Czytelnictwo jest ważnym czynnikiem wychowania człowieka. Kontakt z książką nawiązuje się już we wczesnym dzieciństwie, a dalsze lata wzbogacają jego formę, kształtują zamiłowania czytelnicze, pragnienie samodzielnego odczytania słów. Podstawą tych zainteresowań i zamiłowań czytelniczych są emocje przeżywane w związku z utworem literackim, z którym się dziecko zetknęło we wczesnym dzieciństwie. Początkowo większe emocje u małego dziecka budzi poezja. Proza wkracza nieco później w zakres jego zainteresowań.
Rozwój zainteresowań dzieci treścią utworów jest sprawą bardzo trudną do uogólnienia, gdyż zależy od własnej aktywności dziecka oraz od wpływów środowiska. Inne zainteresowanie treścią i książką wywołuje życie dziecka tylko w otoczeniu rodziny, inne w środowisku przedszkolnym, inne w bliskim kontakcie z górami, lasem, morzem, a jeszcze inne wśród ubogiego przyrodniczo środowiska miejskiego.
W miarę wzrastania, wzbogacania zasobu pojęć i słów, szersze stają się także zainteresowania ,,czytelnicze” dzieci. W kontaktach dziecka z książką stopniowo wzrasta rola samego tekstu, co pozostaje w ścisłym związku z jego rozwojem intelektualnym oraz emocjonalnym.
1.SPOSOBY PRZEKAZYWANIA LITERATURY DZIECIOM
PRZEDSZKOLNYM.
Literatura dla dzieci w wieku przedszkolnym jest rodzajem sztuki przekazywanej odbiorcom przede wszystkim za pośrednictwem rodziców, nauczycieli. Przedszkole stwarza swoim wychowankom różnorodne możliwości obcowania z literaturą piękną. W tej sytuacji rola nauczyciela w doborze literatury dla dzieci jest szczególnie odpowiedzialna. Wybierając książki dla swoich wychowanków, powinien on brać pod uwagę: właściwości i potrzeby dzieci oraz wartości artystyczne i wychowawcze utworów.
Nauczyciel przedszkola powinien przekazywać tekst literacki posługując się metodami dostosowanymi do poziomu dzieci. Przede wszystkim musi sam dobrze zapoznać się z treścią utworu. Zastanowić się nad tym, jak przedstawić przebieg akcji, postacie, nastrój, objaśnić niezrozumiałe dla dzieci zwroty i słowa. W przekazywaniu tekstu jedną z podstawowych ról odgrywa żywe słowo narratora, odpowiednie stosowanie tempa, siły głosu, jego wysokości, barwy, pauzy, akcentu. Stwarzanie obrazu treści środkami żywego słowa oddziałuje na wyobraźnię dziecka, pozwala na głębsze przeżycie utworu.
Podstawowym sposobem przekazywania dzieciom w przedszkolu treści utworów literackich jest opowiadanie. Ta forma przekazywania tekstu literackiego ułatwia dzieciom odbiór utworu dzięki możliwościom przystosowania opowiadania do ich właściwości psychicznych. Niezbyt obszerną treść książki można opowiadać w całości. Jeżeli książka zawiera kilka oddzielnych opowiadań, wtedy należy każdorazowo wybierać jedno lub dwa pod warunkiem, że dotyczą tego samego zagadnienia. Dzieciom młodszym można opowiadać po 2-3 rozdziały książki jednocześnie, ale tylko wtedy, gdy są one bardzo krótkie i wszystkie dotyczą tego samego problemu. Opowiadanie treści książki może być zachętą do swobodnych wypowiedzi na jej temat dla dzieci młodszych lub ustosunkowanie się do problemów wysuniętych przez nauczycielkę dla dzieci starszych.
Opowiadanie dzieciom treści książek posiada duże wartości wychowawcze. Wpływa ono na doskonalenie mowy dzieci, gdyż stanowi wzór języka literackiego, wzbogaca słownictwo, wpływa na wyrazistość mowy dziecięcej. Poza tym opowiadania przyczyniają się do rozwoju wyobraźni oraz skupiania uwagi. Cechą charakterystyczną opowiadań jest również to, że utrwalają i wzbogacają wiadomości dzieci i wywierają duży wpływ na kształtowanie się uczuć i postaw społeczno- moralnych, estetycznych i intelektualnych. Wartości wychowawcze opowiadania wyrażają się również w tym, że rozwijają one zainteresowania czytelnicze dzieci oraz dostarczają im dużo radości i wyzwalają poczucie humoru.
Opowiadanie ma również duży wpływ na zabawę dzieci. Będzie on większy, gdy dostarczymy odpowiednich pomocy. Dzieci starsze mogą pewne akcesoria i ilustracje do zabawy wykonać same, gdyż treść opowiadania stanowi cenne źródło wzbogacania działalności plastyczno- konstrukcyjnej i wyzwalania ekspresji twórczej.
Obok opowiadania, wiele miejsca w pracy z dziećmi przedszkolnymi zajmuje czytanie książek. Nie może ono trwać długo. Czas lektury u dzieci młodszych powinien wynosić 3-10 minut- razem z oglądaniem ilustracji. Dzieci starsze mogą słuchać lektury przez dłuższy czas, a pokazywanie ilustracji nie jest konieczne.
W grupach młodszych ( 3-4 latkach) odczytuje się tekst małym zespołom , by każde dziecko mogło, jeśli zechce, spoglądać na ilustracje. Czytanie książek dzieciom starszym ( 5-6 latkom) może mieć miejsce podczas zajęć z całą grupą, w różnych porach dnia, poza czasem przeznaczonym na zajęcia organizowane dla wszystkich dzieci. Dzieci 6-letnie bardzo lubią teksty dłuższe, które czyta się fragmentami, przez pewien okres czasu. Czytając książkę odcinkami trzeba dbać o to, aby każdy z nich stanowił zamkniętą całość. Wracając do książki w celu przeczytania następnego fragmentu trzeba koniecznie dzieciom przypomnieć, na czym czytanie zostało zakończone. Może to zrobić zarówno nauczyciel, jak i dzieci. Będą one wtedy mogły lepiej zapamiętać treść opowiadania.
Poważne miejsce w literaturze dziecięcej zajmuje poezja. Wiersze w przedszkolu mają duże zastosowanie w pracy wychowawczej. Jedną z form przekazywania wierszy jest ich czytanie. Wiersze można dzieciom czytać przy różnych okazjach, zarówno całej grupie, jak i małym zespołom, a nawet jednemu dziecku. Utwory przeznaczone do przeczytania dzieciom mogą być dłuższe i trudniejsze od tych, których uczą się na pamięć. Wiersz przewidziany do nauki musi natomiast odpowiadać możliwościom percepcyjnym dziecka, czyli być krótki, o treści bliskiej dziecku, w pełni dla niego zrozumiały.
Aby nauczyć wiersza na pamięć nauczycielka sama musi go dobrze znać. Nie należy uczyć dzieci wiersza czytając go z książki czy z kartki. Wiersz do nauki powinien być utrwalany przy różnych okazjach, aby dzieci mogły dobrze go przyswoić. Utrwalanie wiersza wprowadzonego podczas zajęcia z całą grupą należy kontynuować już tylko indywidualnie i w małych zespołach. Pozwala to każdemu dziecku na zastosowanie własnej interpretacji utworu. Deklamację zespołową można stosować dopiero wtedy, gdy większość dzieci zna już wiersz dobrze i ładnie go wypowiada.
Odrębny rodzaj działalności dzieci związany z przekazywaniem treści stanowią zabawy inscenizowane. Inscenizacje utworów literackich wzbogacają przeżycia dzieci poprzez wiązanie słowa z działaniem. Sposób odtwarzania treści przez dzieci jest zróżnicowany w zależności od ich wieku. Dzieci 3-letnie mogą jedynie naśladować ruchem zachowanie się niektórych postaci lub niektóre dźwięki. Dzieci 4-letnie mogą już odtwarzać małe fragmenty akcji, głównie rozmowy dwóch bohaterów. Dzieci 5-6 letnie mogą inscenizować treść całych utworów, a w zabawie może brać udział kilkoro dzieci.
Inscenizowanie utworów literatury dziecięcej posiada duże wartości wychowawcze. Główne z nich to przede wszystkim zdobywanie umiejętności analizowania treści utworu: wyodrębnianie poszczególnych scen, charakteryzowanie bohaterów, określanie nastroju i miejsca akcji, ponadto rozwijanie pamięci logicznej i wyobraźni twórczej oraz kształcenie wyrazistej mowy w toku naśladowania odtwarzanych postaci i umiejętności naśladowania ich stanów emocjonalnych: radości, smutku, strachu lub grozy. Inscenizacja utworów przez dzieci wpływa także pozytywnie na nabieranie śmiałości, pewności siebie, wiary we własne możliwości oraz na nabywanie umiejętności współdziałania społecznego. Do inscenizacji wybiera się utwory o żywej i prostej akcji. W toku przygotowywania inscenizacji dzieci uczą się organizować pracę zespołową, rozumieć wartości zbiorowego wysiłku.
Czytanie, opowiadanie, recytacja i inscenizacja utworu są metodami zapoznania z treścią tekstu literackiego. Powiązane z analizą i interpretacją skłaniają do działania, oddziałują na sferę doznań i przeżyć dzieci.
Przekazywanie dzieciom utworów literackich jest jednym ze sposobów doskonalenia procesów myślowych: rozwijanie umiejętności analizy treści utworu, wyciąganie wniosków dotyczących postępowania bohaterów.
Sposobem rozwijania u dzieci zainteresowania książką, przyzwyczajanie do właściwego korzystania z niej i oddziaływania na rozwój osobowości przez kontakt z literaturą jest umożliwienie dzieciom korzystania z książek. W przedszkolu rolę tę spełnia ,, kącik książki”, do którego dzieci mają dostęp w każdej chwili. Aby ,, kącik” dobrze spełniał swoją rolę, powinien być interesujący, zaopatrzony we właściwe pozycje. U starszych przedszkolaków rola ,, kącika książki” nabiera większego znaczenia, ponieważ krąg działalności tych dzieci znacznie się rozszerza. Występuje już zainteresowanie słowem pisanym.
,,Kącik książki” w przedszkolu ma na celu rozbudzenie zaciekawienia dzieci utworami literackimi, umożliwienie powtórnego przeżywania ich treści oraz przyzwyczajanie do samodzielnego poszukiwania kontaktu z książką. Powinien on także rozwijać aktywność dzieci i chęć swobodnego wypowiadania się.
2.ROLA ILUSTRACJI W PRZEKAZYWANIU TREŚCI
UTWORÓW LITERACKICH.
Nieodzownym elementem książki przeznaczonej dla młodszych dzieci są ilustracje. Są one ważne dlatego, że książka dla najmłodszych składa się przede wszystkim z ilustracji i wprowadzenie dzieci do czytelnictwa odbywa się właściwie dzięki obrazkom. Ilustracja jest bodźcem wyzwalającym różnorodne procesy psychiczne, jest źródłem przeżyć dzieci. Dzięki ilustracji dziecko może korzystać z książki samo, bez pomocy dorosłych. Ilustracje wnoszą w życie dziecka różnorodne wartości. Podstawowe zadania ilustracji to przede wszystkim pomoc w głębszym przeżywaniu dzieła literackiego oraz wprowadzanie dziecka w świat sztuki. Ilustracja rozwija wszelkie dyspozycje psychiczne: spostrzeganie, wyobraźnię, myślenie, wzbogaca przeżycia uczuciowe, rozszerza wiedzę o świecie, rozbudza zainteresowania. Wielką rolę odgrywają ilustracje, pomagając dziecku w tworzeniu wyobrażeń i ich utrwalaniu. Małe dziecko nie rozporządza jeszcze dużym zasobem wyobrażeń, toteż oczekuje pomocy od ilustracji. Pragnie, aby wszystko o czym jest mowa w tekście, było narysowane. Wraz z wiekiem potrzeba ta staje się mniej natarczywa.
Najmłodsze dzieci, 3-4 letnie patrząc na ilustracje zazwyczaj wyliczają tylko przedstawione na niej przedmioty lub postacie. Dzieci starsze zauważają też czynności. Ta umiejętność ,, odczytywania” ilustracji jest zależna od uzdolnień indywidualnych oraz od zasobu doświadczeń dzieci.
Elżbieta Kobiela pisze: ,, Dla wyobraźni dziecka ilustracje w książkach nie są tylko kolorowymi obrazkami. Dziecko widzi w nich inny świat, który żyje swoim własnym życiem. Ono wyobraża sobie naiwnie to, co widzi, jako na swój sposób rzeczywiste.’’
Ilustracje działają również na uczucia dzieci. Reagują one silnie na ilustracje nacechowane strachem, radością, grozą, komizmem. Ponadto ilustracje rozszerzają ogólną wiedzę o świecie. Dzięki ilustracjom przybliża się do dzieci cały ogromny świat przyrody, krajobraz kraju rodzinnego, narody i ich obyczaje, technika.
Ilustracja może też wzbogacić świat wewnętrzny dziecka, pomóc mu w intensywnym przeżyciu treści książki i wraz z nią wpływać na całość osobowości dziecka.
Sprawą bardzo ważną w ilustracji jest jej zgodność z realiami tekstu oraz dominacja pozytywnego nastawienia do rzeczywistości. Wielkie znaczenie ma też humor. Zawsze jednak ilustracja ma ścisły związek z tekstem. Zdaniem Ireny Słońskiej,, Dobry tekst ma wielką siłę. Może pogłębić przeżywanie ilustracji, a także wrażliwość estetyczną dziecka, pomóc mu znaleźć i odczuć piękno tam, gdzie samo mogłoby obok niego przejść obojętnie, może również ułatwić mu oswajanie się z nowymi rozwiązaniami plastycznymi.”
Ilustracje w książkach, ze względu na mały format, nadają się głównie do pracy z poszczególnymi dziećmi lub w małych zespołach. Ilustracje w książkach dobrze już znanych ułatwiają dzieciom zapamiętanie ich treści, są okazją do nawiązania rozmowy z kolegami o swoich ulubionych bohaterach, dostrzegania nowych szczegółów na ilustracjach.
Jednym z podstawowych zadań ilustracji jest też wprowadzenie dziecka w świat sztuki. Ilustracje dla dzieci powinny liczyć się z właściwościami psychiki dziecięcej, ale jednocześnie kształcić ją w kierunku, w jakim dorośli uważają za słuszny.
Dzieci 3-4 letnie lubią ilustracje wyraźne, barwne, o tematyce bliskiej dzieciom, realistyczne, informujące w sposób rzetelny o świecie, ludziach, przedmiotach, zwierzętach. Dzieci starsze coraz mniej lubią książki ilustrowane, a czasem wolą wręcz książki bez ilustracji. Podczas czytania same stwarzają sobie obrazy i wizje bohaterów czy wydarzeń. Ich wyobraźnia tworzy sama, jest niezależna, wolna od narzucanych wyobrażeń artystów.
3.ZNACZENIE UTWORÓW LITERACKICH W PRACY
PRZEDSZKOLA.
Jednym z elementów współdziałających z całym środowiskiem wychowującym jest książka. Wychowawcze możliwości literatury dla dzieci w stosunku do najmłodszych jej odbiorców są bardzo duże. Składa się na to wiele przyczyn związanych z właściwościami tego wieku, a między innymi ze skłonnością do naśladownictwa, identyfikowania się z postaciami literackimi, szybkim rozwojem mowy i myślenia, aktywnością poznawczą i zabawową, wrażliwością emocjonalną, intensywnością w poznawaniu i przeżywaniu świata, a jednocześnie niepodważalnym dla dzieci autorytetem osób dorosłych- rodziców i wychowawców.
Literatura dziecięca w pracy przedszkola ma bardzo istotne, integrujące znaczenie- dotyczy jednocześnie różnych dziedzin wychowania. Jest również dziedziną sztuki i ważnym elementem wychowania przez sztukę w przedszkolu. Jej możliwości oddziaływania mają charakter wielokierunkowy- wielozakresowy. Według Ireny Wojnar ,, Zakres pierwszy obejmowałby kształcenie estetycznej wrażliwości i estetycznej kultury, konieczne dla przeżywania i poznawania wartości sztuki, natomiast zakres drugi pokrywałby się z kształceniem pełnej osobowości człowieka, także w sferze intelektualnej, moralno- społecznej( zdobywanie podstaw oceny moralnej i umiejętności rozumienia sytuacji ludzkich, a przez to pełniejszego porozumienia z drugim człowiekiem) oraz w dziedzinie kształtowania wyobraźni i postawy twórczej...”
Książka dla dzieci zachęca do działania i budzi aktywność umysłową dziecka. Wiersze, opowiadania, baśnie sprzyjają rozwijaniu wyobraźni i zachęcają dzieci do odtwarzania ich treści w zabawach i różnych formach twórczości. Aby odtworzyć akcję opowiadania czy baśni, przedstawić kolejność następujących po sobie wydarzeń, odegrać główne role- dzieci muszą dobrze zapoznać się z utworem, uważać, starać się zapamiętać treść książki, uchwycić poszczególne jej fragmenty, sytuacje i zachodzące między nimi związki. Wychowawcze możliwości literatury dotyczą także rozwoju intelektualnego. Zasób doświadczeń małego dziecka jest niewielki, jego obserwacje, spostrzeżenia i wyobrażenia związane są z najbliższym otoczeniem. Wielość bodźców współczesnego życia nie ułatwia mu zdobycia podstawowej orientacji w tym otoczeniu. Świat ukazuje się dziecku w całej złożoności.
Kontakt z literaturą poszerza możliwości poznania świata, ludzkich losów i obyczaju w perspektywie historii, pozwala na uczestnictwo w wydarzeniach niedostępnych codziennym doświadczeniom dziecka. W ten sposób obcowanie z książką zaspokaja potrzebę informacji, wzbogaca i utrwala wiadomości o otaczającym świecie i porządkuje dziecięce doświadczenia.
Poprzez swój uproszczony obraz świata książki mogą ukazywać pewną spójność ułamkowych, fragmentarycznych obserwacji i wyobrażeń, jakie małe dziecko uzyskuje w toku bezpośrednich kontaktów z otoczeniem. Baśń czy opowiadanie, w których przedstawiono zdarzenia i sytuacje powstałe w wyniku kolejnych następstw przyczyn i skutków oraz przygody bohaterów obrazujące ludzkie losy, mogą pomóc wprowadzić pewien ład wśród niepokojącego chaosu bodźców atakujących małe dziecko we współczesnym, trudnym, skomplikowanym dla nich świecie.
Książka może być jednocześnie źródłem nowych wiadomości, wzbogacać zasób pojęciowy dziecka, zwielokrotniać możliwości poznawania świata- pozwala na swobodną wędrówkę w czasie i przestrzeni ukazując obrazy z odległych lat i wizje przyszłości.
Staramy się o to, aby przedszkolaki poznawały otaczającą rzeczywistość w toku działania, obserwacji i samodzielnych doświadczeń. Pewne zakresy tych doświadczeń, mimo, że dotyczą podstawowych pojęć o rzeczach i zjawiskach, mogą być niedostępne dla małego dziecka w bezpośrednich kontaktach i wtedy zabawka, obraz, film, książka stają się pierwszym źródłem informacji na ten temat.
Przyswojenie treści utworów literackich angażuje w znacznym stopniu uwagę i pamięć, sprzyja doskonaleniu procesów intelektualnych, a jednocześnie wpływa na rozwój mowy. Starannie dobrane utwory literackie ukazują ich odbiorcom wzory pięknej polskiej mowy. Utrwalone w pamięci fragmenty tekstów stają się przykładem poprawnego języka i mogą mieć wpływ na doskonalenie funkcji mowy pod względem gramatycznym i dźwiękowym, na wzbogacanie zasobu pojęć i słów, na rozwój umiejętności komunikatywnej wypowiedzi i doskonalenie stylu.
Kontakt z książką i ilustracją książkową aktywizuje myślenie, procesy porównywania, analizowania, szukania przyczyn i skutków, wyciągania wniosków, tworzenie elementarnych pojęć, sprzyja ćwiczeniom pamięci, uwagi i skomplikowanych operacji myślowych. Piękna książka nie tylko uczy myśleć i mówić- w równym stopniu wpływa na sferę emocjonalną dziecka. Świadczy o tym, między innymi, jego niezmiernie żywa reakcja, kiedy słucha opowiadania, śmieje się i płacze, nieruchomieje w momentach napięcia. Ma to doniosłe znaczenie w dziedzinie wychowania społecznego. Książki, ukazując wzory społecznych stosunków, postępowanie bohaterów w określonych sytuacjach, pomagają lepiej zrozumieć innych ludzi. Dzieci chętnie identyfikują się z ulubionymi postaciami z książek. Nauczyciele, operując tymi przykładami, kształtują postawy opiekuńcze dzieci wobec przyrody, młodszych kolegów, rodzeństwa, uczą zasad życia w zespole. W książkach znajdujemy przykłady miłości do rodziców i najbliższych. Książki przedstawiają wartości i piękno ludzkiego trudu. W literaturze dziecięcej zawarte jest piękno ojczystej mowy, tradycji i obyczaju.
Świat przedstawiony w książkach najmłodszym ,, czytelnikom” nie może być światem całkowicie sztucznym i wymyślonym, ale ukazane w nim ciemne strony życia- samotność, zagrożenie, niebezpieczeństwa- powinny być równoważone optymistycznymi elementami, bo w tym okresie rozwojowym dopiero zaczyna się kształtować pewna odporność układu nerwowego dziecka i łatwo ją zburzyć lub zniszczyć. Książki, przynosząc takie bogactwo przeżyć, stają się także istotnym elementem kształtowania wyobraźni i postawy twórczej dziecka.
Utwór literacki w większym stopniu niż sztuka plastyczna, film czy teatr pozostawia pole swobodnej grze wyobraźni i stwarza możliwość własnej twórczej interpretacji odbieranego dzieła. Słuchając czytanego tekstu dziecko kreuje postacie bohaterów, ich losy, tworzy własne wyobrażenia przedstawionych wydarzeń.
Tak więc właściwie dobrana literatura dziecięca sprzyja społecznemu wychowaniu dzieci w przedszkolu. Różnorodne formy i metody wykorzystania literatury pomagają dobrze przygotować dzieci do nauki szkolnej, pełnią doniosłą rolę w kształtowaniu pełnej osobowości człowieka . Na literaturze opiera się także proces wyrabiania umiejętności poprawnego formułowania wypowiedzi pod względem gramatycznym, doskonalenia dźwiękowej formy wypowiedzi, zachęcanie do swobodnego wypowiadania się, wyrabianie pozytywnego emocjonalnego stosunku do książki jako jednego z podstawowych czynników kształtujących motywację do nauki czytania.
BIBLIOGRAFIA
Literatura dziecięca w pracy przedszkola/ H. Ratyńska
Życie szkoły/ O sztuce, ilustracji i ... wychowaniu/ E. Kobiela
Psychologiczne problemy ilustracji dla dzieci/ I. Słońska
Ilustracja w książkach dla dzieci i młodzieży/ S. Szuman
opracowała
mgr Agnieszka Grażyna Mamińska
nauczycielka
PM nr 17
w Ostrołęce
|
