Muzyka stosowana jako środek terapeutyczny ,stwarza możliwość oddziaływania nie tylko na wybrane sfery rozwoju człowieka i obszary jego funkcjonowania, ale oddziałuje na człowieka jako jedność ciała, umysłu i duchowości. Jest ona jednym z niewerbalnych sposobów wyrażania siebie. Daje możliwość odbioru miłych i przyjemnych doznań. Może być źródłem kreatywnych zachowań człowieka, inspiracji twórczych. Pomaga w nawiązywaniu kontaktu ze światem, z innymi ludźmi. Przezwycięża smutek i monotonię, daje radość i siłę do pokonania słabości i lęku. Wszystkie zatem przymioty muzyki potwierdzają, że jest ona bardzo atrakcyjną metodą, “uczłowieczania" ludzi, zwłaszcza w jakimś stopniu niepełnosprawnych. W trakcie zajęć muzykoterapeutycznych tak dzieci jak i dorośli mają, możność przeżycia radości i uwolnienia się od paraliżującego lęku, czasami bardzo destrukcyjnie wpływającego na ich zachowania.
Metody i formy muzykoterapii.
Zastosowanie muzyki jako interwencji terapeutycznej ma długą przeszłość. Dawniej muzyka była wykorzystywana jako metoda leczenia. Jej odradzający aspekt jest doceniany w przykładach, takich jak Platoński opis wzmacniania zdrowia i harmonii przez muzykę (...).
Wraz z rozszerzaniem się pojęcia „środowiska terapeutycznego”, formy leczenia rozprzestrzeniły się na wiele niewerbalnych dziedzin: sztukę, taniec, fizyczne poruszanie się, muzykę. Te rodzaje aktywności były postrzegane jako udoskonalające terapeutyczne otoczenie lub środowisko zdrowia psychicznego. Muzykoterapia stała częścią pracy w szpitalach, szkołach i w instytucjach. Muzyka najpierw była wykorzystywana do zabawienia i zaangażowania klientów, ale zyskała popularność jako środek terapeutyczny „do integracji i leczenia osobowości ludzkiej” (
Music Therapy Trajnjng Manual, Podręcznik muzykoterapii, 1964(...).
CELE I ZADANIA MUZYKOTERAPII:
-
Wzbudzanie pożądanych emocji (uczuć, stanów afektywnych, nastrojów) oraz sterowania nimi;
-
Wzbudzanie gotowości do kontaktu oraz inspirowanie i odpowiednio kierowane rozwijanie prawidłowej międzyludzkiej komunikacji;
-
Wzbogacanie osobowości pacjenta, głównie poprzez doznania estetyczne, wyrabianie w nim postawy twórczej, pomnażanie zasobu jego doświadczeń emocjonalnych i intelektualnych;
-
Wpływanie na stan pobudzenia psychomotorycznego oraz napięcia emocjonalnego i mięśniowego;
-
Ogólne korzystne wpływanie na stan psychofizycznego samopoczucia;
-
Wzbogacenie oraz wspomaganie metod diagnostycznych;
-
Wzbudzanie określonych reakcji fizjologicznych (przede wszystkim wegetatywnych) oraz wpływanie na przemiany biochemicznie zachodzące w ustroju.
Muzykoterapia znajduje szerokie zastosowanie w neuropsychiatrii, głównie w przypadkach opóźnień w rozwoju, u osób z uszkodzeniami mózgu, w autyzmie wczesnodziecięcym, przy zaburzeniach zachowania, w nerwicach o różnej etiologii.
Muzyka w terapii pełni różne funkcje: (wg E.Glińskiej)
-odreagowująco-wyobrażeniową (ma znaczenie dla intensyfikacji procesów wyobrażeniowych u człowieka)
-treningową(usunięcie napięcia psychofizycznego uczestnika-jest realizowana za pomocą różnych wariantów treningu autogennego Schultza)
-komunikatywną(ma związek z nabywaniem umiejętności porozumiewania się oraz z nauka zachowań społecznych i emocjonalnych w tym zakresie)
-kreatywną(realizuje postulat swobodnej improwizacji instrumentalnej, wokalnej i ruchowej)
-estetyzującą(wynika z założeń terapii przez muzykę, której celem jest wywołanie intensywnych przeżyć emocjonalnych, pobudzających do refleksji czy kontemplacji).
Formy pracy:
Muzykoterapia może być prowadzona indywidualnie i grupowo (w zespole od 6 do 12 osób). Wybór zależy od diagnozy, objawów, celu terapii i okresu leczenia.
Główne formy muzykoterapii:
-receptywna-słuchanie muzyki, polega na „wysłuchiwaniu celowo i odpowiednio dobranych utworów muzycznych w sposób swobodny lub zadaniowy, a następnie na przedyskutowaniu w grupie doznanych podczas wysłuchiwania utworów własnych przeżyć”. Realizowana jest ona poprzez stopniowe wprowadzanie muzyki ,zaczynając od utworu spokojnego i pomagającego nawiązać kontakt z uczestnikiem, następnie prowokującego do przeżywania silnych emocji, a kończąc na utworze neutralizującym poprzednie doznania. Dodatkowo stosuje się techniki projekcyjne, mające na celu uruchomienie procesów wyobrażeniowych na zasadzie indukcji wolnej lub kierowanej. Proces wyobrażeniowy na zasadzie indukcji kierowanej polega na realizacji wyobrażeniowej narzuconego tematu podczas słuchania odpowiednio dobranej do niego muzyki. Celem zastosowania tych technik jest umożliwienie słuchającemu ujawnienia uczuć skrywanych i często nieuświadomionych, a dotyczących traumatycznych przeżyć.
-aktywna-wykorzystywanie instrumentów oraz śpiewanie. Realizowane są tematyczne zajęcia instrumentalne, umożliwiające wyrażenie takich emocji ,jak gniew czy smutek. Muzykoterapia czynna stosowana jest najczęściej w formie grupowej . Wspólne śpiewanie czy wspólna gra na instrumentach muzycznych otwiera możliwości wpływania na integrację w grupie . Często stosowana jest procedura mająca charakter „rozmowy" dźwiękami , wyzwalanymi z różnych instrumentów . To jakim instrumentem posługuje się pacjent, w jaki sposób i z kim komunikuje się , pozwala uzyskać wiele informacji, z których może wynikać ważna wiedza o sobie.
Metody muzykoterapii:
Muzykoterapia w podejściu psychoterapeutycznym realizowana jest metodami:
1) odreagowująco - wyobrażeniowymi oraz aktywizującymi emocjonalnie;
2) treningowymi;
3) relaksacyjnymi;
4) komunikatywnymi;
5) kreatywnymi;
6) psychodelicznymi, ekstatycznymi, estetyzującymi, kontemplacyjnymi.
Wybrane techniki relaksacyjne :
1. Psychocybernetyka wg Maltza – aparat psychiczny człowieka działa jak maszyna cyfrowa, do której można wprowadzić określony program, a tym samym sterować jego zachowaniem i zmieniać jego mniemanie o sobie. Jednym z ważnych elementów techniki budowania pozytywnego obrazu siebie jest przypominanie sobie , wyobrażanie na nowo i rozpamiętywanie sytuacji, w których działaliśmy z sukcesem.
2. Transformacja energii wg Laury Huxley – kiedy jesteśmy naładowani gniewem i złością powinniśmy rozpocząć prywatna wojnę z samym sobą : rytmicznie napinać i rozluźniać mięśnie , uderzać w piłkę lub gruszkę bokserską. Uderzając należy złościć się na swoich rodziców, dzieci, znajomych. Dobrze jest głośno i wyraźnie wymawiać, kogo się bije i za co.
3. Technika relaksacji wg Jacobsona - napinanie i rozluźnianie mięśni służy wyuczeniu zdawania sobie sprawy z różnicy wrażeń płynących z mięśnia napiętego i rozluźnionego. Następnym etapem relaksacji jest napinanie potrzebnej do jakiejś pracy grupy mięśni, pozostałe są rozluźnione.
4. Trening autogenny wg Schultza – szerokie zastosowanie w leczeniu wspomagającym przy różnego rodzaju zaburzeniach psychosomatycznych, hormonalnych, w neurologii, foniatrii, położnictwie, stomatologii, przy drobnych zabiegach chirurgicznych. Stan autogenii jest podobny do stanu hipnozy, świadomość jest zachowana , ale ograniczona do poczucia istnienia i egzystencji.
5.RELAKSACJA wg WINTREBERTA – jest najczęściej stosowanym ćwiczeniem opracowanym przez tego znanego neuropsychiatrę dziecięcego. Metoda nie posługuje się sugestią, nie wymaga zdolności koncentracji umysłowej, co powoduje, że jest ona szczególnie przydatna w pracy z dziećmi nadpobudliwymi, o słabej koncentracji uwagi, a przede wszystkim z dziećmi nerwicowymi.
Model Mobilnej Rekreacji Muzycznej
Według Modelu Mobilnej Rekreacji Muzycznej znanego polskiego muzykoterapeuty Macieja Kieryła - zajęcia z elementami muzykoterapii to układ zróżnicowanych pod względem formy ćwiczeń ruchowych, oddechowych i wyobrażeniowych przy muzyce. Każde z nich stymuluje do innego typu aktywności.
Techniki i metody proponowane w Mobilnej Rekreacji Muzycznej doskonale nadają się do wprowadzenia na zajęciach muzycznych i plastycznych w szkole. Szczególnie przydatne są w pracy nauczyciela z dziećmi nadpobudliwymi psycho- ruchowo, opóźnionymi w rozwoju oraz niepełnosprawnymi.
Według tego modelu zajęcia z muzyki tworzy pięć wiążących się ze sobą etapów: „odreagowanie", „zrytmizowanie", „uwrażliwienie", „relaksacja", „aktywizacja" - w skrócie - OZURA.
Mają one charakter mobilny, gdyż w zależności od potrzeb „leczniczych" można zmieniać ich kolejność, powtarzać je lub w zależności od sytuacji, redukować.
Każda faza spełnia odrębną rolę terapeutyczną.
Fazy Mobilnej Rekreacji Muzycznej:
I. Faza „odreagowania"
l. Krótkie, dość szybkie ćwiczenia ruchowe lub emisyjne w celu zmniejszenia napięcia psychofizycznego (zadania wykonywane na tle muzyki dynamicznej, o wyraźnie zaznaczonym rytmie lub bez podkładu muzycznego; swobodny spontaniczny taniec);
2. Seria „trzech oddechów" (rodzaj „przerywnika" wprowadzanego na różnych etapach zajęć; ma zapobiegać znużeniu i osłabieniu koncentracji);
3. Pytanie skierowane do dzieci: „Jak się dzisiaj czujesz?" lub „Jak się teraz czujesz?" (pytanie o charakterze diagnostycznym i terapeutycznym; stawiane na początku i na końcu zajęć w celu ustalenia przez nauczyciela, jakie jest aktualne samopoczucie dzieci; wprowadzane także po to, aby nauczyły się uważnego i głębszego „wsłuchiwania się" w swoje ciało, lepiej rozróżniały i nazywały różnorodne stany emocjonalne, zdobyły świadomość, iż u podłoża złego samopoczucia leży zawsze określona przyczyna; stosowane również i po to, aby każdy uczeń poszerzył wiedzę na swój temat, jak i pozostałych członków grupy);
4. Krótka rozmowa z dziećmi w celu ustalenia, co robią w wolnym czasie, jaka panuje w domu atmosfera (np. jak spędziłeś weekend, minione święta itp.), a także przygotowania się do aktywnego udziału w dalszych zajęciach grupowych.
II. Faza „rytmizacji”
1. Krótkie ćwiczenia muzyczno-ruchowe lub zadania z udziałem instrumentów perkusyjnych poddane dyscyplinie rytmicznej; stosowane w celu pogłębienia odreagowania oraz uporządkowania i zintegrowania grupy (kontynuacja fazy poprzedniej; wszystkie wykonywane zadania powinny mieć ścisły związek z realizowanym tematem i stanowić wprowadzenie do głównego etapu zajęć);
2. Seria „trzech oddechów" (ewentualnie ćwiczenie emisyjne).
III. Faza „uwrażliwienia"
1. Realizacja głównych treści tematu z jednoczesnym włączeniem ćwiczeń terapeutycznych (np. elementy pantomimy, psychodramy muzycznej); ekspozycja zadań związanych z:
a) percepcją muzyki - nauka pełnego, głębokiego i świadomego odbioru muzyki; uwrażliwienie na jej przebieg, nastrój, charakter; uświadomienie, że istnieje ścisły związek między emocjami odbiorcy a słuchanym lub wykonywanym utworem; nauka rozróżniania, nazywania i wyrażania różnych stanów emocjonalnych;
b) ekspresją - ćwiczenia muzyczno-ruchowe, elementy pantomimy, psychodramy muzycznej; opanowanie podstawowych wiadomości z zasad muzyki (np. o wartościach rytmicznych, metrum, artykulacji, dynamice, agogice itp.), rozwój zdolności muzycznych, m. in. nauka wyrażania różnych stanów emocjonalnych za pomocą ruchów, gestów, mimiki lub ilustracji na instrumentach perkusyjnych, głosem własnych odczuć bądź tematów narzuconych przez nauczyciela (terapeutę);
c) plastyką - wykonywanie prac plastycznych do wysłuchanych utworów muzycznych; zaznaczenie przez dzieci zauważonych elementów muzycznych (np. budowa, forma, charakter utworu, artykulacja, barwa, dynamika, agogika itp.), które decydują o wyrazie, nastroju; eksponowanie własnych odczuć, refleksji, skojarzeń; ćwiczenia te służą zarówno rozwijaniu wyobraźni, zdolności muzycznych, jak i wzbogacaniu sfery uczuciowej i usprawnianiu czynności umysłowych (koncentracji, pamięci, uwagi, szybkiego myślenia); stwarzają chęć do indywidualnych wypowiedzi, wyrażania osobistych przeżyć i „bezpiecznego" wyładowania nadmiernie nagromadzonej energii;
2. seria „trzech oddechów".
IV. Faza „relaksacji"
1. Ćwiczenie izometryczne - polegają na stopniowym, aż do maksimum, napinaniu mięśni; rozwijają i wzmacniają wszystkie partie mięśni, poprawiają kondycje fizyczną i redukują napięcie nerwowe; często wprowadzane na wstępie treningu relaksacyjnego
2. Trening relaksacyjny z elementami wizualizacji - jest to przeżycie zmysłowe; jedna z technik stosowanych w psychoterapii, posiadająca cechy relaksacji, autosugestii i antycypacji; polega na wywoływaniu określonych obrazów, wizji, np. kształtu jakiegoś przedmiotu, w celu uruchomienia procesów uświadamiania własnego ciała i psychiki; wizualizacja pobudza potencjał człowieka w jego własnym zmaganiu z chorobami
Trening relaksacyjny może być to również - wysłuchanie jednego lub dwóch utworów o charakterze wyciszającym jest to ćwiczenie relaksacyjne, w oparciu o trening autogenny Schultza; stosowane w celu złagodzenia napięcia psychofizycznego, wyciszenia oraz regulacji funkcji wegetatywnych organizmu Przy spokojnej, cicho odtwarzanej muzyce terapeuta podaje sugestie odprężenia, odpoczynku, spokoju, ciepła, przebywania na łonie przyrody.
Osoby poddawane treningowi powinny znajdować się w wygodnej pozycji, np. leżącej, w pomieszczeniu izolowanym od silnych, nieoczekiwanych bodźców, rozpraszających uwagę.
Trening autogenny Schultza - to metoda oddziaływania na własny organizm i życie psychiczne, polegająca na wyzwalaniu przez samego siebie reakcji odprężenia i koncentracji oraz stosowaniu prostych form autosugestii
V. Faza „aktywizacji"
1. Wysłuchanie utworu o żywszym tempie, miłym nastroju, ewentualnie krótkie ćwiczenia ruchowe (przywrócenie naturalnej aktywności życiowej i motywacji do działania);
2. Wysłuchanie i analiza dwóch lub trzech kontrastujących miniatur instrumentalnych bądź fragmentów większych form wokalno-instrumentalnych i instrumentalnych (uwrażliwienie na podstawowe elementy w muzyce; nauka świadomego odbioru utworów);
3. Pytanie: „Jak się teraz czujesz?"
W czasie zajęć z muzyki można stosować elementy ukierunkowanej i nie ukierunkowanej muzykoterapii receptywnej (w trakcie zadań poświęconych percepcji muzyki) oraz elementy muzykoterapii opartej na aktywnym muzykowaniu (w połączeniu z ćwiczeniami o charakterze ekspresyjnym).
Podsumowując muzyka w sposób dynamiczny zmienia słuchacza, przekazuje napięcia, pobudza do działania, do skupienia uwagi, skłania do wzruszeń. Muzyka – w odróżnieniu od innych rodzajów sztuki – trafia do człowieka bez konieczności przeprowadzania analizy intelektualnej jej treści. Potwierdza to obserwacja dzieci z głębokim upośledzeniem, które w sposób wyraźny, często bardzo żywo reagują na muzykę, bardzo chętnie uczestniczą w zajęciach rytmiczno – muzycznych.
Muzyka zastosowana jako środek terapeutyczny ,stwarza możliwość oddziaływania nie tylko na wybrane sfery rozwoju człowieka i obszary jego funkcjonowania, ale oddziałuje na człowieka jako jedność ciała, umysłu i duchowości. Jest ona jednym z niewerbalnych sposobów wyrażania siebie. Daje możliwość odbioru miłych i przyjemnych doznań. Może być źródłem kreatywnych zachowań człowieka, inspiracji twórczych. Pomaga w nawiązywaniu kontaktu ze światem, z innymi ludźmi. Przezwycięża smutek i monotonię, daje radość i siłę do pokonania słabości i lęku. Wszystkie zatem przymioty muzyki potwierdzają, że jest ona bardzo atrakcyjną metodą, “uczłowieczania" ludzi, zwłaszcza w jakimś stopniu niepełnosprawnych. W trakcie zajęć muzykoterapeutycznych tak dzieci jak i dorośli mają, możność przeżycia radości i uwolnienia się od paraliżującego lęku, czasami bardzo destrukcyjnie wpływającego na ich zachowania.
Katarzyna ADAMEK nauczycielka muzyki i plastyki w Gimnazjum nr1 w Mysłowicach
