wywołuje różnorakie kompleksy i zaburzenia w zachowaniu, a nawet może doprowadzić do zahamowania prawidłowego dotychczas umysłowego rozwoju dziecka. Takie dziecko niekorzystnie wpływa też na całą klasę. Zastanawiając się nad tym problemem nasuwa się pytanie, dlaczego tak się dzieje, jakie są przyczyny tych niepowodzeń?
Przyczyny niepowodzeń szkolnych są na ogół wielorakie i złożone. Może to być np. niechętny stosunek do nauki, lenistwo, złe zachowanie w szkole itp. Są to czynniki w większości zależne od dzieci. Istnieją także czynniki, które nie są zależne od uczniów, takie jak np. długotrwała choroba czy różnorakie niedostatki w pracy dydaktyczno - wychowawczej szkoły. Do niepowodzeń może się też przyczynić zła atmosfera wychowawcza w rodzinie lub przebywanie dziecka w złym środowisku. Przyczyn niepowodzeń może być bardzo wiele. Czesław Kupisiewicz w swej książce pt.: "Podstawy dydaktyki ogólnej" wymienia trzy rodzaje przyczyn niepowodzeń szkolnych:
- przyczyny społeczno - ekonomiczne,
- przyczyny biopsychiczne,
- przyczyny dydaktyczne.
Do przyczyn społeczno - ekonomicznych należą głównie warunki społeczne dzieci. Są one związane z domem i środowiskiem oraz sytuacją materialną i bytową tej rodziny. Duże znaczenie ma tu struktura rodziny oraz opieka wychowawcza sprawowana nad dzieckiem. Przez strukturę rodziny należy rozumieć nie tylko to, czy rodzina jest pełna (niepełna, rozbita) ale również czynniki takie jak wielodzietność i środowisko, z którego wywodzi się rodzina. Dzieci z rodzin niepełnych bądź rozbitych częściej narażone są na brak pewności siebie i zagubienie, co wiąże się z nieakceptowaniem ich w gronie rówieśników. Wielodzietność ma też swoje złe odbicie w powodzeniu szkolnym dzieci, szczególnie najstarszych w rodzinie. Dzieci te obarczone są przez rodziców szeregiem obowiązków domowych, które dodatkowo obciążają i obniżają efekty nauki.
Wśród biopsychicznych przyczyny niepowodzeń szkolnych wymienić należy: zaburzenia rozwoju umysłowego, układu nerwowego i procesów poznawczych. Mówiąc o rozwoju umysłowym mamy na myśli jedną z wielu dziedzin ogólnego i wszechstronnego rozwoju jednostki, na który składa się również rozwój fizyczny. U większości dzieci ogólny rozwój psychofizyczny przebiega harmonijnie. Oznacza to, że wiek życia odpowiada wiekowi rozwoju fizycznego i psychicznego. Są jednak dzieci, których ogólny stan rozwoju może być z różnych przyczyn przyspieszony lub opóźniony. Sprawiają one wrażenie starszych lub młodszych niż są w rzeczywistości.
Poważną przyczyną niepowodzeń szkolnych dzieci i młodzieży są zaburzenia układu nerwowego. Wyróżniamy dwa zasadnicze procesy nerwowe: pobudzanie i hamowanie, które regulują pracę układu nerwowego człowieka. Do zaburzeń układu nerwowego zaliczamy: nadpobudliwość, zahamowanie oraz niestałość psychoruchową. Nadpobudliwość przejawia się większą aktywnością ruchową, zaburzeniem uwagi, pochopnością i pobieżnością myślenia oraz powstawaniem reakcji o dużej sile. Zahamowanie przejawia się zmniejszoną ruchliwością dziecka, jego słabą reakcją uczuciową. Niestałość psycho – ruchowa dzieci odznacza się szczególnymi właściwościami dynamiki procesów nerwowych. Pod pewnym względem można je uznać za nadpobudliwe, a pod innym za asteniczne i zahamowane.
Negatywny wpływ na powodzenie dzieci w nauce szkolnej mają również deficyty rozwojowe i zaburzenia emocjonalne. Dzieci z deficytami rozwojowymi jest bardzo dużo. Nie mogą one sprostać stawianym wymaganiom szkolnym nawet pomimo dobrego ogólnego rozwoju inteligencji, stąd też napotykają na niepowodzenia.
Następną grupą przyczyn niepowodzeń szkolnych są przyczyny dydaktyczne. Możemy je podzielić na trzy rodzaje: przyczyny tkwiące w złej organizacji i pracy szkoły, wynikające z pracy nauczyciela i tkwiące w samym uczniu. Duża liczba dzieci w klasach obniża efektywność nauczania. Nadmierne obciążenie programowe i sztywność w realizacji programu obciążają zarówno nauczycieli i uczniów. Przyczyny wynikające z pracy nauczyciela to błędy w realizacji metod, zasad i form nauczania, brak dostatecznej znajomości uczniów, brak indywidualnej pracy z dzieckiem, nadmierny werbalizm nauczania, zaniedbywanie samokształcenia i podnoszenia kwalifikacji zawodowych oraz słaba pozycja społeczna. Przyczyny tkwiące w samym uczniu to: brak systematyczności w nauce, odpowiedniego nastawienia i motywowania.
Skutki niepowodzeń szkolnych.
Niepowodzenia w nauce to jedno z głównych klęsk społecznych. Coraz częściej zaczyna się zwracać uwagę na czynniki pedagogiczne, aby przedsięwziąć odpowiednie środki zaradcze przeciw tej chorobie, która corocznie ogarnia wielki procent dzieci i młodzieży szkolnej. "Pedagogiczne skutki niepowodzenia w nauce znajdują wyraz w drugoroczności i "odsiewie", oraz w brakach w wiadomościach szkolnych u tych młodych ludzi, którzy legitymują się dowodami ukończenia takiej czy innej szkoły. Pierwszy rodzaj skutków niepowodzenia powoduje konieczność szukania dróg naprawy i pomocy tym, którzy w pewnym sensie już się "wykoleili". Skutki te są uchwytne, można je zbadać, a co za tym idzie można im przeciwdziałać. Ogrom szkód wywołanych pedagogicznymi skutkami dostrzega już dzisiaj wiele ludzi." 1
Obecnie wiele dzieci reaguje na niepowodzenia zobojętnieniem i brakiem motywacji do nauki. Zobojętnienie przejawia się najczęściej w lekceważeniu obowiązków szkolnych, czy niewystarczającym przygotowaniem do zajęć. Dziecko czuje się zniechęcone do pokonywania dalszych trudności, nie ma wystarczającej motywacji do dalszej nauki. Wraz z narastającym zobojętnieniem i brakiem zaangażowania w naukę szkolną powstają coraz większe luki w wiadomościach i umiejętnościach dziecka, co w rezultacie powoduje coraz głębszy stan niepowodzenia szkolnego.
Psychologiczne skutki niepowodzeń szkolnych mają o wiele bardziej niebezpieczne znaczenie niż nam się to wydaje. Niepowodzenie w nauce podobnie jak i brak sukcesu nie wzmaga entuzjazmu do dalszej pracy, wręcz przeciwnie zabija chęć do pokonywania wysiłków i prowadzi do obniżenia efektywności pracy. Jeśli niepowodzenie trwa zbyt długo i nie przeciwdziała mu się w sposób właściwy, może ono mieć poważne konsekwencje, takie jak utrata wiary we własne siły. Uczeń, który nie wierzy we własne siły, jest zagubiony oraz wewnętrznie niepewny siebie. Jego samopoczucie pogarsza się. Brak powodzenia w nauce chce zastąpić wyróżniając się w innym kierunku. Szuka swoich sił w przedmiotach wymagających mniejszego wysiłku umysłowego, jak np. wychowanie fizyczne. Ostatecznie jednak swoją niechęć do nauki wyraża poprzez złe zachowanie. Swoje negatywne nastawienie manifestuje poprzez niestosowne zachowanie na lekcjach, niegrzeczne odpowiadanie nauczycielom, dokuczanie kolegom, lekceważenie obowiązków szkolnych, a w ostateczności przez ucieczki i wagary. Psychologiczne następstwa niepowodzeń szkolnych są trudniejsze do uchwycenia niż pedagogiczne. W chwili, gdy są zauważone jest już zbyt późno by nastąpiła szybka poprawa.
"Społeczne skutki braków w wiadomościach są o wiele bardziej niebezpieczne, niż skutki pedagogiczne i psychologiczne, przede wszystkim dlatego, że wiemy o nich bardzo niewiele (...). Przeprowadzone tu i ówdzie sporadyczne badania rzucają wprawdzie światło na ten problem, nie dają jednak jego pełnego obrazu".2 Jednym z podstawowych skutków niepowodzeń szkolnych jest przedłużenie czasu nauki dziecka. Już jednoroczne opóźnienie jest widoczne u dziecka, szczególnie w klasach starszych, kiedy to pod wpływem nasilonego rozwoju fizycznego występują widoczne zmiany w jego wyglądzie i zachowaniu.
"Powodzenia i niepowodzenia w nauce zależą od wielu czynników. Nauczyciele jeśli chcą osiągnąć wynik pozytywny, muszą na ten problem patrzeć kompleksowo, tzn. muszą brać pod uwagę wszelkie okoliczności. Dopiero wtedy, kiedy będziemy już dużo wiedzieli o dziecku, możemy przestępować do środków zaradczych o charakterze terapeutycznym. Środki o charakterze profilaktycznym powinniśmy stosować stale, bo wtedy zapewniamy dzieciom powodzenie w nauce i unikamy kosztownych, a jakże często bezowocnych zabiegów leczniczych".3 Przystępując do eliminowania zaistniałych już niepowodzeń szkolnych należy pamiętać, że powstały one na wskutek różnych czynników. Aby podjęte działania były skuteczne, należy przedsięwziąć odpowiednie środki zaradcze. Pierwszym celem jaki należy założyć w pracy nad zapewnieniem dziecku powodzenia jest niedopuszczenie do powstania niepowodzenia. Drugim celem, przeciwdziałanie niepowodzeniom już istniejącym. Aby osiągnąć pierwszy cel należy dobrze poznać uczniów, wiedzieć czy mają oni jakiekolwiek braki w nauce i na czym one polegają. Na każdym etapie nauki szkolnej ujawniają się luki w wiadomościach. Braki te są dwojakie. Pierwsze to te wiadomości, które można zapomnieć i nie wpłynie to na wynik dalszej nauki, drugie to nieznajomość tych partii materiału programowego, których nie wolno nam zapomnieć. Wczesne wykrycie braków u uczniów mających trudności w nauce poprzez obserwacje jest najważniejszym elementem w eliminowaniu dalszych niepowodzeń szkolnych. W momencie, gdy niepowodzenie zostało już wykryte, należy przystąpić do likwidacji braków poprzez odpowiednie prace wyrównawcze i maksymalne motywowanie dziecka do nauki. Eliminowanie braków należy tak organizować, aby w trakcie realizacji nowych partii programowych nie powstały nowe luki w wiadomościach i nie pogłębiły istniejących już braków. Dobierając odpowiednie środki trzeba wziąć pod uwagę wielkość niepowodzenia oraz indywidualne predyspozycje psychofizyczne dziecka.
Bibliografia:
- Dudlińska H. Społeczne przyczyny powodzeń i niepowodzeń szkolnych ,W-wa 1937, Nasza Księgarnia
- Forward S. Toksyczni rodzice
- Konopnicki J. Powodzenia i niepowodzenia szkolne, W-wa 1966, PZWS, s 22
- Kupisiewicz Cz. Niepowodzenia dydaktyczne, W-wa 1964, PWN
- Kupisiewicz Cz. Niepowodzenia dzieci w nauce szkolnej, W-wa 1964, PWN
- Kupisiewicz Cz. Podstawy dydaktyki ogólnej
- Spionek H. Zaburzenia rozwoju uczniów a niepowodzenia w szkole, W-wa 1965
- Szychowiak B. Okres wczesnego dzieciństwa, W-wa 1982, Nasza Księgarnia
- Ruka M. Niepowodzenia szkolne a niedostosowanie społeczne młodzieży, W-wa 1976, Nasza Księgarnia
- Przyczyny niepowodzeń szkolnych pod red. M.Chojeckiej, J.Serejskiego , L. Zdunkiewicz, W-wa 1975 WSiP
- Psychologiczne problemy niepowodzeń szkolnych pod red. N. Mienczinskiej , W-wa 1978, WSiP
- Psychologia rozwojowa dzieci i młodzieży pod red. M. Żebrowskiej, W-wa 1982, PWN
Opracowała: mgr Dorota Moryl
1 Konopnicki J., Powodzenia i niepowodzenia szkolne, Warszawa1966, PZWS, s 22.
2 Tamże, s.22.
3 Tamże, s.140.
