W procesie uczenia główną rolę odgrywa spostrzeganie wzrokowe. Prawidłowy przebieg wzrokowego postrzegania w duzej części zalezy od budowy gałek ocznych, części receptorycznej analizatora wzrokowego stanowiącą siatkówkę oka, a takze nerwu doprowadzającego bodźce do korowej części mózgu. Jakiekolwiek uszkodzenia części narządu wzroku powoduje deformacje w spostrzeganiu, które mają bezpośredni wpływ na efekty uczenia się. Dlatego tez z myślą o nauczycielach nauczania zintegrowanego opracowałam artykuł dotyczący faz rozwoju spostrzegania dziecka od wieku niemowlęcego do młodszego wieku szkolnego. Zawarte w artykule wiadomości zaczerpnęłam z ksiązki M. Zebrowskiej pt. "Psychologia rozwojowa dzieci i młodziezy". Myślę, ze przedstawione przeze mnie treści pomogą nauczycielom zrozumieć problemy ucznia, którego nieharmonijny rozwój spostrzegania wpływa na pojawiające się błędy w analizie i syntezie obrazów, czyli w kłopotach w pisaniu i czytaniu
Wiek niemowlęcy – Stefan Szuman zwrócił uwagę na współdziałanie ze sobą wielu sfer zmysłowych w spostrzeganiu przedmiotów we wczesnym dzieciństwie. Na podstawie badań wykazał, iż do właściwego spostrzegania przedmiotów zdolne jest dopiero dziecko kilkumiesięczne dzięki współpracy kilku narządów zmysłowych skierowanych na to samo źródło wrażeń. Tak więc dziecko poznaje przedmioty poprzez telereceptory wzroku, słuchu, a dopiero później w formie dotyku, czyli chwytu. Dziecko najpierw dostrzega przedmiot wzrokiem, następnie wyciąga rączkę do poznania zjawiska dotykiem, w celu stwierdzenia realności przedmiotu. Poznanie przedmiotów przez dziecko realizowane jest nie na drodze biernie wytwarzanych skojarzeń, lecz w aktywnym, poszukująco – poznawczym działaniu. Podobne stanowisko dotyczące spostrzegania przedmiotów poprzez małe dziecko ma J. Piaget. Według w. w. psychologa, dziecko posiada pojęcie przedmiotu dopiero wtedy, gdy traktuje go z jednej strony, jako źródło szeregu doznań i doświadczeń, z drugiej strony, gdy uważa go za istniejący obiektywnie, tzn. niezależnie od wykonywanych przez siebie czynności. Proces kształtowania się pojęcia przedmiotu przechodzi przez kilka stadiów i kończy około 18 miesiąca życia.
Zachowanie dziecka w kolejnych stadiach kształtowania się pojęcia przedmiotu według J. Piageta wygląda następująco:
- 0 – 4 m.ż. – Faza subiektywna. Dziecko nie śledzi przedmiotu, który
zniknął z pola widzenia.
- 4 – 8 m.ż – Faza przejściowa. Fiksacja miejsca, w którym zniknął
przedmiot. Próby chwycenia przedmiotu wyłaniającego się
w polu widzenia.
- 8 – 10 m.ż – Początki aktywnego poszukiwania przedmiotu. Dziecko
usuwa ekran, aby znaleźć ukryty za nim przedmiot.
- 10 – 12 m. ż – Przypisywanie przedmiotom absolutnego położenia.
Dziecko szuka ukrytego przedmiotu w jednym i tym samym
miejscu.
- 12 – 18 m. ż – Początek substancjalnej i przestrzennej trwałości
przedmiotu. Dziecko szuka przedmiotu w różnych miejscach,
jeśli dostrzegło przesunie go.
- Ponad 18 m.ż – W pełni ukształtowane pojęcie przedmiotu. Dziecko
odnajduje przedmiot ukryty w sposób dla niego niewidoczny,
posługując się dedukcją, opartą na wyobrażeniach.
W miarę rozwoju dziecka czynności manipulacyjne umożliwiają mu coraz lepsze dotykowe poznanie przedmiotów i ich właściwości. Niemowlę obmacuje przedmioty miękkie i twarde, okrągłe, chropowate, gładkie, ciepłe, zimne, ciężkie i lżejsze. Manipulując przedmiotami poznaje różne dźwięki, które wydają poszczególne przedmioty, gdy się nimi uderza o siebie lub inne przedmioty. Wszystkie tego rodzaju doświadczenia, których fizjologiczną podstawą są coraz liczniejsze, pełniejsze i bogatsze związki czasowe powstające w korze mózgowej między poszczególnymi analizatorami, wpływają wydatnie na rozwój spostrzeżeń. W ten sposób dziecko poznaje otoczenie i potrafi szukać wzrokiem przedmiotów, nazywanych przez dorosłego. Pod koniec pierwszego roku życia dzieci rozróżniają wzrokowo wiele przedmiotów, z którymi wcześniej miały kontakt wielozmysłowy.
Wiek poniemowlęcy – na rozwój spostrzeżeń dziecka ma ogromny wpływ jego wzrastająca sprawność ruchowa. W tym okresie dziecko dąży do realizacji coraz bardziej złożonych zadań, a w swoich spostrzeżeniach wyodrębnia przede wszystkim te cechy przedmiotów, które są ważne ze względu na określony cel wykonywanej czynności. Dziecko w wieku 2 – 3 lat poznaje przedmiot nawet tylko po obserwacji (może być ona z pewnej odległości). Fizjologiczną podstawą spostrzeżeń staje się w tym okresie wytworzone uprzednio i stale aktualizowane i utrwalane powiązania między analizatorami: kinestetyczno – ruchowym, dotykowym i węchowym a wzrokowym i słuchowym. Wystarczy pobudzenie jednego analizatora, aby uaktywnić całą dynamiczną strukturę spostrzeżeniową. Dziecko widząc jabłko kojarzy i przypomina sobie jego smak, zapach, kształt, gładkość skórki. W tym okresie ogranicza się do obejrzenia tylko w stosunku do dobrze i „blisko” poznanych przedmiotów. Natomiast przedmioty nowe i nieznane dziecko pragnie poznać poprzez bezpośredni kontakt i przeanalizowanie ich właściwości: kształtu, zapachu, smaku, dźwięku. Według Z. Babskiej dzieci najwcześniej kierują się rozpoznaniem przedmiotu poprzez określenie jego położenia przestrzennego, później jego barwą lub kształtem.
Bardzo ważny wpływ na dynamiczną strukturę dziecięcych spostrzeżeń wywiera rozwój mowy, przede wszystkim zaś bierne i czynne przyswajanie słów określających nazwy przedmiotów, ich cech oraz stosunków zachodzących między poszczególnymi przedmiotami (znaczenie słów np. pod, nad, wyżej). Według S. Szumana dziecko w tym okresie uczy się więc nie tylko uogólniać za pomocą nazwy, określając podobne przedmioty tą samą nazwą, ale również dzięki nazwie uczy się oddzielać i abstrahować daną cechę od konkretnego obrazu przedmiotu. Więc umie jednocześnie analizować, czyli wyodrębniać części składowe, i symetryzować tzn. łączyć je w całość.
Podsumowując ten okres rozwoju spostrzeżeń dziecka można stwierdzić, że z jednej strony jest on ściśle związany z rozwojem jego aktywności ruchowej, z drugiej zaś z rozwojem mowy i myślenia.
Wiek przedszkolny – dziecko w wieku 3 lat, a nawet wcześniej potrafi rozróżnić podstawowe kolory: czerwony, żółty, zielony i niebieski, jednak dopiero w wieku 5 lat większość dzieci posługuje się trafnymi określeniami przymiotnikowymi na oznaczenie tych kolorów. Według A. Cesella 74% dzieci 4 letnich nazywa poprawnie jeden kolor (najczęściej czerwony), w wieku 5 lat aż 61% dzieci poprawnie nazywa cztery barwy. W tym też okresie dzieci potrafią rozróżnić odcienie barw (jasny, ciemny). W tym okresie rozwoju wzrasta ostrość wzroku, czyli dziecko potrafi określić odległość danego przedmiotu, rozpoznaje przedmiot z odległości np. 207,5 cm w grupie 4 – 5 latków, 270 cm w grupie 5 – 6 lat, a 303 cm w wieku 6 – 7 lat. W tym też okresie rozwoju dziecka wzrasta stopień wrażliwości wzrokowej. Dziecko potrafi dostrzec znaną cechę na nowym przedmiocie, wyostrza się wrażliwość i spostrzegawczość na różnorodne jakości zmysłowe, wzrasta zainteresowanie zjawiskami otoczenia. Dzieci w wieku przedszkolnym posiadają zdolność wyodrębniania przedmiotu z tła, czyli np. odnaleźć figurę geometryczną lub kształt konkretnego przedmiotu. Jednocześnie łatwiej im odnaleźć kontury przedmiotów lub zwierząt niż kształty figur geometrycznych. W tym etapie rozwoju dzieci mają problem z odtwarzaniem kształtu figur geometrycznych. W wieku 3 lat w rysunkach dziecka pojawia się pierwsza figura – koło, następnie w wieku 5 lat kwadrat, trójkąt pojawia się w rysunkach dopiero w 6 i 7 roku życia. Kreślenie figur złożonych z linii np. krzyż – wiek 3 – 4 latki, spirale – 6 – 7 latki. Pod koniec wieku przedszkolnego dziecko potrafi dostrzec charakterystyczne cechy rombu i narysować podstawowe figury geometryczne. Prawidłowy rozwój spostrzeżeń wzrokowych w starszym wieku przedszkolnym pomaga dostrzec i przedstawić w rysunkach różnice wielkości i proporcji przedmiotu. Jednakże często spotykamy w klasach młodszych uczniów mających problemy z właściwym przedstawianiem określonych przedmiotów, ich wzajemnym położeniu i proporcji. Ważnym elementem rozwoju spostrzegawczości u dziecka jest pamięć słowno – logiczna, jest ona związana z emocjami, które przeżywa dziecko. Czynności, zdarzenia i spostrzeżenia zabarwione emocjonalnie zostają przez dziecko zapamiętane trwalej.
Młodszy wiek szkolny – według S. Szumana w tym okresie życia rozwija się nie tylko spostrzeganie dziecka, ale jego spostrzegawczość. Ta ostatnia polega na dążeniu do zauważenia i wyodrębnienia w materiale danym w spostrzeganiu elementów i szczegółów, które dotąd uchodziły uwagi, na zdolność znajdowania i odkrywania nowych momentów i faktów. Spostrzegawczość polega więc na odkrywczej czynności umysłu.
Główną cechą spostrzeżeń jest ich przedmiotowość. Aby spostrzeżenie powstało dziecko musi dokonać analizy cech przedmiotów działających na nasze narządy zmysłowe i jednocześnie syntezuje cechy spostrzeżonego przedmiotu, tak aby stworzyły one jego jednolity obraz. Ważną też cechą charakteryzującą proces spostrzegania jest to, że w skład obrazu spostrzeganego przedmiotu wchodzą nie tylko wrażenia, które przedmiot ten wywołuje u nas w danej chwili, ale i te, które wywołał w nas dawniej, w poprzednim doświadczeniu.
Procesy spostrzegania zaczynają się wyodrębniać i kształtować jako procesy specjalne lub samodzielne i skierowane na jakiś świadomy cel. Dzieci 4 – 5 letnie osiągają to z trudem, natomiast dziecko szkolne, w myśl stawianych mu wymagań, powinno umieć podporządkować swoje spostrzeganie określonemu celowi, oderwać się od zajęć i wrażeń ubocznych, nauczyć się kierować swoim spostrzeganiem. U dzieci rozpoczynających naukę szkolną rozwój spostrzegania idzie w parze z rozwojem zdolności do wyodrębniania poszczególnych cech spostrzegawczości przedmiotów i do uogólniania tych cech np. dla dziecka szkolnego, który używa kolorowych kredek wyodrębnienia barwy od przedmiotu dokonuje się w praktyce życiowej, dzięki niej staje się możliwe. Natomiast w okresie żłobkowym kolor jest czymś nieodłącznym od przedmiotu.
Dzieci w wieku szkolnym spostrzegają i rozpoznają rzeczy przedstawione w konturach, rysunkach, schematach. W tym wieku spostrzeganie i umiejętne łączy się z rozwojem uwagi, koncentracji. Dokładność, a także trwałość dziecięcych spostrzeżeń zależy od tego, ile analizatorów w nich uczestniczy. Udział możliwie największej ich ilości w spostrzeganiu zwiększa percepcyjną aktywność ucznia, wzbogaca jego wyższą czynność nerwową, pozwala opanować podany materiał z różnych stron, a więc zapewnia pełniejsze, konkretniejsze i dokładniejsze spostrzeganie i trwałe zapamiętanie. W młodszym wieku szkolnym dziecko czasami ujmuje cały przedmiot lub zjawisko, nie wyodrębniając części. Wynika to stąd, że w jego spostrzeganiu brak jeszcze umiejętności analizy i syntezy obrazu. Wyrobienie w dziecku spostrzegawczości wzrokowej w pierwszych latach nauki dotyczy dostrzegania elementów, cech przedmiotu lub obrazu, następnie umiejętności opisu charakterystycznych cech, a na najwyższym etapie dziecko sporządza plan obserwacji w postaci ułożenia ważnych pytań lub układa plan obserwacji w umyśle.
Opracowała : Mariola Świercz |
