Ogromna większość niezgodnych z prawdą wypowiedzi dzieci małych(2-3 letnich) jest kłamstwem pozornym ponieważ świat rzeczywisty i świat fantazji w tym wieku nie są ściśle rozgraniczone.
Jednak większość dzieci w młodszym wieku szkolnym celowo posługuje się kłamstwem. Dlaczego tak się dzieje?
MAŁGORZATA ŁUPINA – nauczycielka nauczania zintegrowanego
SZKOŁA PODSTAWOWA W WOLI PODŁĘŻNEJ
Do uczniów sprawiających sporo kłopotu w pracy wychowawczej należą dzieci ,które kłamią .Postępowanie takie zdarza się już u dzieci małych .Chociaż nierzadko zachowania (bo wprowadzić w błąd można nie tylko słowami lecz również za pomocą mimiki, gestów itp.) i wypowiedzi dzieci przedszkolnych niezgodne z rzeczywistością są tylko kłamstwami pozornymi. Małe dziecko nie dysponuje jeszcze dostatecznie bogatym słownikiem, by precyzyjnie sformułować swoje myśli, a często także nie dość dobrze rozumie słowa dorosłych, co może powodować nieporozumienia .
Małe dziecko może wprowadzić osobę dorosłą w błąd także dlatego, że niedokładnie spostrzegło albo też niedokładnie przypomina sobie to , co się wydarzyło . Bywa też , że zbyt pochopnie wyciąga wnioski z faktów , a myślenie jego - podobnie jak spostrzeganie i zapamiętywanie nie jest w pełni precyzyjne .Rzeczywistość i świat fantazji nie są ściśle rozgraniczone . Ogromna większość niezgodnych z prawdą wypowiedzi dzieci małych jest więc tylko kłamstwem pozornym , nie wypływa bowiem z zamierzonego , świadomego dążenia do wprowadzenia osób dorosłych lub rówieśników w błąd. Jednak już 3 - 4 , a tym bardziej 5-6 latkom zdarza się skłamać w ścisłym tego słowa znaczeniu , tj. rozmyślnie . Te pierwsze kłamstwa dziecięce wypływają najczęściej z lęku przed karą. Natomiast już większość dzieci w młodszym wieku szkolnym celowo posługuje się kłamstwem .
Dzieci uczą się kłamać przede wszystkim od dorosłych . Bardzo niewiele jest takich rodzin, w których dziecko nie ma okazji zetknąć się z kłamstwem , choćby tylko konwencjonalnym , czyli przez wielu ludzi uważanym za dopuszczalne ( np. matka chwali nową fryzurę cioci, a po jej wyjściu stwierdza, że wygląda w niej fatalnie , ale nie chciała jej sprawić przykrości lub dziecku poleca się, żeby powiedziało , że rodziców nie ma w domu, mimo że są). Już małe dziecko zauważa, że dorośli nie zawsze mówią prawdę ,ale nie każde wyprowadza z tych obserwacji wnioski: „ Dorośli kłamią. Mogę ich naśladować". Małe dziecko ma do matki, ojca i innych osób dorosłych bezgraniczne zaufanie . Według niego , rodzice zawsze postępuj ą słusznie , tak jak trzeba . Poza tym świat dorosłych wydaje mu się odległy od jego świata, obowiązuj ą w nim inne zasady , inne reguły postępowania. A dziecko w młodszym wieku szkolnym wprawdzie jeszcze całkiem nie urosło , ale już czuje się po części uprawnione do naśladowania dorosłych. Dzieci wychowujące się w przeciętnych rodzinach (takich, w których kłamie się tylko czasami) niejednokrotnie mają okazję słyszeć jak matka , ojciec , babcia czy dziadek mówią nieprawdę . Dorośli tłumaczą wówczas swoje postępowanie :
„ Nie powinno się kłamać , ale czasem jest to konieczne ". Dziecko przyjmuje tę zasadę i stosuje ją później na własną rękę , kłamie w tych sytuacjach, w których według jego przekonania jest to usprawiedliwione .
Jeśli dziecko stwierdzi, że osoby dorosłe , zwłaszcza te , które obdarza szczególnym zaufaniem, kłamią, ma do wyboru trzy wyjścia :
1. Kłamać wówczas gdy uważa to za konieczne .
2. Uznać , że kłamstwo jest niedopuszczalne , ale wówczas autorytet osób ,
które przyłapało na kłamstwie , jest przekreślony .
3. Stwierdzić , że dorosłym wolno kłamać , a tylko dzieciom nie . Podobnie
jak dorosłym wolno palić papierosy czy pić alkohol. Innymi słowy,
kłamstwo nie jest absolutnym złem i gdy dziecko dorośnie , będzie mogło
się nim posługiwać .
Druga możliwość jest bardzo rzadko wybierana przez dzieci. Tylko niewiele spośród nich tak bardzo ceni prawdę , że nieliczenie się z nią przez dorosłych może się stać podstawą do ich potępienia .
Kłamstwa dziecięce wynikają z sytuacji dziecka w szkole i w środowisku rodzinnym. Najczęściej powtarzającym się ich motywem jest lęk przed karą, negatywną oceną dorosłych . Dziecko kłamie także , aby uwolnić się od obowiązków - np. mówi, że ma dużo lekcji, więc nie może popilnować młodszego brata.
Te otoczone nadmierną opieką, których samodzielność i inicjatywa są krępowane kłamią, aby uwolnić się od tej opieki ( np. dziecko mówi, że babcia kolegi zabiera ich do kina , a w rzeczywistości chłopcy idą tam sami).
Jest jeszcze inny rodzaj kłamstw dziecięcych: polegają one najczęściej na wprowadzaniu w błąd rówieśników, rzadziej dorosłych , a służą zaspokojeniu potrzeby zwrócenia na siebie uwagi, akceptacji, a także przynależności do grupy koleżeńskiej . Dziecko pragnie zaimponować innym, a nie potrafi tego uczynić za pomocą swoich rzeczywistych zalet czy też stanu posiadania . Do tych kłamstw , które możemy określić kłamstwami kompensacyjnymi, zaliczyć można opowiadania o wysokim stanowisku ojca , który w rzeczywistości jest robotnikiem ; o triumfach sportowych brata , który dopiero pierwszy raz był na treningu . Takie historie rodzą się z tęsknoty za posiadaniem rzeczy dla siebie nieosiągalnych, czasami opowiada się o nich z zazdrości w stosunku do koleżanek i kolegów, którzy mają to wszystko naprawdę . Bywa , że dziecko kłamie po to , żeby stać się przedmiotem współczucia.
Skłonność do kłamstw fantastycznych mija nieraz sama, kiedy dziecko wyrasta dostrzega nieprawdopodobieństwo tego wszystkiego , co opowiadało otoczeniu . Czasami wraz z wiekiem , nauką szkolną, doświadczeniami życiowymi wytwarza się własna odporność na pragnienie rzeczy nieosiągalnych. Zaczyna się też dostrzegać naiwność i bezsensowność
własnych kłamstw , bo wzrasta samokrytycyzm i wrażliwość na reakcje zarówno dorosłych jak i rówieśników . Bywa , że skłonność do fantazjowania pozostaje , ale zmienia się jego temat. Dziecko opowiada o swoich niezwykłych przygodach, wyczynach sportowych i zwycięstwach ,dorastając zaczyna snuć fantazje na temat własnego powodzenia u płci przeciwnej czy popularności w zakładzie pracy .
Wszystkie wymienione kłamstwa wypływaj ą z pobudek , które można określić jako egoistyczne , gdyż mają na celu zaspokojenie własnych potrzeb , ochronę własnych interesów. Nikogo jednak kłamstwa te nie krzywdzą. Ale bywają i kłamstwa krzywdzące innych . Dziecko np. zrzuca winę na kogoś innego , chcąc obronić siebie . Niekiedy postępuje jeszcze gorzej : kłamliwie obwinia jakąś osobę tylko po to , by jej dokuczyć , a nie po to , żeby siebie ochronić. Czyni to „ złośliwie"; najczęściej jednak wówczas , gdy tamta osoba poprzednio w jakiś sposób je skrzywdziła . Istnieją jednak też kłamstwa
0 motywacji wyraźnie altruistycznej : jeżeli dziecko ukrywa winę brata ,
siostry, kolegi po to , by uchronić ich przed gniewem dorosłych , przed karą.
Czasem takie kłamstwo ma charakter „ milczący ", czasem zaś na pytanie :
„ Kto to zrobił ? " , pada odpowiedź : „ Nie wiem" , choć dziecko wie .
Bywa że obwiniony, chociaż łatwo mógłby się oczyścić z zarzutów, nie czyni tego , aby obronić kolegę w tej sytuacji bardziej zagrożonego niż on sam -jest to tzw. kłamstwo heroiczne . Dzieci młodsze, 7-8 letnie, rzadko zdobywają się na taki postępek , a jeśli nawet, to indagowane przez dorosłych, mówią w końcu prawdę . Nie wynika to z chęci kierowania się prawdą, a raczej z lęku przed wprowadzeniem w błąd osoby dorosłej . Więź z nią zaufanie do niej dominuj ą jeszcze wśród kontaktów społecznych dziecka,
są silniejsze od więzi z rówieśnikami. Jednak już pod koniec młodszego wieku szkolnego , a zwłaszcza w wieku dorastania dziewczęta i chłopcy są skłonni okłamać dorosłego - wprowadzić go w błąd - dla ratowania koleżanki lub kolegi przed karą.
Niechęć do ujawnienia czyjejś winy, podobnie jak i swojej własnej, stanowi votum nieufności do dorosłych, brak wiary w to , że postąpią słusznie, właściwie , że okażą wyrozumiałość i dobroć .
Dorośli na ogół potępiaj ą kłamstwa dziecięce , nie wszystkie jednak w jednakowym stopniu . Najostrzej reagują na kłamstwa wymierzone przeciw sobie . Oburzenie dorosłych w takich sytuacjach wypływa z poczucia krzywdy, z doznanego zawodu („ dziecko okłamało , oszukało właśnie mnie") oraz z poczucia winy - źle wychowałem moje dziecko itp. Do tych doznań dołącza się często poczucie wstydu jeśli o kłamstwie dziecka dowiadują się inni np. sąsiedzi, nauczyciele .
Nie ma uniwersalnej odpowiedzi na pytanie jak należy postępować , gdy stwierdziliśmy, że dziecko skłamało . Trzeba najpierw zastanowić się , jakie swoje potrzeby zaspokaja kłamiąc , co chce osiągnąć , czego unikać . Jeżeli analiza taka zostanie przeprowadzona możliwie obiektywnie ,
samokrytycznie , nierzadko doprowadzi do wniosku, że konieczne jest wprowadzenie pewnych zmian w sytuacji dziecka, w stosunku dorosłych do niego . Może trzeba , by rodzice zmienili swoje postępowanie , a wówczas zmieni się postępowanie dziecka ? Na przykład może dziecko ma zbyt często okazję słyszeć w domu wypowiedzi niezgodne z prawdą ? A może słyszy wyrazy uznania dla sprytu, cwaniactwa tzw. zaradności życiowej osiąganej kosztem łamania zasad moralnych ?
Być może dziecku stawiane są zbyt wysokie wymagania , którym nie może sprostać i aby się nie narazić na przykre konsekwencje , kłamie , oszukuje. Wiadomo , że kłamią dzieci, które są wychowywane rygorystycznie, które są karane w sposób drastyczny . Czasem bywa i tak , że rodzice nie karzą dziecka , tylko mu grożą i dziecko kłamie ze strachu , że spełnią swoją groźbę . Nieraz dziecko kłamie, aby uniknąć długotrwałego „ gderania" , a czasem mówi nieprawdę , bo nie chce sprawić rodzicom przykrości informacją o złej ocenie lub uwadze w dzienniczku . Traktuje wówczas swoje kłamstwo jako niemal altruistyczne .
Zdarza się , że dziecko kłamie , ponieważ przekonało się , że dorośli nadużywają jego zaufania , na przykład kiedy zwierzyło im się podając informacje zgodne z prawdą, wykorzystali je przeciw niemu .
Jeżeli pragniemy , by dziecko nas nie okłamywało więcej , by nie zatajało przed nami swoich wykroczeń, negatywnie ocenianych zachowań , nie wolno nam nigdy zawieść jego zaufania . Dziecko musi mieć przekonanie , że rodzice (opiekunowie) zawsze mu pomogą ( co nie jest równoznaczne z chronieniem go kosztem innych ), że będą starali sieje zrozumieć . Jeżeli nie znają prawdy, nie mogą udzielić mu pomocy ani rady . Argument, którym należy posługiwać się skłaniając dziecko do prawdomówności, to wzajemne zaufanie . Jeśli ktoś raz skłamie , to później mu już nie uwierzą, już budzi podejrzenie : jeżeli skłamał kiedyś , to może kłamie i teraz ?
Inny argument, który przemawia zwłaszcza do dzieci w młodszym wieku szkolnym : „ Ten , kto jest odważny , dzielny , mówi prawdę . Miej odwagę się przyznać ." Zdarza się jednak, że dziecko ma zaufanie do rodziców i wobec nich jest prawdomówne , natomiast nie obdarza zaufaniem innych osób i być może ma przykre doświadczenia z kontaktów z nimi. W takiej sytuacji należy skłaniać dziecko do tego , by -jeśli nie może zdobyć się na powiedzenie prawdy , nie mówiło nic lub stwierdzało : „ Nie mogę powiedzieć ".
Bezwzględna zasada , którą należy dziecku przekazać w taki sposób , by nigdy od niej nie odstępowało to : aby nigdy nikogo poprzez swoje kłamstwo nie skrzywdziło . Natomiast trudno zrozumieć dzieciom w młodszym wieku szkolnym (choć w pewnych okolicznościach trzeba zacząć im j ą uświadamiać ) inną zasadę : że przez powiedzenie prawdy też można czasem kogoś skrzywdzić na przykład gdy ujawnimy ją przedwcześnie , zamykając w ten sposób drogę osobie winnej do przyznania się ; albo gdy rozpowszechniamy
różne informacje o innych ludziach, jesteśmy niedyskretni i ingerujemy w cudze sprawy.
Praca nad kłamstwami - wykrętami, kłamstwami popełnionymi ze strachu przed wstydem lub poniesieniem kary, leży w dużej mierze w możliwościach szkoły . Co prawda najczęściej jest to sposób obrony wyniesiony z domu , który ostro karze , a stosunkowo łatwo daje się „ nabierać", ale szkoła jako nowe i odmienne środowisko może skutecznie walczyć z takim sposobem reagowania .
Każde przyznanie się ucznia do winy powinno być uznane za częściowe przynajmniej zadośćuczynienie. Sposób naprawienia zła , które się stało , trzeba omówić z winowajcą, doradzając mu drogę zmniejszenia skutków winy. Musi on zrozumieć , że samo przyznanie się , choć jest czynem pozytywnym, nie naprawia krzywdy . Jeżeli kłamstwo skrzywdziło kogoś, trzeba to naprawić.
Bardzo ważne jest wytworzenie atmosfery szczerości i jawności życia klasowego, co łączy się ściśle z ograniczeniem sankcji karnych jako głównego środka wychowawczego . Zachęta , pomoc , zadowolenie , radość z postępów nie tylko w nauce , ale także i w zachowaniu się , pozwalają zwalczać negatywne cechy postępowania . Bardzo ułatwia pracę sugestywne przekonanie , że w naszej szkole kłamstwa i wykręty nie są potrzebne, u nas bez obawy można mówić prawdę . Jednakże aby takie przekonanie mogło się zrodzić , wszyscy pracownicy szkoły powinni starać się reagować podobnie , poważnie traktując sprawy wychowania i nie starając się przerzucić na innych odpowiedzialności za trudnego ucznia .
Bibliografia: Filipczuk H., Gdy dziecko kłamie Warszawa 1979
Filipczuk H „Rodzice i dzieci w młodszym wieku szkolnym” Warszawa1985
Izdebska H „Szczęście dziecka” Warszawa 1988
Kunicka J., Kłamstwa dziecięce ,Warszawa 1947
Reuttowa N., Dziecko w szkole, Warszawa 1985
|
