Materiał pomocniczy do przeprowadzania lekcji w zakresie ścieżki regionalnej w zasadniczej szkole zawodowej
Święta Bożego Narodzenia zwano także Godnimi Świętami czy Koladką. Rozpoczyna je wieczór wigilijny (24 grudnia) a kończy dzień Trzech Króli (6 stycznia). Bogata obrzędowość świąt Bożego Narodzenia wchłonęła wiele przedchrześcijańskich rytuałów, obyczajów, wierzeń, a nawet zabiegów magicznych. Wierzono , że ich niedopełnienie może grozić końcem świata. Niezwykły czas święta realizował się w niecodziennej przestrzeni. Jej przygotowanie odbywało się zgodnie z ustalonymi regułami, dotyczącymi wykonywania różnych czynności. Wszystkie, zwłaszcza ciężkie prace w gospodarstwie oraz sprzątanie i ozdabianie domu, a także jego otoczenia należało zakończyć, zanim zapłonęła na niebie pierwsza gwiazda. Gospodynie kończyły też gotowanie potraw, aby nie pracować w czasie świąt. W tym okresie obowiązywał również zakaz przędzenia i szycia. Jeszcze do dziś wierzymy, że w tę niezwykłą noc domowe i leśne zwierzęta rozmawiają ze sobą ludzkim głosem.
Gospodarz rozpoczynał dzień wigilijny wyprawą do lasu po zielone gałęzie albo po drzewko. Od wieków zielone gałęzie towarzyszyły sprawowanie różnych obrzędów. Stanowiły symbol życia i radości. Być może wywodzi się on z dawnego , adwentowego obyczaju ozdobionego drzewka, zwanego rajem, w przedsionków kościołów. Miało ono symbolizować rajskie drzewo życia, z którego , według legendy, został wykonany krzyż Chrystusa. Rozwidlone w kształcie krzyżyków gałązki wiecznie zielonej zawieszano u powały pod sufitem. Zwyczaj dzielenia się opłatkiem ma prawdopodobnie rodowód szlachecki i być może rozpowszechnił się już w XVII w. Pieczono je przy kościołach i klasztorach, wlewając przaśne ciasto pszenne do żelaznych form. W pierwszej połowie XIX w. pojawiły się znane tylko w Polsce , ozdoby wykonane z opłatka. Zawieszano je pod sufitem, nad stołem wigilijnym. Miały one nie tylko chronić ludzi i ich dobytek od wszelkiego zła, lecz również zapewnić szczęście i dobrobyt w nadchodzącym roku.
Choinka to najczęściej dziś spotykana , choć historycznie najmłodsza, ozdoba domów w czasie Bożego Narodzenia. Przywędrowała do Polski na przełomie XVIII i XIX w. wraz z niemieckimi protestantami. Zwyczaj ustawiania ustrojonego drzewka znano w Niemczech już w XV w. W Polsce choinka przyjęła się początkowo w miastach , ,,pod strzechy” trafiła dopiero w latach 20. XX w. , ale i tak nie była częstym gościem na wsi. Ozdabiano ją jabłkami , orzechami, elementami wykonanymi z wydmuszek, piórek, słomy i kolorowego papieru. Współczesne ozdoby choinkowe to przede wszystkim kolorowe bombki o różnych kształtach, błyszczące łańcuchy i elektryczne lampki. Zwyczaj składania prezentów pod choinką znany był dawniej tylko w najbogatszych domach szlacheckich i mieszczańskich.
Wieczerza wigilijna, zwana także obiadem wigilijnym, postnikiem, pośnikiem , kutią, wyglądała różnie w różnych regionach Polski. Podobne były jednak: pora rozpoczęcia kolacji, która gromadziła przy stole całą rodzinę, pozostawienie wolnych miejsc dla nieobecnych i zmarłych , dzielenie się opłatkiem, tradycyjny zestaw postnych potraw, przystrojenie izby. Kiedy pojawił się znak z nieba- pierwsza gwiazda- wszyscy zasiadali do wieczerzy. Rozpoczynał się czas święta. Stół świąteczny łączył wszystkich domowników , zarówno żyjących jak i zmarłych. Najczęściej zaczynano od tradycyjnej kutii, przyrządzanej z pszenicy lub kaszy pszennej, wymieszanej z makiem i miodem. Jadano najrozmaitsze zupy , np. migdałową, barszcz, siemniec, grochówkę czy zupę grzybową. Wśród dań wigilijnych pojawiły się także : kasza gryczana z sosem grzybowym, kluski z makiem i miodem, pierogi z grzybami, śledzie. Na deser podawano strucle makowe, pierniki i inne ciasta. Wigilię kończono kompotem z suszonychowoców.
Po wieczerzy przychodził czas na śpiewanie kolęd i słuchanie opowieści starszych ludzi o niezwykłych wydarzeniach nocy wigilijnej. Najstarsze kolędy, jak np. Anioł pasterzom mówił, pochodzą z XV / XVI w. Były one dziełem zarówno autorów anonimowych, jak i uznanych poetów, pisarzy, kaznodziejów- za twórcę tekstu W żłobie leży uważa się Piotra Skargę. Od XVII w. Domowy śpiewnik kolędowy wzbogacił się o pastorałki- urocze kolędy o wątkach wziętych z życia codziennego. Tuż przed północą wszyscy wyruszali na pasterkę. W domu zostawały tylko małe dzieci i niedołężni starcy. Ci, którzy ruszali na pasterkę- pieszo, konno, saniami albo wozem- starali się jak najszybciej dotrzeć do kościoła. Pierwsi mieli zapewnione powodzenie we wszystkich pracach gospodarskich i dobre plony.
Autor: Grazyna Mroczko - nauczyciel bibliotekarz- Technikum Budowlane i ZSZ w Gdyni
