Choć dla wielu środowisk temat seksualizmu osób niepełnosprawnych intelektualnie nadal stanowi tabu, to jednak zaczynamy dostrzegać rosnące zainteresowanie tym problemem, szczególnie wśród rodziców, opiekunów, nauczycieli i terapeutów. Zgłaszają oni zapotrzebowanie na szkolenia poświęcone temu zagadnieniu. Zachodzi się więc konieczność poważnego, profesjonalnego podejścia do kwestii edukacji seksualnej dzieci i młodzieży o obniżonej sprawności intelektualnej.
Od dwudziestu lat pracuję z dziećmi niepełnosprawnymi intelektualnie w stopniu lekkim. W ciągu swojej praktyki zawodowej zetknęłam się z wieloma problemami dotyczącymi tej grupy dzieci i młodzieży. Ostatnio bardzo poruszyła mnie i zainteresowała problematyka edukacji seksualnej. Okazuje się, że temat ten nadal stanowi swojego rodzaju tabu i w odniesieniu do upośledzonych jest traktowany po „macoszemu”.
W ramach zajęć edukacyjnych w szkole dzieci i młodzież z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu lekkim nabywają podstawową wiedzę, która ma kształtować postawy prorodzinne, prozdrowotne i prospołeczne. Zajęcia te mają ich raczej przygotować do pełnienia przyszłych ról społecznych, w tym rodzinnych, niż przekazywać jedynie wiedzę o życiu seksualnym człowieka. Nie jest to zadanie łatwe. Z moich obserwacji wynika, że znaczny procent dzieci z niepełnosprawnością w stopniu lekkim wywodzi się ze środowisk patologicznych. We własnych domach rodzinnych i w swoim najbliższym otoczeniu odbywają pierwsze lekcje „erotyzmu” w najgorszym tego słowa znaczeniu. Są niejednokrotnie naocznymi świadkami aktów seksualnych swoich bliskich, nierzadko też padają ofiarami przemocy seksualnej ze strony ojca, brata czy „wujka”. Uczeń będący członkiem takiej rodziny, mający swoje doświadczenia, posiadający już pewną wiedzę o rodzinie, wyniesioną
z własnego życia, doznaje swoistego dyskomfortu, wskutek nabywania nowych informacji o właściwych zasadach współżycia. Dowiaduje się nagle, że to, co było dla niego dotychczas normalnym zachowaniem najbliższych mu osób, jest przedstawiane, jako patologia. Pamiętać przy tym należy, że dziecko upośledzone łatwiej przyswaja sobie konkretne, obserwowane zachowania aniżeli abstrakcyjne normy moralne czy etyczne. Jeśli do tego są to zachowania osób, z którymi dziecko jest emocjonalnie i uczuciowo związane, to utrwalenie konkretnego nawyku jest silniejsze. Dziecko za normalne przyjmuje pieszczotliwe gesty, nie zdając sobie sprawy, że jest już ofiarą molestowania. Nauczyciel staje wobec bardzo trudnego zadania: musi zburzyć dotychczasowy świat wartości dziecka i zbudować go na nowo, przynajmniej w kwestii omawianej problematyki. Jak jednak to uczynić nie burząc jednocześnie więzi rodzinnych? Przedsięwzięcie to wymaga od pedagoga oprócz wiedzy, przede wszystkim ogromnego taktu i wyczucia, a także umiejętności dokonywania wyborów mniejszego zła, mając cały czas na uwadze dobro dziecka.
Rozważając problematykę edukacji seksualnej dzieci i młodzieży niepełnosprawnej intelektualnie warto sięgnąć do doświadczeń, jakie w tym zakresie mają inne kraje.
Programy edukacji seksualnej w USA, Wielkiej Brytanii i wielu innych państwach zakładają poruszanie tych samych zagadnień, jakie są omawiane
z osobami nieupośledzonymi. Oczywiście są one omawiane w taki sposób oraz z użyciem takich środków i metod, aby ta wiedza była dostępna dla ograniczonych możliwości percepcyjnych osób o obniżonej sprawności intelektualnej. W przygotowanych broszurach i wykładach podaje się informacje na temat ciała i jego funkcji oraz na temat wzajemnych stosunków między ludźmi w społeczeństwie (omawiane są pojęcia: miłości, przyjaźni, manier towarzyskich, osobistej prezencji, szanowania siebie i innych, prywatności), mówi się o płodności, wydawaniu potomstwa na świat, macierzyństwie, sterylizacji, seksualizmie człowieka, ekspresji potrzeb seksualnych, potrzebie intymności i podejmowania aktywności seksualnej.
Pojawiają się też informacje o poprawnych i niepoprawnych zachowaniach seksualnych w różnych okolicznościach oraz na temat antykoncepcji (zabezpieczenie przed ciążą i chorobami przenoszonymi drogą płciową).
Dużo miejsca poświęca się na naukę podejmowania właściwych decyzji
i ich konsekwencji, zachowań asertywnych wobec prowokacji i niechcianych propozycji (profilaktyka przemocy seksualnej).
Prowadzone w tych krajach programy treningowe dają obiecujące rezultaty, jednak wszyscy są zgodni co do tego, że muszą być one cyklicznie powtarzane.
Na szczególną uwagę zasługuje fakt, iż brytyjscy nauczyciele w swoich zajęciach edukacyjnych wykorzystują metodę zwaną „Zasadą kolorowych kół”. Metoda ta koncentruje się przede wszystkim na ochronie dzieci przed wykorzystaniem seksualnym.
Kolorowe pola są tłumaczone dzieciom na różny sposób, w zależności od wieku i poziomu intelektualnego.
· Purpurowe koło – intymności. Tylko Ty decydujesz, kto Cię dotknie.
· Niebieskie koło – zażyłość dla rodziców i bliskich przyjaciół, dla gestów przytulenia i uścisku. To wspólna decyzja o tym, czy chcesz kogoś pocałować i być blisko. Jeżeli tego nie chcesz, powiedz STOP! Twój partner też może powiedzieć STOP!
· Zielone koło – serdeczność dla kolegów i dalszych członków rodziny.
· Żółte koło – oficjalność, dla ludzi, których imię znasz. Czasami ktoś, kogo imię znasz, może poprosić Cię o podanie dłoni. Możesz powiedzieć „nie”, jeśli tego nie chcesz. Nikt nie może Cię dotknąć, chyba, że tego chcesz.
· Pomarańczowe koło – dystansu dla dalekich znajomych. Pomachaj znajomemu, który jest „za daleko”, aby Ci uścisnąć dłoń. Czasami małe dzieci będą chciały przytulić Cię i pocałować Cię, lepiej jest pomachać dzieciom z daleka. Małe dzieci nie wiedzą tyle co Ty, to Ty musisz pokazać im odpowiednie zachowanie.
· Czerwone koło – obcości. Część ludzi pozostaje nieznajoma na zawsze. Możesz porozmawiać z nieznajomymi, ale tylko z tymi, którzy noszą specjalne odznaki lub mundur, i tylko wówczas, gdy potrzebujesz pomocy. Nie rozmawiaj z innymi nieznajomymi, nie pozwalaj im się dotknąć.
B. Kaczmarek proponuje wprowadzenie pewnych zmian, które uczyniłyby tę metodę bardziej przystępną dla osób upośledzonych. Zmiany te dotyczą kolorów, bliższych dziecięcym skojarzeniom, dołączenia symboli oraz nazywania kół w pierwszej osobie liczby pojedynczej.
Los dzieci, młodzieży i dorosłych osób niepełnosprawnych intelektualnie leży w rękach ich rodziców, opiekunów, nauczycieli i terapeutów. Na tych wszystkich ludziach spoczywa wielki obowiązek i odpowiedzialność za to czy w przyszłości dorosłe życie ich podopiecznych będzie pełnowartościowe i godne.
Iwona Dzwonkowska – wychowawca internatu
Bibliografia:
1. Kaczmarek B., Terra inkognita – problem edukacji seksualnej osób z zespołem Downa, „Rewalidacja”, 2002 nr 2
2. Ministerstwo Edukacji Narodowej o wychowaniu do życia w rodzinie, Warszawa 2001
3. Suchcicki A. (red.), Wieczne dzieci czy dorośli, Warszawa 2002
