Dziecko uczy się poznawać otaczający go świat poprzez odbieranie roznych informacji zewnętrznych. Dzięki podstawowym zmysłom: dotyku, równowagi, smaku, węch, wzroku i słuchu zdobywa umiejętności oceniania docierających do niego sygnałów. Układ nerwowy ma za zadanie w toku rozwoju ontogenetycznego, adekwatnie do siły i rodzaju bodźców, nauczyć się prawidłowych reakcji ruchowych.
Moim zamysłem jest przedstawienie sposobu pracy z dzieckiem niepełnosprawnym, który wykorzystuję w swoich dotychczasowych doświadczeniach terapeutycznych. Sposobem tym jest metoda integracji sensorycznej.
Metoda Integracji Sensorycznej- w diagnozie i terapii dzieci
Integracja sensoryczna to neurobiologiczna czynność, która zachodzi w obrębie ciała każdego człowieka. W sytuacji gdy doznania są przenoszone do mózgu w zintegrowany, zorganizowany sposób, mózg wykorzystuje je do kształtowania percepcji, zachowań i w procesach uczenia się. Osoba z tego rodzaju problemami odznacza się dużą niepewnością grawitacyjną. Ma problemy w skakaniu, chodzeniu po wyznaczonej linie, w huśtaniu się, bujaniu, a nade wszystko w obracaniu się wokół własnej osi. Bardzo często broni się przed dotykiem, nie lubi dotykać niektórych przedmiotów (istotna jest konsystencja) i jednocześnie być dotykanym. Ma duże trudności w rozpoznawaniu przedmiotów tylko dotykiem bez udziału wzroku. Ponadto ma poważne problemy w odczytywaniu, rozróżnianiu dźwięków. Występuje nadwrażliwość na intensywność i polifoniczność dźwięku, każdy zbyt głośny dźwięk mózg odczytuje nieprawidłowo jako ogromny hałas powodujący niemalże ból. Nie toleruje też zbyt jasnego światła, pulsującego i kolorowego.
Najbardziej znaną przedstawicielką metody Integracji Sensorycznej była Jean Ayres. Jej koncepcje opierały się na pojawieniu się nieprawidłowości w zachowaniu, zakłóceń motorycznych, trudności w uczeniu się i mowie, których przyczyna tkwi w niewystarczającym przetwarzaniu zmysłowym. Zaburzenia towarzysza podstawowych obszarów, takich jak priopriocepcja, system taktylny i westybularny, które przetwarzane są w większości w pniu mózgu. Te zakłócenia bezpośrednio oddziałują na dalsze przetwarzanie impulsów sensorycznych i takie zorganizowanie reakcji organizmu, aby dać właściwą odpowiedź motoryczną do obwodowego układu nerwowego. Ta odpowiedź z kolei ma zasadniczy wpływ na środowisko i organy zmysłowe.
Prawidłowe funkcjonowanie organizmu uzależnione jest od tego, czy istnieje współpraca pomiędzy kanałami sensorycznymi. Jedynie polisensoryczna stymulacja pozwala na adekwatne do rzeczywistości poznawanie siebie i otaczającego świata. Jean Ayres wyodrębniła cztery istotne zakłócenia procesów integracji sensorycznej:
1. zakłócenia praksji,
2. zakłócenia dotyczące zmysłu równowagi,
3. reakcje obronne na bodźce taktylne,
4. zakłócenia w spostrzeganiu wizualnym.
Zakłócenia praksji
Pojęcie praksji odnosi się do zdolności planowania celowych działań i sterowania nimi. Podstawą praksji jest rozwój schematu ciała. Pozwala bowiem na adekwatne planowanie działań i ich sterowanie.
Za rozwój schematu ciała i planowanie ruchu odpowiedzialne są następujące obszary:
1. spostrzeżenia taktylne- które rozwijają się od globalnego odczuwania bodźców dotykowych, aż do ich poszczególnego różnicowania. W tym procesie bardzo istotna rolę odgrywa odczuwanie ciała. Poprzez odczuwanie bodźców taktylnych dochodzi do stopniowego wykształcenia się u dziecka wyobrażenia o schemacie ciała. W wypadku zaburzeń doznań taktylnych proces ten wydłuża się, a ponadto dziecko uczy się nieprawidłowego, nieadekwatnego do rzeczywistości schematu ciała, co determinuje rozwój ruchowy;
2. system westybularny- odpowiedzialny za odczuwanie siły ciężkości. System ten jest ważny do sterowania ruchami. Dzięki niemu napięcie mięśniowe jest adekwatne do sytuacji, co z kolei czyni ciało gotowym do reagowania;
3. wrażenia czucia głębokiego- poprzez ten obszar dostarczane są informacje o zachowaniu się poszczególnych części ciała w stosunku do siebie. Są to przede wszystkim wrażenia odbierane ze stawów.
Połączenia oddziaływań tych trzech obszarów pozwalają na wielostronne spostrzeganie. Obraz własnego ciała i jego ruchowych możliwości nabiera charakteru struktury.
Zakłócenia zmysłu równowagi
Zakłócenia te są efektem nieprawidłowości funkcjonowania układu przedsionkowego. Jeśli układ przedsionkowy (zmysł równowagi) funkcjonuje prawidłowo, to prawie nie odczuwamy jego istnienia. Jego praca jest dla nas nieświadoma, nie angażuje myślenia. Najistotniejszą rolą układu przedsionkowego jest kształtowanie relacji ciała z siłą przyciągania ziemskiego. Gdy pojawiają się zakłócenia zmysłu równowagi, wówczas mamy do czynienia z niepewnością grawitacyjną. Objawia się ona wzmożonym napięciem, lękiem przed zmianami położenia ciała (głowy i całego ciała), niepewnością w przestrzeni. Zaburzenie to ma charakter neurofizjologiczny, choć bardzo często jest mylone z problemami natury emocjonalnej.
Dzieci niedowrażliwe poszukują bodźców w ten sposób, że pozwalają się kręcić przez długi okres czasu, nie dostając przy tym zawrotów głowy. Nie obserwuje się u nich także szybkich ruchów gałek ocznych w sytuacji, gdy po długotrwałym kręceniu następuje gwałtowne zatrzymanie.
Reakcje obronne na bodźce taktylne
Dzieci, u których występują zaburzenia, wykazują nadmierne i nieadekwatne reakcje na określone typy bodźców taktylnych, które są przez nie interpretowane jako zagrożenie, niebezpieczeństwo.
System taktylny, czyli odczuwanie dotyku, składa się z dwóch podsystemów, których zadaniem jest: obrona i rozróżnianie.
System obronny spełnia ważną funkcję alarmującą o niebezpieczeństwie, np. szybkie cofnięcie ręki w pobliżu źródła ognia, gdy poczujemy gorąco. Reakcje te są tym bardziej gwałtowne, gdy: dziecko nie widzi bodźca wywołującego dotknięcie lub bodźce są zbyt lekkie, delikatne, zbyt powierzchowne.
Problemy reakcji na bodźce taktylne powodują u dzieci niechęć do noszenia ubrań z krótkimi rękawami. Nawet gdy jest gorąco, dzieci wymuszają nakładanie ubrań z długimi rękawem lub swetrów. Ponadto nie lubią biegać bez obuwia, bosymi stopami, a także nie lubią bawić się przedmiotami o płynnej, lepkiej konsystencji, np. mokry piasek, masa solna lub ciasto, błoto. Sprawiają wrażenie dzieci bardzo czystych.
Zakłócenia w spostrzeganiu wizualnym
W spostrzeganiu wizualnym można wyróżnić dwa rodzaje zakłóceń. Są to:
- zakłócenia położenia,
- zakłócenia w spostrzeganiu stosunków przestrzennych.
Przy niezaburzonym spostrzeganiu dziecko rozróżnia położenie przedmiotów w stosunku do siebie. Przypadku zakłóceń tego rodzaju ma problemy w ustaleniu położenia, a także jego ruchy są niepewne i niezręczne. Dziecko ma problemy ze zrozumieniem słów odnoszących się do stosunków przestrzennych. Tego rodzaju zaburzenia dość często mogą być połączone z zaburzeniami lateralizacji i schematu ciała. U dzieci, które mają problemy z określeniem stosunków przestrzennych, kłopotliwe jest wyodrębnienie figury z tła, nawijanie koralików, zbieranie klocków z podłoża o wzorzystym tle.
Poza wymienionymi czterema najistotniejszymi obszarami zakłóceń sensomotorycznych istotną rolę w integracji odgrywają także zmysł powonienia i zmysł smaku. Odpowiedzialnymi za ich analizę jest układ limniczny zlokalizowany w płatach czołowych mózgu. Zapachy oraz smak mogą mieć duże znaczenie w kształtowaniu się reakcji emocjonalnych.
Propozycje podstawowych ćwiczeń do stymulacji w zakresie integracji sensorycznej :
- plansze na białym, żółtym, szarym papierze z określonymi kształtami figury geometrycznej- stymulacja wzrokowa i wzrokowo- ruchowa, zadaniami terapeuty jest praca z dzieckiem w celu wyodrębniania odpowiednich elementów z tła,
- ćwiczenia na planszach wzorcowych z figurami geometrycznymi i z zadrukowanym tłem,
- ćwiczenia wodzenia wzrokiem za poruszającym się przedmiotem,
- ćwiczenia rysowania postaci,
- ćwiczenia analizujące precyzję ruchową- małą motorykę;
- ćwiczenia rozpoznawania określonych punktów na płaszczyźnie i w przestrzeni;
- rozpoznawanie kształtów za pomocą dotyku;
- rozpoznawanie za pomocą dotyku kształtów kreślonych na dłoniach dziecka, na brzuchu, plecach.
- ćwiczenia wodzenia palcem w kierunku nosa i ręki terapeuty;
- ćwiczenia odwzorowywania sekwencji liczb i sekwencji dźwięków;
- rozróżnianie wyrazów za pomocą słuchu;
- ćwiczenia stymulujące reakcje dziecka na różne zapachy;
- ćwiczenia stymulujące reakcje dziecka na różne smaki a uwzględnieniem specyficznych zachowań, np. nagryzanie, żucie fragmentów ubrań czy też różnych przedmiotów niejadalnych;
- ćwiczenia stymulujące stopy, dłonie, okolice kręgosłupa, twarz;
- ćwiczenia, tzw. podwójnej stymulacji dotykowej;
- pocieranie przedmiotów o różnej fakturze ręką dziecka;
- ćwiczenia konieczne do rozwoju planowania ruchowego, np. stanie na jednej nodze, podnoszenie rąk do góry i składanie ich nad głową;
- ćwiczenia usprawniające utrzymanie równowagi, np. na jednej nodze z otwartymi, a następnie zamkniętymi oczami, popularne „tip- topki” po wyznaczonej linii, skakance, poruszanie się po podłodze podskokami;
- przewroty w przód, ćwiczenia na deskorolce, bujanym fotelu, krześle obrotowym;
- ćwiczenia w przeciąganiu, siłowaniu się;
- ćwiczenia w odwzorowywaniu określonych pozycji ciała zaprezentowanych dziecku przez terapeutę;
- chodzenie na czworakach.
Wszystkie wymienione powyżej propozycje ćwiczeń podlegają weryfikacji w zależności od stopnia zaburzenia. Terapię należy prowadzić w sposób wyważony, stopniowo wprowadzając część ćwiczeń i nie wykonywać wszystkich podczas jednej sesji terapeutycznej, ponieważ można bardzo szybko zniechęcić dziecko do współpracy. Osiągniemy tym samym wynik przeciwny do zamierzonego.
Opracowała:
mgr Joanna Polewczyk
Literatura:
1. Maas Fiolet: Uczenie się przez zmysły- wprowadzenie do integracji sensorycznej. WS i P, Warszawa 1998.
2. Błeszyński J. : Wspomaganie rozwoju osób z autyzmem. Oficyna wydawnicza „Impuls”. Kraków 2004r.
3. Matczak I. , Pala A. ( red.): Edukacja i wspomaganie rozwoju osób z autyzmem- międzynarodowa konferencja naukowa. Częstochowa 2005r.
