„Wychowanie jest długotrwałym i skomplikowanym procesem, na którego przebieg wpływa wiele czynników wzajemnie warunkujących się, działających w różnorakich powiązaniach i współzależnościach. Osobami wiodącymi, kierującymi tym procesem, są rodzice, wychowawcy i nauczyciele. Od ich aktywności, postawy, stosunku do wychowanka, a również od ich wzajemnych stosunków zależy prawidłowy przebieg procesu wychowawczego.”(H. Natowska).
Jest grupa dzieci sprawiających kłopoty wychowawcze, i to często od wczesnego dzieciństwa. Dzieci te charakteryzuje nadpobudliwość psychoruchowa.Nadpobudliwość psychoruchowa jest zjawiskiem najczęściej występującym u dzieci w wieku przedszkolnym.
Jak podaje „Słownik pedagogiczny” pod redakcją W. Szewczyka „nadpobudliwość psychoruchowa to zaburzenie dynamiki procesów nerwowych, które charakteryzuje znaczna przewaga procesów pobudzania nad procesem hamowania, co znajduje swój wyraz w sferze ruchowej- w postaci zaburzeń koncentracji uwagi, pochopności i pobieżności myślenia, w sferze emocjonalno- uczuciowej- w postaci nadmiernej wrażliwości emocjonalnej. Cechy te mogą również występować w pewnych układach, obejmujących tylko wybrane sfery funkcjonalne, np. poznawczą i ruchową.”
Duża aktywność ruchowa jest charakterystyczna dla dzieci w wieku przedszkolnym, jednak jest to ruchliwość dostosowana do sytuacji, w jakiej te dzieci się znajdują, oraz do aktualnych potrzeb i wymagań otoczenia. Dzieci, które nie są nadpobudliwe, potrafią przez pewien czas pozostać w bezruchu. Dopiero wydłużanie się tego czasu powoduje, że stają się one stopniowo coraz bardziej niespokojne, co przejawia się w postaci wzmożonej ruchliwości. Natomiast dzieci nadpobudliwe są żywiołowe, chaotyczne w działaniu i wszystko robią w pośpiechu. Dzieci te nie potrafią pozostać w bezruchu nawet przez krótki okres czasu: kręcą się, biegają, podskakują, zmieniają pozycję, nie mogą zachować spokoju. W zabawach przeważają elementy ruchowe: gonitwy, siłowanie się. Jeżeli zasady lub reguły ograniczają ten ruch, wówczas dzieci przeszkadzają swoim partnerom, nie uważają, często porzucają wspólną zabawę. Ich nadpobudliwość przejawia się również w całym szeregu drobnych ruchów, jak manipulowanie przedmiotami, poprawianie garderoby, szarpanie włosów, czasem ogryzanie paznokci lub innych zbędnych ruchów, gdy np. powinny siedzieć w bezruchu i słuchać bajki.
Dzieci nadpobudliwe najbardziej lubią zabawy, w których przeważają elementy ruchowe.
Nadpobudliwość w sferze poznawczej wyraża się trudnościami z koncentracją uwagi, z trudnościami w percepcji wzrokowej i słuchowej, wzmożonym odruchem orientacyjnym oraz pobieżnym myśleniem. Dziecko nie potrafi skupić się dłużej nad wykonywaną czynnością, nawet najmniejszy bodziec zewnętrzny powoduje zmianę zainteresowania, a co się z tym wiąże aktywność ruchową. Następstwem tego rodzaju zaburzeń uwagi są: zapominanie, roztargnienie, chaotyczność itp. Konieczność skupiania się na zadaniu wymaga od dziecka nadpobudliwego tak dużego wysiłku, że dziecko bardzo szybko się męczy. Należy podkreślić, że możliwości intelektualne, poziom myślenia, rozumienie, pamięć nie odbiegają u większości dzieci nadpobudliwych od poziomu uznanego za normę dla danego wieku.
Siłą napędową działania ludzkiego są emocje i uczucia. U dzieci nadpobudliwych psychoruchowo z różnych powodów, nie dochodzi do pełnego zrównoważenia stosunku między reakcjami emocjonalnymi, a ich przyczyną. Wielu badaczy opisujących zachowanie dzieci nadpobudliwych podkreśla ich wzmożoną wybuchowość, złość, obrażanie się i impulsywne działanie, niechęć podporządkowania się kolegom, niezdyscyplinowanie wobec dorosłych. W zabawie i pracy są niewytrwałe, mało odporne na sytuacje trudne, łatwo zniechęcają się, tracą zapał porzucają rozpoczęte zadania. Wykazują zmienność nastrojów: od radości do smutku i gniewu. Takie zachowanie jest przyczyną częstych konfliktów z rówieśnikami. Dzieci te są jeszcze małe i nie potrafią realnie oceniać sytuacji, w jakiej się znalazły, nierzadko, więc ich reakcje są niewspółmierne do przyczyn, które je wywołały.
Dużą rolę tutaj odgrywają dorośli, którzy powinni uczyć dzieci opanowywać niewłaściwe reakcje uczuciowe. W domu tylko czasem dochodzi do wybuchów, natomiast w przedszkolu podczas zabawy w grupie wielokrotnie powstają sytuacje,
w których dzieci te są pobudzone emocjonalnie. Wykazują wówczas nadmierną ruchliwość. Dzieci te czasem długo potrafią być spokojne, ale wystarczy drobiazg, aby ich zachowanie uległo zmianie. Stają się zniecierpliwione, często zmieniają nastrój, popadają w skrajność – od radości do smutku. To powoduje, że dzieci nadpobudliwe nie są odporne na trudne sytuacje. Szybko się zniechęcają, tracą zapał, nie potrafią działać w sposób zorganizowany. Gdy dążą do zaspokojenia swoich potrzeb, zachowują się konfliktowo i agresywnie, co nie jest akceptowane przez rówieśników.
Według A. Czerwieńskiej „uczucia i emocje, będące motorem działalności ludzkiej u dzieci nadpobudliwych, są nieadekwatnie wysokie w stosunku do wywołujących ją czynników. Nadpobudliwość emocjonalną cechuje, więc wybuchowość, złoszczenie się, skłonność do agresji, impulsywne działanie, labilność nastrojów („od rozpaczy do euforii”, zniecierpliwienie, dokuczliwość, łatwość obrażania się, płaczliwość) oraz niedojrzałość emocjonalna (niezrozumiały opór i niezdyscyplinowanie, duża sugestywność, uleganie wpływom, „słomiany zapał”, brak wytrwałości w pracy i zabawie) i brak odporności na sytuacje trudne – wahania mobilizacji i koncentracji.
Niektóre dzieci mają skłonność do mocniejszych przeżyć emocjonalnych, głęboko odczuwają brak akceptacji, boją się odrzucenia, co doprowadza do nerwic, objawiających się moczeniami i lękami nocnymi, jąkaniem się, tikami nerwowymi.
Istnieją również dzieci, u których możemy zauważyć nadmierną pobudliwość objawiającą się we wszystkich sferach równocześnie, czyli w sferze emocjonalnej, poznawczej i ruchowej. Te dzieci sprawiają największe trudności. Ich czynności wykonywane na codzień są bardzo chaotyczne. Tempo ich pracy jest nierównomierne. Nierzadko wykonują to samo zadanie z różnym wynikiem. Czasem potrafią długo zajmować się jakimś zadaniem, a innym razem bez przerwy zmieniają kierunek działania. Ich zainteresowania też nie są trwałe. Z wielkim zaangażowaniem pracują, lecz po chwili tracą zapał, pracują wolno lub nie kończą pracy, odchodzą do innej czynności, która ich w danym momencie bardziej zainteresowała.
U pewnej grupy dzieci wraz z nadpobudliwością psychoruchową współwystępuje nieharmonijność rozwoju psychoruchowego, tzn. opóźnienie rozwoju niektórych funkcji psychicznych (trudności w zakresie spostrzegania wzrokowego, słuchowego lub w zakresie sprawności ruchowej), przy inteligencji dziecka odpowiedniej do jego wieku. Przyczyną fragmentarycznych deficytów rozwojowych i nadpobudliwości psychoruchowej mogą być nawet niewielkie uszkodzenia ośrodkowego układu nerwowego.
Dzieci z fragmentarycznymi deficytami w zakresie sprawności wzrokowej widzą
dobrze, mimo to nie potrafią: odwzorowywać kształtów, wskazywać szczegółów rozróżniających podobne obrazki, łączyć identyczne obrazki w pary, nie lubią układać puzzli. Ich rysunki są bardzo ogólne, pozbawione szczegółów.
Dzieci z fragmentarycznymi deficytami w zakresie sprawności słuchowej słyszą dobrze, ale mają kłopoty z analizą i syntezą dźwięku i dlatego mają problemy z wymową – zniekształcają słowa, mają problemy z zapamiętywaniem tekstów.
Dzieci nadpobudliwe psychoruchowo mają niewielkie opóźnienia w zakresie rozwoju ruchowego lub niezręczność ruchową. Brzydko rysują (rysunki są brudne, pomięte, niedokończone).
Fragmentaryczne deficyty zazwyczaj nie są zauważane przez rodziców i wychowawców, ponieważ nadpobudliwość tak utrudnia działanie dziecka, że skupiają się oni tylko na niej.
U dzieci nadpobudliwych psychoruchowo pierwsze nieprawidłowe zachowania oraz związane z tym kłopoty mogą pojawić się bardzo wcześnie, są jednak niedoceniane przez rodziców i mimo, że irytują ich, męczą, na ogół nie wywołują określonych działań wychowawczych zmierzających do zmiany tego stanu.
Tymczasem trzeba jasno powiedzieć: dzieci nadpobudliwe są dziećmi trudnymi, wymagającymi większej pracy, większej cierpliwości, bardzo przemyślanego, konsekwentnego działania dla osiągnięcia pozytywnych rezultatów wychowawczych. Dzieci te, będąc uciążliwe, kłopotliwe, wprowadzają dorosłych w stan zdenerwowania, czasem nawet wyczerpania, wtedy zawodzi samokontrola, a zaczyna się samoobrona przed aktywnością dziecka.
W wieku przedszkolnym, który przypada na 3 – 7 rok życia, podstawową działalnością dziecka jest zabawa. Poprzez zabawę poznaje świat, uczy się kontaktów z ludźmi i przygotowuje do zadań, które czekają na niego w szkole. Im lepiej zorganizujemy wychowanie dziecka w tym okresie, tym łatwiejszy będzie jego start w szkole i tym mniej kłopotów będzie nam sprawiało. Jednocześnie jest to ostatni okres, w którym dominującym czynnikiem w wychowaniu jest dom rodzinny.
Wymagania stawiane dziecku są stopniowo coraz większe, a dziecko nadpobudliwe często nie może im sprostać nie dlatego, że jest uparte, trudne czy złośliwe, lecz dlatego, że samo nie może sobie poradzić z regulowaniem własnego działania. Tak się dzieje w przypadku dzieci nadmiernie ruchliwych, od których wymaga się spokojnego siedzenia przy stole, czy spokojnego słuchania opowiadanej czy czytanej bajki.
Niemożliwość spełnienia wymagań rodziców czy nauczycieli w przedszkolu, ciągłe narzekania i strofowania powodują napięcia emocjonalne, które dziecko rozładowuje w płaczu, wybuchu złości lub agresji. Gdy tym negatywnym ocenom towarzyszą dodatkowo – niechętna postawa wobec dziecka, chłód lub całkowite odrzucenie uczuciowe, dziecko czuje się osamotnione i stara się różnymi sposobami zwrócić na siebie uwagę bądź odzyskać uczucia bliskich.
U dzieci, u których nadmierna ruchliwość jest cechą dominującą, musimy dbać o to, aby z jednej strony nie hamować jej nadmiernie i pozwolić na zaspokojenie potrzeby ruchu w odpowiedniej formie, z drugiej strony należy „trenować” dziecko w zajęciach i czynnościach wymagających pokoju i skupienia.
Pobyt dziecka w przedszkolu ma bardzo dobry wpływ na opanowanie nadpobudliwości. Wprawdzie wracają do domu podniecone i zmęczone, ale zauważa się u nich z biegiem czasu nabywanie zdolności do opanowania nadmiernej ruchliwości w pewnych sytuacjach. Sytuacje w przedszkolu, zajęcia ruchowe organizowane w formie gier i zabaw ruchowych czy to zajęć rytmicznych przeplatane są zajęciami „cichymi” – jak rysowanie, lepienie, słuchanie opowiadań. Przy tak pomyślanym programie dziecko ma możność zaspokajania potrzeby ruchu, a jednocześnie „ćwiczy” umiejętność hamowania nadmiernej ruchliwości.
Podobny rodzaj zajęć powinien być stosowany również w wychowaniu domowym. Trzeba organizować dziecku zajęcia i brać w nich udział po to, by skłonić go do spokojnego, planowego działania. Opiekunowie i rodzice dzieci nadpobudliwych powinni działać flegmatycznie, powoli i spokojnie.
W warunkach wychowania domowego regulowanie programu zabawy dziecka jest często sprawą trudną, gdyż, tzw. Niepracująca matka lub babcia mają zawsze wiele innych obowiązków. Dlatego wbrew pozorom, pobyt dziecka w przedszkolu jest jak najbardziej wskazany.
Jeżeli dziecko nadpobudliwe w przedszkolu łatwo się męczy zarówno materiałem bodźców, jak i koniecznością samokontroli, należy raczej skrócić jego czas pobytu. Na przykład niektóre dzieci nadpobudliwe nie mogą zasnąć w warunkach leżakowania – konieczność spokojnego leżenia i nie przeszkadzania innym jest dla nich męczące a trwa to stosunkowo długo. W takim przypadku lepiej jest zabrać dziecko z przedszkola przed leżakowaniem i jeżeli sypia ono w dzień, położyć je w domu.
Należy pamiętać, że nauczyciel przedszkola ma być sprzymierzeńcem rodziców procesie wychowawczym. W przypadkach dzieci nadpobudliwych bliższy kontakt jest szczególnie ważny, gdyż rodzice, by prawidłowo wychowywać swoje dziecko, muszą wiedzieć, jak reaguje ono na różne sytuacje w grupie, jak zachowuje się w czasie zajęć. Również nauczyciel mający pod opieką dziecko nadpobudliwe może wiele skorzystać z doświadczeń matki.
Brak reakcji ze strony dorosłych lub niewłaściwa reakcja może wywołać u dzieci nadpobudliwych – agresję.
Istnieje wiele czynników, które zaburzają prawidłowy rozwój dziecka. Do głównych przyczyn można zaliczyć nieprawidłowe funkcjonowanie układu nerwowego dziecka oraz nieprawidłowe funkcjonowanie jego środowiska. Bezpośrednimi przyczynami zaburzenia zdrowia dziecka są: słabość procesów nerwowych, zachwianie ich równowagi (wyraźna przewaga w układzie nerwowym procesów pobudzania nad hamowaniem), zakłócenie ruchliwości tych procesów (szybkie przechodzenie od stanu pobudzenia do stanu hamowania i odwrotnie).
Inną przyczyną nadpobudliwości u dziecka jest wystąpienie w życiu płodowym. Do czynników uszkadzających tym okresie (a także i później) zaliczamy: zakażenie wirusowe płodu – przebyte choroby zakaźne przez matkę: Odra, świnka, różyczka, grypa, żółtaczka zakaźna itp., zatrucia spowodowanie piciem alkoholu w czasie ciąży, palenia papierosów, przyjmowanie nieobojętnych leków nasennych, uspakajających lub stosowanych w celu usunięcia ciąży, przebyte przez matkę zatrucia ciążowe lub zatrucia pokarmowe; niewłaściwe odżywianie się matki – brak witaminy A i B2 oraz niedostateczna ilość białka; urazy mechaniczne – nieudane próby usunięcia ciąży przez osoby niefachowe, nieszczęśliwe upadki lub uderzenia w brzuch połączone z krwawieniem lub krwotokiem.
Jak podkreśla H. Spionek „ okresem szczególnie niebezpiecznym dla płody są pierwsze miesiące życia wewnątrzmacicznego. Wtedy, bowiem mogą już wirusy przeniknąć z organizmu matki przez naczynia krwionośne łożyska do organizmu płodu, natomiast większe cząsteczki przeciwciał wytwarzające się w macierzystym organizmie są zatrzymywane przez barierę naczyń krwionośnych łożyska. Dlatego też młody płód jest bezbronny wobec infekcji o charakterze wirusowym”
W czasie porodu dziecko także jest narażone na wystąpienie czynników uszkadzających układ nerwowy. Należą do nich: urazy mechaniczne spowodowaną zbyt szybką i nieprawidłową akcją porodową (zniszczenie tkanki mózgowej lub wylewy śródczaszkowe), niedotlenienie dziecka podczas porodu (zbyt długi poród, zaciśnięcie pępowiny wokół szyi dziecka).
Po urodzeniu dziecka uszkodzenie ośrodkowego układy nerwowego może nastąpić na skutek przebycia zapalenia mózgu lub opon mózgowych, ciężkiego przebiegu chorób zakaźnych (wysoka temperatura, drgawki), urazy mechaniczne czaszki (upadki, wypadki drogowe itp.)
Czynniki, które mają istotny wpływ na rozwój zdrowia psychicznego dziecka to: stan ośrodkowego układu nerwowego, własna aktywność dziecka (cechy biologiczne), środowisko, wychowanie rodzinne i szkolne.
Ważną rolę pełni tutaj środowiska rodzinne, w którym dziecko wzrasta, działa i się uczy. Duży wpływ na nadpobudliwość dzieci ma niespokojna atmosfera panująca w domu. W napiętej lub niespokojnej atmosferze domowej dziecko czuje się niepewne, zagrożone, staje się wyczulone na każdy objaw zwiastujący burzę. Swój ciągły stan pobudzenia przenosi na teren pozadomowy reagując niewspółmiernie na różne sytuacje. Czasem stosuje wobec kolegów, a nawet nauczycieli przyswojone w domy formy zachowania, które mają być obroną przeciwko niespodziewanemu zagrożeniu.
Niekorzystnie wpływa też na dziecko sytuacja, gdy wychowane jest przez jednego z rodziców. Także wychowanie dziecka w wielodzietnej rodzinie czy wielopokoleniowej, w której rodzice i dziadkowie w różny sposób starają się wychować dziecko, ma niekorzystny wpływ na jego rozwój.
Duże znaczenie ma tez system wychowawczy panujący w rodzinie. Niekorzystnie wpływa na dziecko wychowanie niekonsekwentne, gdzie rodzice nie przejawiają równowagi w wychowaniu. Dziecko wówczas nie wie, czego w danym momencie oczekują od niego rodzice, czego ma się od nich spodziewać, ponieważ cechuje ich nierówny stosunek uczuciowy do dziecka.
Takie wychowanie często przeradza się w wychowanie liberalne (pozostawienie dziecku całkowitej swobody) lub nadmiernie rygorystyczne (stosowanie dotkliwych kar).
Małe dziecko potrzebuje szczególnej opieki, czułości i miłości ze strony rodziców. Trzeba więc mu poświęcić dużo uwagi, być w stosunku do niego cierpliwym i wyrozumiałym, dać mu poczucie wiary w siebie. Gdy te potrzeby nie zostaną zaspokojone, dziecko nie zazna ciepła rodzinnego – to nie czuje się ono bezpiecznie, wobec czego staje się leniwe, a to jest przyczyną nadpobudliwości.
