Artykuł przedstawia myśl Jana Pawła II o człowieku. Dostrzega on w nim przebogatą złożoność i tajemnicę, która w Chrystusie rozjaśnia się wskazując na pełny sens konkretnej historii człowieka…
Agnieszka Pełka
PERSONALIZM CHRZEŚCIJAŃSKI W UJĘCIU
KAROLA WOJTYŁY – JANA PAWŁA II
Personalizm chrześcijański, wyrastając z całej nauki Kościoła, stanowi pogłębioną refleksję myśli filozoficznej i teologicznej nad integralną koncepcją osoby ludzkiej. Centralnym twierdzeniem personalizmu jest zatem prawda o człowieku jako osobie, swoista proklamacja fenomenu osoby. Do teoretyków współczesnego personalizmu chrześcijańskiego zalicza się między innymi: Pierre’a Teilharda de Chardin (1881 – 1955), Jacquesa Maritaina (1882 – 1973), Gabriela Marcela (1889 – 1973) i Emmanuela Mouniera (1905 – 1950). Na gruncie polskim natomiast antropologię personalizmu rozwijają w ostatnich czasach: Wincenty Granat (1900 – 1979), Stefan Świeżawski (ur. 1907), Mieczysław A. Krąpiec (ur. 1920), Mieczysław Gogacz (ur. 1926), kard. Henryk Gulbinowicz (ur. 1928), Józef Życiński (ur. 1948) oraz Sługa Boży Karol Wojtyła – papież Jan Paweł II (1920 - 2005). W refleksji nad współczesnym personalizmem zauważa się, że nie jest on kierunkiem jednorodnym, ale “obejmuje różne nurty: tomistyczny, aksjologiczny, egzystencjalny, społeczno – ekonomiczny. […] W każdym z tych nurtów podkreśla się szczególną rolę i wartość osoby ludzkiej ze względu na nią samą, uznając w człowieku, byt nie tylko biologiczny i historyczny, ale przede wszystkim taki, który wykracza poza naturę i poza historię. Rozwój osoby ludzkiej jest rozumiany jako cel życia społecznego, prymat wartości osobowych (rozum, wolność) stawiany jest przed wartościami ekonomicznymi i strukturami społecznymi, które warunkują ich postęp i rozwój.”
Przy tworzeniu pojęcia osoby personalizm chrześcijański odwołuje się do klasycznej definicji Boecjusza: “osoba jest indywidualną substancją natury rozumnej” (
persona est naturae rationis individua substantia). Definicja ta jest jednak niewystarczająca, z tego też powodu warto w tym miejscu przytoczyć określenia osoby ludzkiej skonstruowane przez myślicieli personalistycznych. Według E. Mouniera na przykład osoba jest “jedyną rzeczywistością, którą poznajemy i zarazem tworzymy od wewnątrz. Wszędzie obecna, nigdy nie jest dana. Jest […] przeżywaną działalnością autokreacji, komunikacji i przynależności, którą daje się uchwycić i poznać w swoim akcie jako ruch personalizacji.” Inną definicję osoby ludzkiej proponuje ksiądz Wincenty Granat: “Osoba ludzka jest to jednostkowy, indywidualny, substancjonalny, cielesno – duchowy podmiot zdolny działać w sposób rozumny, dobrowolny, moralny i społeczny w celu harmonijnego ubogacenia siebie i innych ludzi w zakresie kultury.”
Za najbardziej jednak reprezentatywne dla personalizmu chrześcijańskiego należy uznać stanowisko papieża Jana Pawła II. Począwszy od rozważań filozoficznych ujętych w pracach przedpontyfikalnych, a mianowicie: Personalizm tomistyczny, Osoba i czyn, Osoba ludzka a prawo naturalne, Osoba: podmiot i wspólnota, Osobowa struktura samostanowienia oraz Miłość i odpowiedzialność, jego teoria człowieka uzyskuje pełny kształt w myśli teologicznej prezentowanej w nauczaniu papieskim. Poczesne miejsce w tym zakresie zajmuje pierwsza encyklika Jana Pawła II jego teoria człowieka uzyskuje pełny kształt w myśli teologicznej prezentowanej w nauczaniu papieskim. Poczesne miejsce w tym zakresie zajmuje pierwsza encyklika Jana Pawła II Redemptor hominis, będąca niejako programem jego pontyfikatu, a w całości poświęcona proklamacji wielkości człowieka i jego godności. Poddając wnikliwej analizie zjawisko personalizmu warto zauważyć, że: “Wojtyła szukał personalizmu poczynając od głębokiego i mistyczno–religijnego ujęcia fenomenu osoby ludzkiej. W tym celu konfrontował personalizm tomistyczny (i augustyński) z polskim (np. S. Wyspiański), fenomenologicznym (E. Husserl, M. Scheler, R. Ingarden, E. Stein) i z innymi systemami współczesnymi. W koncepcji osoby opowiedział się za syntezą substancjalności i relacyjności, a więc za ‘relacją substancjonalną’ (św. Augustyn, św. Tomasz), czyli osoba jest substancją i zarazem relacją. Akcentował absolutną tajemnicę istnienia, które też stanowi element konstytutywny osoby jako tej oto, absolutnie niepowtarzalnej w gatunku (lub rodzaju) ludzkim.” Osoba jest zatem równocześnie bytem substancjalnym, istniejącym w sobie, jak i najdoskonalszym aktem bytu – istnieniem (esse). Ale osoba to nie tylko indywidualna substancja, w znaczeniu ontycznym osoba to przede wszystkim “ktoś”. W dziele Miłość i odpowiedzialność Karol Wojtyła konstatuje: “Człowiek jest przedmiotowo ‘kimś’ – i to go wyodrębnia wśród reszty bytów widzialnego świata, które przedmiotowo są zawsze tylko ‘czymś’.” Człowiek jest “kimś” w sensie ontycznym z natury bez względu na czyny, jakich jest sprawcą, natomiast “kimś” w sensie moralnym, etycznym staje się poprzez świadome działanie, przez spełnianie konkretnych czynów. W ontologicznym rozumieniu człowieka jest zatem zakorzenione jego rozumienie aksjologiczne.Ze swej natury człowiek jest bytem osobowym, dlatego przysługuje mu właściwa osobie – podmiotowość. W nauczaniu papieskim podmiotowość osoby jest rozważana w kontekście czynu ludzkiego stanowiącego formę uzewnętrznienia tejże osoby. “Osobowa podmiotowość człowieka to ta, którą przeżywamy jako własne ‘ja
jego teoria człowieka uzyskuje pełny kształt w myśli teologicznej prezentowanej w nauczaniu papieskim. Poczesne miejsce w tym zakresie zajmuje pierwsza encyklika Jana Pawła II ’ w swoich czynach, a która jawi się nam w sobie właściwej głębi w przeżyciu wartości moralnej—dobra lub zła, które to przeżycie pozostaje w doświadczalnym związku z momentem sumienia w czynach ludzkich.” Punktem wyjścia myśli antropologicznej Jana Pawła II jest kategoria doświadczenia. Poprzez doświadczenie człowiek ujawnia się jako osoba, ujawnia siebie jako podmiot i równocześnie przedmiot tegoż doświadczenia. Osoba jest więc podmiotem (
suppositum) tak istnienia, jak i działania.
Transcendencja, wskazująca na wymiar duchowy człowieka, umożliwia jego integralność i tożsamość jako bytu podmiotowego. Stąd wniosek, że duchowość stanowi o jedności osobowej i bytowej człowieka. Fakt ten pozwala z kolei dojrzeć w człowieku jego złożoność bytową, stanowiącą “naturę ludzką”, a mianowicie złożoność duszy i ciała. Osoba ludzka jest więc bytem o materialno – duchowej strukturze. Karol Wojtyła podkreśla: “Tak jak nie możemy oderwać osoby od duchowości, tak też nie możemy odrywać duchowości od osoby. Na to zdaje się wskazywać doświadczenie. I dlatego też, kiedy mowa o ‘naturze duchowej’ (natura rationalis), można przyjąć to pojęcie o tyle, o ile wskazuje ono na pewną stałość czy też substancjalność bytu duchowego.” Fundament filozoficznej antropologii Karola Wojtyły – Jana Pawła II stanowi zatem doświadczenie człowieka, które jak wynika z treści przytoczonego fragmentu dzieła Osoba i czyn, jest warunkiem jedności człowieka – bytu osobowego i podmiotowego zarazem, warunkiem tożsamości i integralności ludzkiego “ja”.Ważne miejsce w myśli antropologicznej papieża zajmuje także problematyka ludzkiego dynamizmu. Osoba ludzka jest bowiem rzeczywistością stającą się w czynach i poprzez nie, ściślej mówiąc poprzez realizowane w nich dobro lub zło moralne. Osoba poznaje zatem własny dynamizm w doświadczeniu czynu, odkry
wa w nim swoje “ja” jako podstawę, źródło i podmiot (
suppositum) działania. “Czyny są szczególnym momentem oglądu – pisze Karol Wojtyła – a więc doświadczalnego poznania osoby. Stanowią niejako najwłaściwszy punkt wyjścia zrozumienia jej dynamicznej istoty. Moralność zaś jako wewnętrzna tychże czynów właściwość w szczególniejszy jeszcze sposób prowadzi do tego samego.” Ludzkie doświadczenie, a w sposób szczególny doświadczenie czynu stoi u podstaw, jak to już wcześniej zostało nadmienione, całościowej wiedzy o człowieku. Czyn bowiem jest rzeczywistością, poprzez którą najpełniej wyraża się osoba ludzka, stanowiąca podmiot i sprawcę działania moralnego.
W refleksji Jana Pawła II byt osobowy ukazany został jako wartość, jako dobro, do którego jedynym pełnowartościowym odniesieniem jest miłość. W tym miejscu godna szczególnej uwagi wydaje się teza, zgodnie z którą najwłaściwszą relacją dla ludzkiej struktury osobowej jest relacja miłości rozumiana jako afirmacja jej wartości. Człowiek jest bowiem “bytem relacyjnym, pozostającym w ścisłej relacji z innymi osobami. W osobie jest obecny – zdaniem Karola Wojtyły – wymiar, który nazywa on uczestnictwem. Jest to coś więcej niż społeczny charakter człowieka – to skierowanie ku życiu z innymi osobami, a w sposób szczególny z Bytem Absolutnym. Osobowa zdolność do uczestnictwa polega na tym, że człowiek istnieje i działa z innymi osobami i ze wspólnotą w taki sposób, iż zachowuje swoją tożsamość, nie przestaje być sobą, a jego wolność (samostanowienie) nie ulega przekreśleniu.” Teorią uczestnictwa papież zatem tłumaczy wymiar społeczny, relacyjny osoby ludzkiej. Uczestnictwo tkwi głęboko w osobie, jest jej właściwością. Osoba bowiem urzeczywistnia siebie samą w relacji do innych osób oraz w odniesieniu do wspólnego dobra. “Osoba jest relacją do innych osób i do Boga, ale jest to relacja obdarzona dużą miarą wolności. Na podstawie wolności i miłości rozwija się jej byt, autocelowość i doskonałość moralna, co ostatecznie spotyka się z wymiarem religijnym. Osoba jest realnością w sobie samej, ale jednocześnie posiada istotne relacje do drugiej osoby, do innych osób przede wszystkim do Osób Niestworzonych. Człowiek jako osoba jest obrazem Trójcy Świętej. Na linii poziomej zaś idzie relacja wspólnotowa, a w chrześcijaństwie – eklezjalna.” Personalizm chrześcijański, jak wynika z całego nauczania Karola Wojtyły – Jana Pawła II, uznaje społeczny wymiar natury ludzkiej, głęboko zakorzeniony w osobowym charakterze człowieka.Centrum antropologii teologicznej papieża Jana Pawła II stanowi usytuowanie człowieka w dziele stwórczym Boga, a dalej w rzeczywistości Chrystusowego Wcielenia i Odkupienia. Nauczanie papieskie jawi się jako konsekwencja istniejącej od zawsze w Kościele prawdy, zgodnie z którą człowiek stanowi najdoskonalsze dzieł
o stworzone przez Boga z miłości, obdarzone nieśmiertelną duszą, rozumem, wolną wolą i eschatologicznym powołaniem. Biblijny opis stworzenia świata uczy, jak czytamy w dokumentach Soboru Watykańskiego II, “że człowiek został stworzony ‘ na obraz Boży’, zdolny do poznania i miłowania swego Stwórcy, ustanowiony przez Niego panem wszystkich stworzeń ziemskich, aby rządził i posługiwał się nimi, dając chwałę Bogu.” Człowiek będąc obrazem i podobieństwem Boga pozostaje w relacji osobowej do swego Stwórcy. Ludzkie osobowe “ja” poprzez zdolność poznania i samostanowienia, a zarazem poprzez podmiotową i komunijną strukturę wewnętrzną potrafi nawiązać relację interpersonalną z Boskim Osobowym “Ty”, jest w stanie otworzyć się na przyjęcie samoudzielającego się Boga – Stwórcy oraz uczynić bezinteresowny dar z siebie. Zdaniem Jana Pawła II osoba ludzka jest jedynym stworzeniem posiadającym zdolność do partnerskiego dialogu z Bogiem. Pierwszą definicją człowieka i niejako wskazówką do odkrycia siebie samego, swej bezcenności i niezwykłości jest więc obraz Boży w człowieku. Człowiek bowiem będąc harmonijną syntezą zarówno pierwiastków osobowych, jak i społecznych stanowi swoiste odbicie życia Osób Bożych w Trójcy Świętej.
Kolejną charakterystyczną cechą antropologii Jana Pawła II, pozwalającą na pełne zrozumienie prawdy o człowieku, jest niewątpliwie jego odniesienie do Chrystusowego Wcielenia i Odkupienia, ponieważ w Chrystusie “objawia się niejako na nowo ta podstawowa prawda o stworzeniu, którą Księga Rodzaju wyznaje.” W Nim ujawnia się cała rzeczywistość stworzonego przez Boga świata oraz prawda o stworzonym na Boży obraz i podobieństwo człowieku. Uznanie wyjątkowej roli Jezusa Chrystusa prowadzi papieża do sformułowania tezy, zgodnie z którą “człowieka nie można zrozumieć bez Chrystusa.” Bez Syna Bożego nie jest zatem możliwe właściwe rozpoznanie tajemnicy istoty i natury człowieka, jego niezbywalnej godności, powołania, a także przeznaczenia. To bowiem Chrystus przez fakt stanowienia jedności z Ojcem pozwala zrozumieć, co to znaczy być Bożym obrazem, przez Wcielenie i Odkupienie przywraca On zniekształcone na skutek grzechu podobieństwo Boże w człowieku. W interpretacji tajemnicy człowieka Jan Paweł II poczesne miejsce przypisuje więc Jezusowi Chrystusowi – Słowu Wcielonemu. Fakt ten widoczny jest w całym papieskim nauczaniu, szczególnie jednak w encyklice
Redemptor hominis, w której opierając się na wypowiedziach Soboru Watykańskiego II, stwierdza: “’Tajemnica człowieka wyjaśnia się naprawdę dopiero w tajemnicy Słowa Wcielonego. Albowiem Adam, pierwszy człowiek, był figurą przyszłego, mianowicie Chrystusa Pana. Chrystus, nowy Adam, już w samym objawieniu tajemnicy Ojca i Jego Miłości objawia w pełni człowieka samemu człowiekowi i okazuje mu najwyższe jego powołanie’. I dalej: ‘Ten, który jest<< obrazem Boga niewidzialnego >> (Kol. 1,15), jest człowiekiem doskonałym, który przywrócił synom Adama podobieństwo Boże, zniekształcone od czasu pierwszego grzechu. Skoro w nim przybrana natura nie ulega zniszczeniu, tym samym została ona wyniesiona również w nas do wysokiej godności. Albowiem On, Syn Boży, przez wcielenie swoje zjednoczył się jakoś z każdym człowiekiem.’” Jak wynika z treści przytoczonego fragmentu wcielenie Bożego Syna stało się niejako drogą powrotu człowieka do integralnej prawdy o nim samym, do źródła i pełni jego człowieczeństwa, przewidzianego przez Boga w akcie stworzenia. Wcielenie będące początkiem samoobjawienia się Boga stało się aktem, przez który Bóg w sposób szczególny zjednoczył się z każdym konkretnym, historycznym człowiekiem.
Personalizm antropologiczny Jana Pawła II jest więc ściśle związany z chrystologią, co z kolei implikuje jego powiązanie z soteriologią. “Spoiwem łączącym antropologię z soteriologią jest Osoba Jezusa Chrystusa. Objawia Ona człowiekowi jego wartość, godność, powołanie, przede wszystkim poprzez miłość wyrażoną w czynie Wcielenia i Odkupienia. Uznać zatem należy, że zbawcze oddziaływanie Chrystusa pozwala poznać nie tylko tajemnicę Jego Osoby, ale również tajemnicę osoby ludzkiej.” Celem zbawczego działania Syna Bożego było wyzwolenie każdego człowieka od zła, od grzechów. Dokonało się ono za cenę męki i śmierci Chrystusa, który poprzez dobrowolne złożenie siebie samego w ofierze na krzyżu stał się Odkupicielem konkretnego człowieka i całej ludzkości. W swym nauczaniu papież podkreśla zatem uniwersalny charakter zbawczego dzieła Jezusa Chrystusa. Odkupiony człowiek, poza wyzwoleniem z niewoli grzechów, doświadcza szczególnego wyniesienia do roli “nowego stworzenia” obdarzonego “nowym życiem”. Pisze o tym Jan Paweł II w encyklice Redemptor hominis: “Człowiek zostaje w Tajemnicy Odkupienia na nowo potwierdzony, niejako wypowiedziany na nowo. Stworzony na nowo!” W ten sposób w człowieku następuje głęboka wewnętrzna, duchowa transformacja, dzięki której zostaje on pojednany z Bogiem, z bliźnimi i z samym sobą. Istotą tejże przemiany jest otrzymany od Boga w darze nowy status ontyczny, to znaczy usynowienie. “Człowiek, przybrany w Chrystusie za dziecko Boże, jest prawdziwie uczestnikiem synostwa Syna Bożego.” Przybrane synostwo jest wartością stałą, chrześcijanin nie może go utracić. “W Chrystusie otrzymuje więc człowiek szczególne ubogacenie ontyczne: staje się dzieckiem Boga i uczestnikiem Jego życia. To wyniesienie na poziom życia Bożego umożliwia mu bliskie obcowanie z Bogiem, a jednocześnie rodzi prawo i otwiera drogę do królestwa niebieskiego. Dokonuje się ‘uchrystusowienie’, które niesie z sobą przybranie za dzieci Boże. Człowiek zostaje dopuszczony do zrozumienia swej transcendentnej wartości i sensu swego ziemskiego bytowania (por. RH 11). Co więcej: uświadamia sobie, że w określonym sensie jest kimś nieporównywalnym i jedynym w swej godności.” Dzięki Tajemnicy Wcielenia i Odkupienia dokonuje się osobowe zjednoczenie człowieka z Chrystusem, co stanowi o niepowtarzalności, wielkości a zarazem godności osoby ludzkiej. “Chrystus jest wypełnieniem Bożego planu odkupieńczej miłości. W mocy tego planu człowiek ma przystęp do Boga, nie tylko jako stworzenie do swojego Stwórcy, ale jako dziecko do Ojca. Chrześcijaństwo oznacza więc nowe stworzenie, nowe życie – życie w Chrystusie, przez którego człowiek może mówić do Ojca: Abba – Ojcze mój, Ojcze nasz.”
Personalizm antropologiczny Jana Pawła II akcentując godność osoby ludzkiej, ujmuje ją w dwóch aspektach. Po pierwsze w aspekcie naturalnym. Podstawą tego ujęcia jest fakt stworzenia człowieka na Boży obraz i podobieństwo. Człowiek jako byt osobowy i podmiotowy zarazem, byt duchowy, wolny i rozumny, ze względu na właściwości swej natury posiada niezbywalną godność. Po drugie godność osoby ludzkiej ma charakter nadprzyrodzony. W tym aspekcie wielkość człowieka wynika ze stwórczego aktu Boga, z Jego samoobjawienia oraz z Chrystusowego Wcielenia i Odkupienia. Źródłem tej nadprzyrodzonej godności jest zatem Chrystus – Słowo Wcielone i Odkupiciel. Papież tę podstawową prawdę chrześcijańską podkreślił podczas pielgrzymki do Ojczyzny w 1997 roku, gdy skonstatował: “[…] to Jezus Chrystus, ‘Ten sam wczoraj, dziś i na wieki’ ( por. Hbr 13,8), objawił człowiekowi jego godność! To On jest gwarantem tej godności!” Nadprzyrodzona godność osoby ludzkiej stanowi niejako nobilitację dla jej godności naturalnej, a zarazem obydwa wymiary wielkości i niepowtarzalności człowieka tworzą integralną całość.
Podczas wspomnianej pielgrzymki do Polski w roku 1997 Jan Paweł II zwrócił uwagę na jeszcze jeden istotny aspekt ludzkiej godności. Uczynił to słowami: “ Jak wielką godnością zostaliśmy obdarzeni! Syn Boży daje nam samego siebie w Najświętszym Sakramencie Ciała i Krwi swojej. Jakże nieskończenie hojny jest Bóg! Odpowiada na nasze najgłębsze pragnienia, które nie są tylko pragnieniami ziemskiego chleba, lecz sięgają horyzontów życia wiecznego.” Wielkość człowieka, według papieża, ma zatem ścisły związek z Eucharystią, w której Chrystus cały składa człowiekowi dar z siebie, staje się dla człowieka pokarmem i napojem na życie wieczne. “ Ten pokarm zawiera w sobie całą moc Chrystusowego odkupienia. Człowiek, ażeby żyć, potrzebuje pokarmu i napoju. Człowiek, ażeby osiągnąć życie wieczne, potrzebuje Eucharystii. Jest to pokarm oraz napój, który przemienia życie człowieka i otwiera przed nim horyzont życia wiecznego. Spożywając Ciało i Krew Chrystusa, człowiek już tu, na ziemi, nosi w sobie zalążek życia wiecznego, gdyż Eucharystia jest sakramentem życia w Bogu.” Eucharystia jest sakramentem komunii człowieka z Emmanuelem – Bogiem z nami, znakiem łączności osoby ludzkiej z innymi osobami w Chrystusie, jest potwierdzeniem relacyjnego, wspólnotowego wymiaru człowieka, zdolnego do uczestnictwa w życiu Bożym i życiu wespół z innymi. Uznać zatem należy, że Eucharystia jest tą właściwą perspektywą, która pozwala na głębsze i bardziej wnikliwe odkrycie zarówno tajemnicy Boga, jak i tajemnicy człowieka stworzonego na podobieństwo Boże. W związku z tą prawdą we Wrocławiu podczas przemówienia na
Statio Orbis Jan Paweł II wypowiedział znamienne słowa, w których wskazał na Eucharystię jako na źródło wartości i godności człowieka: “ Gdy kontemplujemy Eucharystię, ogarnia nas wielkie zdumienie wiary nie tylko nad tajemnicą Boga i Jego miłości bezgranicznej, lecz również nad tajemnicą człowieka. Wobec Eucharystii cisną się spontanicznie na usta słowa Psalmisty: ‘Czymże jest człowiek, że tak o niego się troszczysz?’ Jak wielką wartość ma w oczach Bożych człowiek, skoro sam Bóg karmi go swoim Ciałem! Jak wielką przestrzeń kryje w sobie ludzkie serce, skoro wypełnić je może tylko Bóg!” Chrystus – Odkupiciel człowieka, ukryty w Najświętszym Sakramencie, staje się dla każdej osoby ludzkiej Chlebem życia, pokarmem na drodze do eschatologicznego spełnienia. On to przez swoje Wcielenie, Odkupienie a także przez udzielanie się człowiekowi w Sakramencie Eucharystii “objawia w pełni człowieka samemu człowiekowi.” Dzięki Chrystusowi osoba ludzka ma możliwość posiadania pełnej świadomości własnej godności, transcendentnej wartości oraz ostatecznego sensu swej egzystencji.
Jak wynika z powyższych rozważań całe nauczanie Jana Pawła II jest naznaczone zainteresowaniem osobą ludzką, ujętą w sposób personalistyczny i aktywistyczny. Koncepcja osoby w antropologii papieskiej jest niewątpliwie związana z Osobą Jezusa Chrystusa – Boga i Człowieka zarazem. Podstawę i gwarancję godności osoby ludzkiej papież upatruje w akcie stwórczym Boga oraz w Tajemnicy Chrystusowego Wcielenia i Odkupienia, we współczesnej rzeczywistości uobecniającej się w Sakramencie Eucharystii. Personalistyczną optykę nauczania papieża Jana Pawła II najtrafniej streszczają słowa encykliki Redemptor hominis: “Każdy człowiek w całej tej niepowtarzalnej rzeczywistości bytu i działania, świadomości i woli, sumienia i ‘serca’ […] – każdy z osobna (gdyż jest właśnie ‘osobą’) – ma swoją własną historię życia, a nade wszystko swoje własne ‘dzieje duszy’.” Osoba ludzka, stanowiąca drogę Kościoła, objawia się w działaniu “ w całej prawdzie swego istnienia i bycia osobowego i zarazem ‘wspólnotowego’, i zrazem ‘społecznego’ [...].”
jego teoria człowieka uzyskuje pełny kształt w myśli teologicznej prezentowanej w nauczaniu papieskim. Poczesne miejsce w tym zakresie zajmuje pierwsza encyklika Jana Pawła II
Agnieszka Pełka
WYKAZ SKRÓTÓW
CA Jan Paweł II, Encyklika
Centesimus annus
ChL Jan Paweł II, Posynodalna adhortacja apostolska Christifideles laiciDA
Sobór Watykański II, Dekret o apostolstwie świeckich
Apostolicam
actuositatem
DIM Jan Paweł II, Encyklika
Dives in misericordia
DM Sobór Watykański II, Dekret o działalności misyjnej Kościoła
Ad gentes divinitus
DWCh SobóSobór Watykański II, Deklaracja o wychowaniu chrześcijańskim
Gravissimum educationis
DV Jan Paweł II, Encyklika Dominum et vivificantem EV
Jan Paweł II, Encyklika
Evangelium vitae
FC Jan Paweł II, Adhortacja apostolska
Familiaris consortio
KDK Sobór Watykański II, Konstytucja duszpasterska o Kościele w świecie współczesnym
Gaudium et spes
KK Sobór Watykański II, Konstytucja dogmatyczna o Kościele
Lumen gentium
KKK Katechizm Kościoła Katolickiego
LE Jan Paweł II, Encyklika
Laborem exercens
LR Jan Paweł II, List do rodzin
Gratissimam sane
MNS Jan Paweł II, Mężczyzną i niewiastą stworzył ich
QA Pius XI, Encyklika Quadragesimo anno
RH Pius XI, Encyklika Jan Paweł II, Encyklika
Redemptor hominis
SRS Jan Paweł II, Encyklika
Sollicitudo rei socialis
VS Jan Paweł II, Encyklika Veritatis splendor
