Opisane w literaturze eksperymenty dotyczące integracji plastyki z muzyką, a zwłaszcza walory lekcji łączących te dwie dziedziny sztuki, skłoniły także i mnie do przeprowadzenia badań w tym zakresie. Postanowiłam sprawdzić, czy nauczyciel może posłużyć się muzyką jako czynnikiem pobudzającym, a także inspirującym twórczość plastyczną uczniów. Starałam się zbadać, czy słuchanie muzyki ma wpływ na kształt i formę wypowiedzi plastycznej dziecka w klasie III, a jeśli tak, to jak wpływ ten się przejawia. Posłużyłam się w tym celu metodą eksperymentu pedagogicznego. Eksperyment ten polegał na wprowadzeniu do lekcji plastyki elementów muzyki programowej jako czynnika eksperymentalnego. Natomiast klasa równoległa, pełniąca funkcje klasy kontrolnej pozbawiona była tego czynnika. Interesowały mnie końcowe wyniki przeprowadzonych badań, a więc struktura prac plastycznych uczniów obu klas.
Prace te poddałam dokładnej analizie i dokonałam ich porównania pod względem treści, formy i struktury wypowiedzi plastycznej. W odniesieniu do prac uczniów klasy kontrolnej sprawdzałam, czy słuchanie muzyki programowej wywołało dodatkowy wpływ na efekt prac uczniów klasy eksperymentalnej. Szczególną uwagę zwróciłam na stopień odzwierciedlenia w wypowiedzi plastycznej elementów strukturalnych utworu muzycznego, takich jak: kompozycja, nastrój, rytm ,tempo dynamika, kontrast, faktura.
Lekcje muzyczno-plastyczne przeprowadzone w klasie eksperymentalnej przyniosły ciekawe efekty w postaci prac plastycznych, na podstawie których można wnioskować o wpływie słuchania muzyki programowej na kształt i formę wypowiedzi plastycznej dzieci.
Prace uczniów tej klasy zostały porównane z wypowiedziami plastycznymi klasy kontrolnej, które zostały stworzone bez inspiracji muzyką. Różnice istniejące między kompozycjami obu klas pozwoliły potwierdzić hipotezę, że muzyka jest niewątpliwie podnietą do rozwoju twórczości plastycznej dzieci i wywiera dodatkowy wpływ na ogólny wyraz plastyczny rysunku.
Prace uczniów powstałe pod wpływem muzyki pozwoliły na wyciągnięcie wniosków dotyczących możliwości percepcyjnych dzieci klasy III, ich wrażliwości na elementy muzyczne utworu takie jak: kompozycja, rytm, nastrój, dynamika, barwa. Równocześnie prace plastyczne ujawniły umiejętności uczniów związane z przełożeniem tych elementów na środki plastyczne. W rezultacie struktura wypowiedzi plastycznej dziecka pozwoliła na wykrycie związku między elementami formalnymi pracy plastycznej, a określonymi elementami utworu muzycznego. Dało to możliwość określenia zależności między ogólnym wyrazem plastycznym pracy, a wartością emocjonalną utworu.
Możliwości percepcyjne uczniów klasy III, ich wrażliwość na elementy muzyczne utworu
W trakcie przeprowadzonych badań, podczas których uczniowie tworzyli prace plastyczne pod wpływem muzyki, wykorzystałam utwory programowe zawarte w płytotece, a przeznaczone dla kl. III. Były to utwory C.Debussyego, R.Palestra, R.Schumanna, C.Saint-Saensa, P.Czajkowskiego, A.Chaczaturiana, T.Mayznera, K.Serockiego, a więc utwory kompozytorów polskich i obcych; współczesnych, impresjonistycznych i romantycznych. Wykorzystałam utwory instrumentalne - na fortepian, wiolonczelę, kontrabas i orkiestrę. Był także utwór wokalny - pieśń w wykonaniu G .Smendzianki.
Opierając się na słuchaniu programowo-analitycznym starałam się, by uwaga uczniów skupiona była na tytule utworu oraz na szczegółach formy i elementach muzycznych takich jak: melodia, rytm, tempo, dynamika, barwa, nastrój. Zgodnie z tymi elementami uczniowie mieli za zadanie przedstawić program utworu.
Zauważyłam, że dzieci świadome tego zadania starały się mocniej skupić uwagę na prezentowanym utworze. W trakcie słuchania w klasie panowała cisza, a podczas malowania uczniowie sami prosili o powtórne odtworzenie utworu. Stwierdziłam, że bardziej podobały się uczniom melodie wesołe, pełne niespodzianek, kontrastów rytmicznych. Nie byli zachwyceni Marzeniem Schumanna, natomiast bardzo podobał im się utwór A.Chaczaturiana Maskarada oraz Walc kwiatów P.Czajkowskiego. W trakcie słuchania tych utworów wyrazili nawet chęć zatańczenia kilku taktów melodii.
Świadczy to również o tym, że wpływ na odbiór muzyki przez dzieci w okresie wczesnoszkolnym ma czynnik ruchowy, zawarty w rytmie melodii.
Z prezentowanych tańców łatwo rozpoznali walca, trafnie określili jego charakterystyczne cechy. Właściwie również rozpoznali charakter oberka.
W trakcie słuchania utworów instrumentalnych uczniowie wykazali swoją wrażliwość na barwę. Z łatwością wskazali brzmienie fortepianu, fletu, skrzypiec, nawet w towarzystwie całej orkiestry. Natomiast harfa, kontrabas czy wiolonczela były dla uczniów trudne do rozpoznania. Z głosów ludzkich raczej nie podobał im się wysoki sopran. Na utwór Sad, jako jedyny ze słowami, zareagowali z widocznym zdziwieniem i zaskoczeniem.
Program utworu muzycznego był dla dzieci najłatwiej zrozumiały, jeśli określały go przede wszystkim rytm, tempo, dynamika. Przykładem może być utwór R.Palestra Pociąg towarowy o powtarzającym się motywie rytmicznym i wygasającej dynamice. Już w trakcie pierwszego słuchania utworu uczniowie podali propozycję programu zgodną z tytułem nadanym przez kompozytora. Podobnie nie znając tytułów innych utworów, kojarzyli je z różnymi sytuacjami charakteryzującymi się podobnymi typem ruchu i dynamiki, np. program utworu Serenada lalki kojarzyli z latającymi motylami, wirującymi liśćmi na wietrze, padającym deszczem ... . Świadczy to o tym, że uczniowie właściwie odczuli charakter ruchu prezentowanych utworów.
Również bezbłędnie charakteryzowali nastrój słuchanych melodii. Analizując Marzenie Schumanna ze względu na smutny, melancholijny nastrój utworu, wykazali niekłamane zdziwienie jego programem. Tłumaczyli, ze marzenia są radosne, wesołe, a nie takie smutne jak ten utwór. Podobnie nastrój utworu Dziecko zasypia, tegoż kompozytora porównali do kolorystyki obrazu O. Boznańskiej Dziewczynka z chryzantemami, tłumacząc ciemnymi, smutnymi barwami obu kompozycji. Natomiast zmieniający się nastrój w Baśni zimowej odnieśli do zmieniającego się typu pogody zimowej i odpowiadającego mu klimatu.
Dostrzeżenie przez uczniów różnych następujących po sobie nastrojów w tym utworze, świadczy również o tym, że dzieci właściwie zinterpretowały formę utworu muzycznego. Już w trakcie pierwszego słuchania Baśni zimowej wskazały miejsca, w których zmienia się melodia, a po powtórnym wysłuchaniu utworu zauważyły, ze melodia z I części powtarza się w części III i tym samym określiły formę ABA.
Zauważając rożne melodie w utworze, a więc niespokojną, szybką prowadzoną w niskim rejestrze fortepianu oraz spokojną delikatną w wyższym, jaśniejszym brzmieniu instrumentu, uczniowie dowiedli, że są także wrażliwi na kontrast w utworze muzycznym.
Podstawą do podsumowania badań i wyciągnięcia wniosków dotyczących możliwości percepcyjnych uczniów, była obok prac plastycznych dzieci, ich aktywność w wyrażaniu własnymi słowami refleksji na temat przeżytych doświadczeń, w aspekcie wysłuchanych utworów.
Okazało się, że dzieci miały bardzo wiele do powiedzenia. Prawie każdy pragnął zabrać głos. Ich wypowiedzi były trafne, pełne prostoty, a jednak mądre, świadczące o tym, ze słuchając utworów muzycznych wiele zapamiętały i przeżyły. Ujawniło się to w wyborze określonych kompozycji malarskich, szczególnych motywów wyrażonych za pośrednictwem ekspresji plastycznej. A ich własne prace plastyczne pomagały w formułowaniu myśli, skojarzeń, opinii, które powstały dzięki zaistniałej sytuacji.
Sposób odzwierciedlenia elementów muzycznych utworów w pracach plastycznych uczniów
Ilustrując program utworu muzycznego wyrażony jego tytułem, uczniowie intuicyjnie, opierając się na własnych odczuciach dokonali równocześnie transpozycji języka muzycznego na plastyczny. Koncentrując się na formie muzycznej szukali zbieżności środków wyrazu muzycznego i plastycznego. Słuchane przez uczniów utwory zawierały charakterystyczne cechy takie jak: forma, dynamika, rytm, kolorystyka, faktura, nastrój. .
Forma utworu szczególnie charakterystyczna jest dla utworu R .Schumanna pt Baśń zimowa. Prawie 90% uczniów zauważyło zmieniającą się melodię utworu i odzwierciedliło ją w pracy plastycznej obrazując w ten sposób formę ABA. Melodia o szybkim, niespokojnym rytmie prowadzona w niskim rejestrze fortepianu, przedstawiona została przez uczniów barwami ciemnymi, szarymi oraz impastową fakturą sugerującą burzę śnieżną.
Natomiast część środkową o spokojnym nastroju, dzieci ilustrowały słonecznym krajobrazem, jasnymi, spokojnie położonymi na karton barwami.
Obrazując formę utworu poprzez wybór koloru i faktury, dzieci odzwierciedliły równocześnie nastrój Baśni zimowej. Adekwatność emocjonalną utworu można także odczuć w pracach plastycznych powstałych pod wpływem pieśni T. Mayznera pt. Sad. Liryczny, spokojny nastrój melodii podanej przez ciepły głos śpiewaczki, uczniowie rejestrowali za pomocą ciepłej, stonowanej kolorystyki, a jasne, rozmyte barwy podkreśliły delikatny akompaniament fortepianu. Ciekawy artystycznie i emocjonalnie wyraz oraz nastrój kompozycji muzycznej udało się oddać ok. 90% uczniów. Nieco mniej uczniów, bo 63% oddało w wypowiedzi plastycznej nastrój utworu R.Schumanna pt. Marzenie. Smutną, nastrojową melodię utworu uczniowie obrazowali ciemną, zgaszoną kolorystyką. Jednolitość nastroju wynikającą z powtarzania się zasadniczych motywów melodii charakteryzują płynne przejścia walorowe.
Podobnymi środkami plastycznego wyrazu uczniowie zilustrowali spokojny, łagodny nastrój utworu Dziecko zasypia, również R.Schumanna. Dla przedstawienia wkradającego się niepokoju, grozy uczniowie użyli dodatkowo kontrastu barwnego. Adekwatność emocjonalną oddało 100% uczniów.
Bardziej wesoła, żywa, kontrastowa kolorystyka dominuje w pracach obrazujących Oberek z cyklu Krasnoludki K.Serockiego. Radosny, pogodny nastrój tańca podkreśla dynamika prac, uzyskana poprzez ruch przedstawionych postaci, kontrasty form i barw. Klimat radości, zabawy, a także baśniowości ilustrowanej sceny wyraziło 70% dzieci.
Analizując plastyczne uczniów pod względem oddania nastroju słuchanego utworu potwierdza się spostrzeżenie M.Przychodzińskiej, że dla przedstawienia nastroju smutku, zadumy czy niepokoju uczniowie używają ciemnej, zgaszonej kolorystyki, o „kłębiącej” się fakturze. Wyrażając natomiast nastrój spokoju, radości stosują jasne wyraziste kolory, spokojnie położone na karton. W prowadzonych badaniach, zadanie przełożenia nastroju muzyki na klimat wypowiedzi plastycznej uczniowie wypełnili bezbłędnie.
Równie właściwie uczniowie odczuli dynamikę i tempo słuchanych utworów Przenosząc dynamikę na formy plastyczne dobierali odpowiednią barwę i jej walor. Wygasanie dynamiki interpretowali jaśniejszymi barwami lub zmniejszaniem elementów kompozycji, natomiast mocniejsze akcenty dynamiczne podkreślali ostrym kolorem. Dowodem tego są prace ilustrujące program i dynamikę utworu R .Palestra Pociąg towarowy. Blisko 70% dzieci zauważyło i przedstawiło zwolnienie dynamiki utworu.
Natomiast szybkie tempo utworu przekładali na kompozycję dynamiczną uzyskaną poprzez ruch postaci, kontrast barw i form, wielobarwność. Melodię żywiołowego Walca z dramatu Maskarada A Chaczaturiana odczytać można prawie w każdej kompozycji plastycznej dziecka. Ruch postaci, kontrasty form i barw, wielobarwność to charakterystyczne cechy każdej pracy. Pojawiają się w nich także elementy abstrakcyjne, które podkreślają nastrój tajemniczości, dramatyzm utworu.
Również w ilustracjach plastycznych Walca kwiatów P.Czajkowskiego odważne rzucanie plam barwnych, zróżnicowane, energicznie przedstawiane formy kwiatów sprawiają, że kompozycja nabiera cech dynamizmu, lekkości typowych dla utworu muzycznego. Cechy te charakterystyczne są dla każdej pracy dziecka.
Analiza prac plastycznych pozwala stwierdzić, że uczniowie potrafią także odzwierciedlić charakterystyczny rytm utworu. Pojawia się on jako powtarzające się elementy kompozycji lub powtarzające się barwy. Elementy rytmiczne pojawiają się w każdej pracy. Również rytm
oberka z cyklu Krasnoludki pozostawia ślad w pracach uczniów .
Innym elementem, na który w sposób naturalny, intuicyjny reagują dzieci, jest barwa muzyczna. Kolorystyka prac dowodzi, że niskie, ciężkie dźwięki kojarzą z barwami ciemnymi, położonymi gęstą farbą na karton. Natomiast dźwięki wysokie uczniowie ilustrują kolorami jasnymi, wesołymi o gładkiej fakturze. Właściwym tego przykładem są ilustracje plastyczne utworu C.Saint-Saensa - Słoń. Niskie dźwięki kontrabasu uczniowie rejestrowali nie tylko ciemnymi kolorami ale także większymi formami. I odwrotnie, wesołe dźwięki fortepianu odzwierciedlali drobnymi, jasnymi elementami kompozycji o niemal akwarelowej fakturze. Podobnie w interpretacjach plastycznych Serenady lalki w 50% prac dominuje delikatna, stonowana kolorystyka o pastelowych odcieniach barw. W ten sposób odpowiada ona subtelnym dźwiękom fortepianu i śpiewnej melodii utworu.
Natomiast fakturę brzmiących instrumentów uczniowie zarejestrowali raczej przypadkowo, co związane było z techniką wykonania prac. Elementy faktury fortepianowej pojawiały się w kompozycjach ilustrujących Sad T.Mayznera. Uczniowie stosując technikę wyklejanki uzyskali szorstką fakturę powierzchni prac. Podobny sposób opracowania powierzchni zastosowali uczniowie ilustrujący program utworu Pociąg towarowy. Z kolei impastowa powierzchnia rysunku powstała poprzez użycie gęstej farby, pojawia się jeszcze w innych pracach, co ma związek z zadaniem plastycznym. Na przykład, w Baśni zimowej odważne pociągnięcia pędzla pozostawiają wyraźny ślad, sugerując burzę śnieżną, a grube nałożenie farby oddaje puszystość i miękkość śniegu.
Zauważenie i zarejestrowanie przez dzieci kolorystycznego przebiegu muzycznego należy do najtrudniejszych zadań i wymaga od dzieci większej ilości ćwiczeń.
Struktura wypowiedzi plastycznych uczniów w związku z określonymi elementami
utworu muzycznego
Porównując prace plastyczne uczniów klasy eksperymentalnej, a więc kompozycje malarskie powstałe pod wpływem słuchania muzyki programowej, z pracami uczniów klasy kontrolnej, które zostały wykonane bez inspiracji muzyką można dostrzec istotne różnice.
.Zdecydowanie większa część prac uczniów zainspirowanych słuchanym utworem, to oryginalne kompozycje malarskie, zadziwiające bogactwem elementów odpowiadających elementom muzycznym utworu..
Uczniowie będący pod wpływem utworu muzycznego i jego charakterystycznych cech takich jak: rytm, dynamika, barwa czy nastrój w sposób naturalny, spontaniczny elementy te przekładali na "wizualny" język plastyczny, wzbogacając tym samym przedstawiony obraz. W rezultacie prace te świadczą o dużej wrażliwości muzycznej dzieci klasy III, a także ich uzdolnieniach plastycznych, które pomogły im w przełożeniu tych elementów na środki plastyczne. Dzieci wykazały zdumiewającą umiejętność szybkiej, pomysłowej i różnorodnej interpretacji plastycznej poszczególnych elementów utworu.
Elementy te z dużą intuicją artystyczną integrowali z kompozycją malarską, dodając do nich czynnik emocjonalny, związany z przeżywaniem słuchanego utworu. Dlatego też prace plastyczne tych dzieci są nastrojowe, dynamiczne, dużo jest w nich elementów rytmicznych .
Kontrasty form i barw, ruch postaci, wielobarwność wywołane tempem i dynamiką utworu sprawiają, że przedstawione obrazy nabierają pełnego ekspresji ruchu, dynamiki. Obrazujące rytm utworu powtarzające się elementy i barwy odważnie rzucane na karton, podkreślają dynamikę kompozycji i nadają jej dekoracyjny wygląd. Również barwa instrumentów brzmiących w utworach programowych sprawiła, że prace powstałe pod ich wpływem są bogate kolorystycznie i walorowo. Charakterystyczną cechą prac uczniów ilustrujących muzykę są płynne przejścia walorowe lub też odważne kontrasty barwne w zależności od słuchanej melodii. Pojawiają się także elementy i barwy abstrakcyjne, co świadczy, że uczniowie szukając pomysłów do interpretacji wrażeń wywołanych słuchanym utworem, znaleźli je także w świecie fantazji, abstrakcji. Zauważyć można również próby przedstawienia faktury brzmiących w utworze instrumentów. Szorstkie, gładkie lub impastowe potraktowanie powierzchni pracy sprawia, że ilustrowane przedmioty czy zjawiska nabierają cech autentyzmu, realizmu. Rejestrując natomiast formę utworu uczniowie nadali kompozycji malarskiej ciekawy artystycznie kształt, który zmusza widza do głębszego zastanowienia się nad treścią i ,,przebiegiem" ilustrowanej sceny.
Przedstawiając program utworu zasygnalizowany tytułem tworzyli ciekawe, zaskakujące pomysłowością obrazy, co świadczy, że słuchana muzyka wpłynęła także na pobudzenie wyobraźni uczniów. Ilustrując własne myśli, odczucia, wzbudzone wysłuchanym utworem, każde dziecko uczyniło to w sposób indywidualny. Każdy bowiem utwór mógł być inaczej odebrany przez poszczególne dzieci, a tym samym inaczej zilustrowany. Dlatego też starałam się akceptować każdą pracę plastyczną, zachęcać do swobody w interpretacji programu utworu muzycznego, co sprzyjało rozwojowi indywidualnej ekspresji.
Analizując prace uczniów zauważyłam, że różnicowanie wypowiedzi plastycznych pod względem "treści" muzycznej, formy czy kompozycji jest ukierunkowane rodzajem zdolności artystycznej dziecka. Dzieci zdolne plastycznie stworzyły kompozycje oryginalne o ciekawych zestawieniach barwnych, układach linii i plam, które w większym lub mniejszym stopniu oddają charakterystyczne cechy utworu. Natomiast dzieci uzdolnione muzycznie starały się wiernie oddać charakter przebiegu utworu muzycznego, jego rytm, brzmienie, kierując całą swoją uwagę na postrzeganą muzykę. Z kolei grupa dzieci uzdolnionych muzycznie i plastycznie stworzyła oryginalne i ciekawe kompozycje, wyjątkowo trafne pod względem ujęcia elementów formy muzycznej.
Podsumowanie
Wyniki przeprowadzonych zajęć potwierdziły wiele korzyści płynących z integracji muzyki z plastyką. Walory tych zajęć dostrzegli także uczniowie Ocenili je jako bardzo ciekawe, prosząc o przedłużenie cyklu, a nawet postulując, by zajęcia takie prowadzone były jak najczęściej. Lekcje te były dla dzieci czymś nowym a zarazem atrakcyjnym. Umożliwiły dziecku "bycie oryginalnym", rozwijając tym samym poczucie indywidualności.
W porównaniu do zajęć plastycznych bez inspiracji muzyką zauważyłam, że dzieci tworzące pod wpływem muzyki były bardziej zainteresowane tematem, a tym samym mocniej zaangażowane w pracy. Uczniowie wiedzieli, że każdy może inaczej odczuć charakter utworu, dlatego nie szukali pomysłu w rysunkach kolegów, lecz odważnie i spontanicznie przedstawiali własne koncepcje.
Równocześnie omawiając prace plastyczne w nawiązaniu do utworu muzycznego, kształcili krytyczny stosunek do twórczości własnej i kolegów. Uczyli się uzasadniać i oceniać własne kompozycje.
Słuchając utworów muzycznych mieli okazję do kontaktu z muzyką poważną i jej twórcami. Obcując z wartościowymi utworami w artystycznym wykonaniu pomnażali swoje wiadomości o muzyce. Poprzez praktyczne działanie mogli uświadomić sobie cechy wspólne i różne wyrażania muzycznego i plastycznego Uczyli się nazywać i przedstawiać uczucia wzbudzone wysłuchanym utworem - np. uczucie powagi, spokoju, smutku, melancholii czy beztroskiej radości. Równocześnie zajęcia muzyczno-plastyczne były świetną okazją do zrozumienia takich pojęć jak: rytm, dynamika, statyka, kontrast, kompozycja w obu dziedzinach sztuki. Przyswajając sobie wiadomości wspólne dla muzyki i plastyki uczniowie zrozumieli, że obie dziedziny podlegają tym samym prawom i pełnią podobne zadania.
Omówione zajęcia dotyczące korelacji muzyki z plastyką są jedną z propozycji integracji przedmiotów w edukacji wczesnoszkolnej. W opisanych ćwiczeniach muzyka służyła do zilustrowania problemów np. kompozycji, dynamiki, rytmu w pracach plastycznych. I odwrotnie - plastyka pełniła jakby pomoc w prawidłowym odbiorze muzyki i jej rozumieniu przez dzieci. Podobnych form integracji jest wiele. Interesujące byłoby np. włączenie poezji, czy też elementów ekspresji ruchu do integracji muzyczno-plastycznej.
Opracowała: mgr Ewa Budkiewicz,
nauczycielka nauczania zintegrowanego
Szkoły Podstawowej w Podłężu.
