www.szkolnictwo.pl

     Celem tej pracy jest wykazanie słuszności zasady dominacji wychowania nad nauczaniem w pedagogice specjalnej.
            Istnieje wiele definicji wychowania. Na przykład W. Okoń (1975, s.333) uważa, że wychowanie to świadomie organizowana działalność ludzka, której celem jest wywoływanie zamierzonych zmian w osobowości człowieka. Wynika stąd, że proces wychowania to działalność przede wszystkim świadoma, właściwie zorganizowana, mająca przedmiot swoich wpływów, którym jest człowiek.
            W świetle zasady dominacji wychowania, to właśnie owa planowa działalność nastawiona na wywołanie określonych zmian w zachowaniu i osobowości jednostki odchylonej od normy winna dominować w procesie pracy z taką jednostką. Według O. Lipkowskiego (1981, s.49) chodzi o to, by zapewnić lepsze rezultaty w nauce szkolnej przez jednoczesne przygotowanie dziecka do intensywniejszej nauki. Ten sam autor uważa, że zasada ta w nauce szkolnej oznacza, że
- plan pracy wychowawczej powinien być opracowany nie mniej starannie niż plan dydaktyczny
- organizacja pracy szkolnej powinna być ustalona także z punktu widzenia programu wychowania, to znaczy, że nie mogą być lekceważone zajęcia pozalekcyjne
- ze szczególną uwagą należy traktować takie momenty w życiu dziecka, które mają znaczenie dla kształtowania postawy społecznej dziecka.
 
            Mając na uwadze klasyfikację W. Dykcika można rozpatrywać słuszność zasady dominacji wychowania nad nauczaniem w odniesieniu do poszczególnych działów pedagogiki specjalnej.
            Pedagogika rewalidacyjna i rehabilitacyjna obejmuje swoim oddziaływaniem jednostki  z upośledzeniem umysłowym, wadami wzroku, słuchu oraz ze sprzężonymi zaburzeniami. Wynika z tego, że są to osoby , które ze względu na charakter odchylenia od normy wymagają szczególnych zabiegów pedagogicznych. Rezultaty pracy dydaktycznej, a więc nauczania takich jednostek są w dużym stopniu uzależnione od rezultatów pracy wychowawczej. Dzieje się tak, ponieważ poprzez właściwe oddziaływania wychowawcze zyskać można właściwe nastawienie ucznia do nauki szkolnej i całego procesu nauczania - uczenia się. Brak pozytywnego stosunku do szkoły i nauki może wywołać u dziecka brak gotowości do podjęcia pracy, ucieczki z zajęć lekcyjnych i ogólną niechęć do uczenia się. Stąd bardzo ważne jest takie postępowanie wychowawcze, które wywoła w dziecku motywację. Dzieci z upośledzeniem umysłowym czy zaburzeniami percepcji mają zazwyczaj poczucie inności i nie akceptacji ze strony środowiska, czują się odrzucone i niechciane. Ponadto u osób z odchyleniem od normy często niepowodzenia powodują zniechęcenie i frustrację, co pogłębia niską samoocenę. Dlatego tak ważna jest rola wychowania w pracy z jednostkami z upośledzeniem umysłowym  i zaburzeniami percepcji, ponieważ właściwe oddziaływanie podnosi samoocenę tych osób, powoduje wzrost motywacji do pracy nad sobą i do nauki.
Rozpatrując ten problem nie można pominąć faktu, że wiele dzieci, którymi zajmuje się pedagogika rewallidacyjna i rehabilitacyjna, znajduję się w placówkach z internatem. Wiąże się ten pobyt z tym, że dzieci te jadą do domów na weekendy, więc funkcje wychowawcze  w stosunku do tych uczniów przejąć muszą nauczyciele i wychowawcy. Poza tym nierzadko  w domu rodzinnym stwarzane są warunki cieplarniane, dziecko jest wyręczane, a wychowanie to również nauczenie dziecko czynności samoobsługowych i funkcjonowania w środowisku. Według W. Dykcika (1997, s. 317) edukacja powinna dopomóc ludziom niepełnosprawnym nie tylko w osiągnięciu niezależności ekonomicznej, ale przede wszystkim w przyczynieniu się do poczucia samorozwoju w społecznościach, w których żyją. Potwierdza to słuszność zasady dominacji wychowania nad nauczaniem w odniesieniu do pedagogiki osób z upośledzeniem umysłowym i zaburzeniami wzroku czy słuchu oraz ze sprzężonymi upośledzeniami.
            Pedagogika lecznicza i terapeutyczna odnosi się do jednostek przewlekle chorych, niesprawnych ruchowo, odmiennie somatycznie, z autyzmem, zespołami psychozopodobnymi oraz ludzi starych. Zasada dominacji wychowania nad nauczaniem nadaje pracy wychowawczej charakteru terapeutycznego. Wpływ choroby na kształtowanie się osobowości dziecka interesuje badaczy od dawna. I tak na przykład I. Obuchowska (1991, cyt. za W. Dykcik, 1997, s. 199) ujmuje chorobę jako zdarzenie w procesie rozwoju dziecka obciążające je psychicznie. za czynniki psychicznego obciążenia autorka uważa lęk, ból i ograniczenie aktywności. Powoduje to u dziecka poczucie izolacji  i wyobcowania. Jak uważa O. Lipkowski (1981, s. 116-117) do zadań terapii wychowawczej należą: ochrona dziecka przed ujemnymi skutkami psychicznymi spowodowanymi długotrwałym pobytem w zakładzie leczniczym; współdziałanie w terapii medycznej; udzielanie choremu pomocy w procesie akceptacji sytuacji, w jakiej się znalazło; współdziałanie w zapewnieniu dziecku możliwości zaspokojenia potrzeb psycho - społecznych i biologicznych; organizowanie procesu nauczania w celu wyrównywania braków w tej dziedzinie. Jak wynika z przytoczonych faktów, w pedagogice terapeutycznej i leczniczej zasada dominacji wychowania jest bardzo ważna, ponieważ osoba przewlekle chora powinna przede wszystkim być w dobrej kondycji psychicznej, mieć pozytywne nastawienie i akceptować swoją sytuację. Jedynie wówczas proces leczenia, terapii, ale też i nauczania będzie efektywny i przyniesie pożądane rezultaty.
            Pedagogika resocjalizacyjna dotyczy osób niedostosowanych społecznie, aspołecznych, antyspołecznych, zdemoralizowanych oraz przestępców.
W ujęciu M. Grzegorzewskiej jednostki niedostosowane społecznie to takie, które wykazują m. in. tendencje społecznie negatywne, odwrócenie zainteresowań od wartości pozytywnych i chęć wyżycia się w akcji społecznie destrukcyjnej, brak poczucia odpowiedzialności za swoje czyny, krytycyzmu i hamulców.
Praca z osobą niedostosowana społecznie wymaga wielu zabiegów o charakterze głównie wychowawczym. Nadrzędnym celem pracy z jednostkami niedostosowanymi jest ich uspołecznienie, a więc takie działania, które doprowadzić mają do przyjęcia panujących w danym społeczeństwie norm i zasad i uznanie ich za własne. Jest to zadanie bardzo trudne, jednak niezbędne w procesie resocjalizacji.
            W zakresie pedagogiki korekcyjnej, która zajmuje się jednostkami mającymi trudności w uczeniu się, zaburzenia parcjalne, zaburzenia mowy i emocjonalne również obserwuje się zasadę dominacji wychowania nad nauczaniem. W tym dziale pedagogiki specjalnej ta dominacja nie jest jednak tak duża, jak w innych działach. Dużą rolę odgrywają tutaj zabiegi terapeutyczne i korekcyjne, zwłaszcza wcześnie rozpoczęte. Jak pisze O. Lipkowski (1981, s. 137) zabiegi terapeutyczne, korekcyjne i wychowawcze, szczególnie wtedy, gdy są wcześnie podejmowane, prowadzone systematycznie i odpowiednio długo, doprowadzają często do zaniku zaburzenia  i trudności rozwojowych.
            Pedagogika zdolnych i uzdolnionych jest mało rozpowszechniona w naszym kraju i niewiele osób jest świadomych, że to dział pedagogiki specjalnej. Niewątpliwie jednak jednostki wybitnie zdolne mają także specjalne potrzeby edukacyjne. W ujęciu E. Piotrowskiego praca z uczniem zdolnym wymaga odpowiedniej strategii i organizacji procesu dydaktycznego, więc określenia celów, treści, procesu, metod, środków i form. Wyróżnić można następujące rodzaje działań w odniesieniu do osób zdolnych: szybszy rozwój uczniów, wyposażenie ich w większy zasób wiedzy, umożliwienie uzyskania wiedzy o wyższym poziomie złożoności oraz rozwijanie myślenia twórczego. Wynika stąd, że pedagogika zajmująca się pracą z jednostkami wybitnie zdolnymi opiera się raczej na dominacji nauczania, niźli wychowania. Jest to zupełnie inne podejście niż w przypadku omawianych wcześniej działów pedagogiki specjalnej. Nie można jednak pominąć oddziaływań wychowawczych w procesie pracy z osobami zdolnymi. W tym przypadku ważkim wydaje się być takie oddziaływanie wychowawcze, które podnosić będzie motywację uczniów, ich dążenie do pogłębiania wiedzy i rozwijania zdolności.
 
            Jak wynika z omówionych wcześniej zagadnień, dominacja wychowania nad nauczaniem to zasada odnosząca się przede wszystkim do jednostek z upośledzeniem umysłowym, wadami wzroku i słuchu, sprzężonymi upośledzeniami (pedagogika rewalidacyjna i rehabilitacyjna), do chorych przewlekle, z niesprawnością ruchową, odmiennością somatyczną, z autyzmem i zespołami psochozopodobnymi (pedagogika terapeutyczna  i lecznicza), jednostek niedostosowanych społecznie, aspołecznych i antyspołecznych,
zdemoralizowanych i przestępców (pedagogika resocjalizacyjna). Wynika to głównie z faktu, że u wymienionych jednostek obserwuje się różne zaburzenia sfery poznawczej i emocjonalnej. Ze względu na charakter  odchylenia od normy różne oddziaływania wychowawcze są stosowane po to, by wywołać określone zmiany w zachowaniu, osobowości i postawach tych osób. Proces wychowania wymaga dostosowanych metod działania i stosowanych środków. Głównym jednak celem wychowania jest takie oddziaływanie, które doprowadzi do samoakceptacji jednostki, chęci samorozwoju i samorealizacji. Nie można pominąć faktu, że w pedagogice specjalnej wychowanie jest połączone z nauczaniem i obie te sfery działalności pedagogicznej są niezmiernie ważne w pracy z osobami o specyficznych potrzebach edukacyjnych. Fakt, że w przypadku dzieci z zaburzeniami rozwojowymi (pedagogika korekcyjna) oraz wybitnie zdolnych (pedagogika zdolnych i uzdolnionych) zasada dominacji wychowania nie ma tak wyraźnego zastosowania, nie oznacza, że wychowanie przestaje być ważne. Ze względu na specyfikę pracy z tymi jednostkami zasadniejsze wydaje się być oddziaływanie korekcyjne i terapeutyczne (dzieci z zaburzeniami rozwojowymi) oraz pogłębianie wiedzy i rozwijanie talentów (dzieci zdolne i uzdolnione).
            Konkludując, stwierdzić można, że zasada dominacji wychowania nad nauczaniem w pedagogice specjalnej jest zasadna i słuszna, gdyż takiej zasady działania wymagają jednostki   o specyficznych potrzebach edukacyjnych.


K. Trzebiatowska