www.szkolnictwo.pl

Nauczanie początkowe jest szczególnie ważnym etapem w rozwoju dziecka, ponieważ łączy w sobie procesy nauczania, uczenia się i wychowania. Głównym jego celem jest wszechstronny i harmonijny rozwój dzieci oraz przygotowanie ich do systematycznej nauki na wyższych szczeblach kształcenia.

  Nauczanie początkowe jest szczególnie ważnym etapem w rozwoju dziecka, ponieważ łączy w sobie procesy nauczania, uczenia się i wychowania. Głównym jego celem jest wszechstronny i harmonijny rozwój dzieci oraz przygotowanie ich do systematycznej nauki na wyższych szczeblach kształcenia. Środkiem realizacji tego celu jest nowoczesne kształcenie, zmierzające do rozwijania dyspozycji intelektualnych i rozwoju społeczno-emocjonalnego dzieci oraz dążące do pobudzania zainteresowań, tworzenia dogodnych warunków do podejmowania działań kreatywnych, zaznajamiania z systemem akceptowanych społecznie wartości i kształtowania przekonań o potrzebie przestrzegania ich we własnym postępowaniu. Istota nauczania początkowego jest również rozwijanie procesów intelektualnych, budzenie zainteresowań i aktywności poznawczej, rozwijanie umiejętności wyrażania swoich myśli w słowach i rozumienie myśli cudzych jako niezbędnego warunku komunikowania się i przyswajania sobie wiedzy. Ważne również jest rozwijanie spostrzegawczości, zdolności do obserwacji, rozwijanie wyobrażeń oraz umiejętności wyrażania się w różnych formach: plastycznych, muzycznych, technicznych, motorycznych, itp.
      W rozważaniach nad różnorodnymi aspektami nauczania początkowego nie można pominąć sprawy nauczyciela. Uważam, że nie naucza on dzieci, tylko proponuje ciekawe, interesujące metody i formy aktywności oraz wspólnie z nimi uczestniczy w poznawaniu świata. Słowo "proponuje" jest tutaj kluczowe. Nauczyciel, bowiem proponuje nie tylko pewne rodzaje aktywności, ale także dostarcza dzieciom potrzebnego materiału, niezbędnych pomocy, tworzy klimat i warunki, aby uczniowie mogli uczestnicząc w jego propozycjach rozwijać jego doświadczenie i swój horyzont poznawczy związany ze światem zewnętrznym. Nauczyciel wzmacnia działalność dzieci, wpływa na motywację uczenia, organizuje różne sytuacje dydaktyczne, umiejętnie dobiera metody przekazywania wiadomości. Jest osobą, która kieruje całym procesem uczenia się i od niego w dużej mierze zależy, czy uczeń będzie osiągał wyniki i na jakim poziomie.
      Mówiąc o metodach w nauczaniu propedeutycznym, zaznaczyć trzeba, iż każda metoda jest sposobem działania, jednak nie każdy sposób zasługuje na miano metody. Przez metodę rozumie się sposób z góry obmyślany dla zastosowania go w licznych, podobnych przypadkach. Pojęcie metody wiąże się wtedy nierozerwalnie z pojęciem planu, to zaś z pojęciem celu działania.
      Metoda nauczania to na ogół celowo i systematycznie stosowany sposób pracy z uczniami, umożliwiający im opanowanie wiedzy wraz z umiejętnością posługiwania się nią w praktyce, a także rozwijanie zdolności i zainteresowań poznawczych. Mówiąc szerzej – jest to wypróbowany układ czynności nauczycieli i uczniów realizowanych świadomie w celu spowodowania założonych zmian w osobowości dzieci. Wartość tego układu zależy przede wszystkim od tego, czy i w jakim stopniu wywołuje aktywność, samodzielność i za¬angażowanie samych uczniów.
      Najstarsze podziały metod wywodzą się od metody opartej na naśladownictwie. Obserwując i powtarzając za dorosłymi określone czynności uczniowie przyswajali je sobie stopniowo w toku bezpośredniego uczestnictwa w życiu grupy społecznej, której byli członkami. Dopiero z chwilą powstania szkół pojawiły się metody słowne.
      W literaturze przyjęte są różne kryteria służące za podstawę do wyodrębnienia poszczególnych metod. Przy ustaleniu kryteriów klasyfikacji metod nauczania punktem wyjścia dla wielu autorów są między innymi: cele dydaktyczno-wychowawcze realizowane w różnych ogniwach procesu kształcenia, charakter przedmiotu, zdolność poznawcza słuchaczy, analiza historyczna rozwoju metod nauczania, kategorie logiki, źródła wiadomości lub charakter działalności nauczyciela i uczniów. Zaleca się także częste przechodzenie od metod asymilacji wiedzy do metod poszukujących, aktywizujących, dialogowych opartych na zasadzie partnerstwa, przyjaznego komunikowania się i możliwości pełnej interakcji między nauczycielem a uczniem.
      W nauczaniu początkowym ważne jest stosowanie metod kształcenia wielostronnego, czyli takich, które umożliwiają uczącym się zarówno przyswajanie gotowych wiadomości, jak i rozwiązywanie problemów teoretycznych i praktycznych, a zarazem przeżywanie treści naukowych, społecznych, moralnych i estetycznych oraz bezpośredni udział w przekształcaniu warunków otoczenia. W grę wchodzą tutaj trzy kategorie aktywności wychowanków ściśle ze sobą zintegrowane: intelektualna, emocjonalna i praktyczna.
      Biorąc pod uwagę wyżej wymienione aktywności wyróżnić można w nauczaniu początkowym następujące metody:

1. METODY PODAJĄCE - czyli służące przyswajaniu przez uczniów gotowej wiedzy; zdobywane w ten sposób wiadomości angażują pamięć, są przydatne do zrozumienia niektórych pojęć i rozwiązywania problemów; do grupy tych metod zaliczymy metody werbalne i częściowo oglądowe.
2. METODY POSZUKUJĄCE, CZYLI PROBLEMOWE - metody te (np. eksperyment, dramy i giełdy pomysłów) wymagają od uczniów myślenia, aktywności, umożliwiając im tym samym samodzielne dochodzenie do wiedzy przez rozwiązywanie problemów poznawczych; rozwiązywanie problemów wymaga od uczniów samodzielnego wytwarzania nowych informacji; zaliczymy tutaj gry dydaktyczne, metody symulacyjne, zadaniowe, niektóre metody programowe.
3. METODY PRAKTYCZNE - działanie stanowi w młodszym wieku szkolnym podstawę kształtowania się operacji intelektualnych. Działając dzieci uczą się projektowania, planowania, doboru narzędzi, posługiwania się nimi, podejmowania decyzji. Metody praktyczne cechuje przewaga aktywności manualnej. Służą one zmienianiu uczniów poprzez kształtowanie ich umiejętności motorycznych, a także zmienianiu rzeczywistości, będącej przedmiotem ich działania. Umiejętności praktyczne polegają na właściwym posługi¬waniu się regułami przy wykonywaniu określonych zadań.
4. METODY WALORYZACYJNE (NAUCZANIE PRZEZ RZEŻYWANIE) - pozwalają na zorganizowanie w procesie kształcenia takich sytuacji, w których uczniowie obserwują, odtwarzają, wytwarzają, a także przeżywają określone wartości o charakterze społecznym, moralnym, estetycznym, itp. Wśród tych metod wyróżnia się metody o charakterze impresyjnym (np. udział uczniów w przedstawieniu szkolnym).

      Metody w klasach I - III polegają na organizowaniu przeżyć dzieci, a na tej podstawie procesu oceniania i wartościowania. Służą one realizacji zadań wychowawczych, organizacji aktywności emocjonalnej, artystycznej i estetycznej uczniów. Na tym poziomie wieku będzie chodziło o kształtowanie opinii uczniów na temat swojego postępowania jak i innych ludzi; przez stosowanie takich metod kształtujemy postawy twórcze i odtwórcze.
      Doceniając potrzebę stosowania w nauczaniu początkowym różnorodnych metod należy podkreślić szczególne znaczenie metodom problemowym i metodom poszukującym, zwanymi też METODAMI AKTYWIZUJĄCYMI Stosowanie tych metod polega na umożliwieniu uczniom samodzielnego poszukiwania wiedzy w toku ich własnej, wielostronnej aktywności, wywołanej sytuacją zadaniową lub problemową; uczeń pod kierunkiem nauczyciela, ale względnie samodzielnie rozwiązuje zadania poznawcze – poszukuje i dorabia się wiedzy i umiejętności, a jednocześnie rozwija całą swoją osobowość; dzięki metodom aktywizującym dziecko poznaje siebie i świat w sposób wielostronny. Dzieje się tak podczas rozwiązywania problemów, co może być czynnikiem integrującym różne elementy procesu dydaktyczno-wychowawczego nie tylko w klasach I - III, ale także już w przedszkolu. Stosowanie tych metod wyzwala w uczniach indukcyjny, dedukcyjny oraz redukcyjny tok myślenia, dochodzenie do rozwiązań poprzez próby i błędy. Metody te powodują, że:

1. Uczeń samodzielnie dochodzi do wiedzy poprzez stopniowe badanie i odkrywanie.
2. Nabywa umiejętności i rozwija sprawność motoryczną.
3. Kształtuje swoją osobowość.
4. Rozwija umiejętności wartościowania siebie, swoich pomysłów.
5. Uczy się współdziałania z innymi i akceptacji.
6. Kształtują się właściwe postawy społeczne, normy i reguły postępowania, system wartości.

     Zaznaczyć trzeba, iż KAŻDA METODA MOŻE BYĆ REALIZOWANA JAKO AKTYWIZUJĄCA, BĄDŹ NIE. Wszystko zależy od zachowania nauczyciela, który może określone reakcje ucznia wyzwolić lub zablokować. Do metod aktywizujących zaliczyć możemy: wykład, pracę z tekstem, pomoce wizualne, pytania i odpowiedzi, dyskusję (o charakterze wolnym, kierowaną i w tzw. "kapeluszach myślowych"), pokaz, demonstrację, burzę mózgów, metody kreatywne, analizę przypadku, dramę, karty dydaktyczne, mapy mentalne (metoda wizualnego opracowania problemu), linie czasu, pracę w grupach.
      Rozwijanie ogólnych zdolności poznawczych i zainteresowań dzieci w młodszym wieku szkolnym wymaga szczególnie starannego doboru metod i form pracy, a także odpowiednich środków dydaktycznych. Nauczyciel powinien dążyć do wzajemnego wiązania metod poszukujących, podających i praktycznych. Musi, zatem uświadomić uczniom określone trudności teoretyczne lub praktyczne i organizować odpowiednie warunki do samodzielnego rozwiązywania problemów, w celu uzyskania nowych wiadomości i umiejętności. Każda z grup metod nauczania może spełniać następujące funkcje dydaktyczne:

1. Służyć zaznajamianiu uczniów z nowym materiałem (funkcje poznawcze).
2. Zapewniać utrwalenie zdobytej przez uczniów wiedzy.
3. Ułatwiać kontrolę i ocenę stopnia opanowania tej wiedzy.

     Organizując zajęcia nauczyciel powinien uprzednio wyeliminować metody nieprzydatne do realizacji założonego celu nauczania. Winien mieć świadomość stosowania więcej, niż jednej metody w swojej pracy z uczniami.

Opracowała: mgr Ewa Gańska
ZSP nr 4 z Oddziałami Integracyjnymi w Świnoujściu

LITERATURA:

1. K. Duraj-Nowakowa, Kraków 1998, Impuls, Integrowanie edukacji wczesnoszkolnej.
2. R. Więckowski, Warszawa 1995, WSiP, Pedagogika wczesnoszkolna.
3. M. Cackowska, w: Życie Szkoły 1994, nr 4, Koncepcje integracji w nauczaniu początkowym.
4. Encyklopedia pedagogiczna. Praca pod red. W. Pomykało, Warszawa 1993, PWN.
5. R. Więckowski, w: Życie Szkoły 1996, nr 7, Problemy i kontrowersje wokół edukacji wczesnoszkolnej.