Psychoterapia dzieci i młodzieży, zarówno indywidualna jak i grupowa, ma za zadanie pomóc pacjentowi w pozbyciu się objawów nerwicy: lęków, zaburzeń snu, obniżonego nastroju i aktywności, trudności w koncentrowaniu uwagi, nerwicowych dolegliwości ze strony przewodu pokarmowego, serca itp. oraz tych wszystkich postaw i przejawów zachowania, które utrudniają mu normalne funkcjonowanie wśród dorosłych i w gronie rówieśników. Może to być nadmierna niepewność i wstydliwość, brak wytrwałości, zatargi z grupą i wiele innych.
Objawy nerwicowe są jednak tylko zewnętrznym przejawem cierpień pacjenta, skutkiem jego wewnętrznych konfliktów i problemów emocjonalnych, ukształtowanych w toku indywidualnych doświadczeń kształtujących jego osobowość od najwcześniejszych lat życia. Podobnie ma się sprawa, gdy mamy do czynienia z wysuwającymi się na plan pierwszy zaburzeniami zachowania, agresywnością, aspołecznymi postawami, przynależnością do grup hippisów, gitowców itp. W procesie psychoterapii dotrzeć się musi do rzeczywistych przyczyn, czyli przeszłych i bieżących przeżyć pacjenta i zakłóceń w jego życiu uczuciowym i stosunkach z innymi ludźmi.
Różne techniki i metody stosowane w psychoterapii nastawione są no to, żeby od różnych stron znaleźć dostęp do emocjonalnych problemów pacjenta pomóc mu w lepszym poznaniu siebie i zrozumieniu przyczyn swoich trudności, dostarczyć nowych, korektywnych doświadczeń, nowych, nie wypróbowanych dotąd rozwiązań, umożliwić pełniejszy rozwój i wykorzystanie swoich możliwości.
W referacie tym ograniczę się tylko do tych specyficznych technik, które otwierają dostęp do świata fantazji i uczuć wykorzystując inscenizację i psychodramatyczne przegrywanie wybranych fragmentów lub postaci z bajek, baśni oraz powszechnie znanych utworów literackich.
Psychodrama jest techniką stosowaną w psychoterapii grupowej i służy zarówno celom diagnostyczno - prognostycznym, jak i terapeutycznym. Znanych i stosowanych powszechnie w procesie psychoterapii odmian tej techniki jest bardzo wiele. Począwszy od prostego przegrywania różnych sytuacji z bieżącego życia i przeszłości, zwykle z tzw. „ zmianą ról" (tzn. pacjent gra raz siebie samego, następnie wczuwa się i odgrywa inną postać ze swojego życia, np. ojca, matkę, siostrę, brata, nauczyciela itp.) do całkowicie fantazyjnych scen, które nigdy niemiały miejsca w życiu, ale związane są z marzeniami, przewidywaniem przyszłości, lękami lub zahamowaniami. Rozpoznanie i nazywanie swoich prawdziwych uczuć i motywów zachowania, wewnętrznych rozterek, obrazu samego siebie, bliskich sobie osób i całego otaczającego świata nastręcza znaczne trudności wszystkim pacjentom. Jasne jest, że trudności te są tym większe, z im młodszym pacjentem mamy do czynienia. Posługując się bajkami zyskujemy możność dotarcia w pośredni sposób do tych problemów dzięki mechanizmom identyfikacji i projekcji.
Postaci bajkowe i baśniowe mają z reguły wyraziście zarysowane cechy charakteru. Są zdecydowanie dobre lub złe, wyposażone w jednoznaczne cechy: odwagę i męstwo lub nieporadność i lękliwość, szlachetność i wspaniałość lub przebiegłość i chciwość. Losy bohaterów maj ą przebieg dramatyczny, są oni uciemiężeni, pokrzywdzeni, traktowani niesprawiedliwie, poddawani różnym próbom lub odwrotnie, wszystko im się udaje, pokonują niezwykłe trudności.
Sytuacje doprowadzone są do jednoznacznego końca: źli giną lub czeka ich zasłużona kara, dobrzy zwyciężają lub spotyka ich nagroda, uciemiężeni, skromni, nieśmiali zostają obdarowani bogactwem i zaszczytami. Dzięki tej jednoznaczności i kontrastowości są znakomitym materiałem do rzutowania na niego swoich własnych obaw, uczuć, sposobu widzenia własnej sytuacji i otaczającego świata.
W psychoterapii dzieci i młodzieży psychodrama oparta na bajkach odgrywa szczególnie ważną rolę. Dziecięcy sposób widzenia świata jest właśnie czarno - biały, kontrastowy. Ludzi są źli lub dobrzy, silni lub słabi, chronią lub zagrażają.
Do świata dziecięcych fantazji łatwiej jest dotrzeć poprzez symbole, personifikację świata zwierząt lub rzeczy martwych oraz techniki zbliżone do zabawy, zawierające elementy ekspresji ruchowej, niż poprzez techniki często werbalne, oparte na refleksji i intelektualnej dyskusji. Technika sięgająca do bajek w psychodramie grupowej dorosłych, szczególnie wtedy, kiedy celowe jest wyzwolenie spontaniczności i przerwanie nadmiernie abstrakcyjnych rozważań zakrywających bardziej, iż ujawniających prawdziwe uczucia.
DIAGNOSTYCZNE WYKORZYSTYWANIE PSYCHODRAMATYCZNEGO PRZEGRYWANIA BAJEK I BAŚNI
Sceny z bajek mogą być wykorzystywane do celów diagnostycznych, zarówno w odniesieniu do jednostki, jak i w wypadku potrzeby zdiagnozowania całej grupy. Diagnostyczny zwykle jest już sam wybór postaci bajki, którą pacjent chce przedstawić, fragment wybrany do inscenizacji, jak również ujęcie tej postaci, zmiany, jakie się wprowadza, czasem dowolnie zmieniony przebieg wydarzeń i zakończenie.
Spróbujmy prześledzić to na przykładzie. 16-letnia pacjentka skierowana na leczenie z powodu lęków i trudności szkolnych w pierwszym okresie psychoterapii była milcząca i wycofana. Na pytania zwracane do niej odpowiadała zdawkowo, podkreślała, że słucha z ciekawością tego, co mówią inni, ale sama nie ma nic szczególnego do powiedzenia. Była zdania, że gdyby zniknęły jej lęki, wszystkie trudności automatycznie przestałyby istnieć i nie miałyby żadnych kłopotów. Proszona o przedstawienie dowolnej postaci z jakiejkolwiek bajki wybrała dziewczynkę z zapałkami z baśni Andersena. Przedstawiła fragment, kiedy zmarznięta, samotna dziewczynka stoi pod murem tłum ludzi zadowolonych i szczęśliwych mija ją obojętnie. W scenie tej była podobnie bierna i milcząca jak w trakcie psychoterapii, stała z opuszczonymi rękoma, nie próbując nawet ogrzać się zapałkami, lekko się uśmiechała. Scena ta stała się punktem wyjścia do zrozumienia przez grupę i nią samą, jakie uczucia ukrywają się za jej poprawnym i wycofanym zachowaniem, za zdawkowym uśmiecham i milczeniem. Okazało się, że podobnie jak w życiu, również na psychoterapii czuje się odtrącona przez wszystkich, gorsza i bardziej nieszczęśliwa, że nauczyła się nie okazywać tego, tylko przyjmować bierną i zrezygnowana postawę.
Dalsze psychodramy już odniesione bezpośrednio do jej realnego życia mogły ujawnić przyczyny takiej postawy oraz powody, dla których czuje się gorsza i pokrzywdzona. Przede wszystkim jednak to, na ile sama z góry ustawia na przegranej pozycji, nie próbując przerwać nerwicowego „błędnego koła".
Kiedy natomiast chcemy rozpoznać układ sił w grupie, sposób, w jaki grupa widzi i ocenia różnych jej członków przydatna może być scena zbiorowa, w której wszyscy uczestnicy psychoterapii biorą udział. Podział ról proponowany przez pacjentów uwidacznia jasno, kogo widzą oni w roli przywódcy, kogo w roli czarnego charakteru itp. można również prosić grupę o przydzielenie każdemu z jej członków określonej roli, posługując się różnymi bajkami czy utworami literackimi - takiej, która najbardziej do poszczególnych osób pasuje. Rozdział i wybór ról daje wtedy wygląd w to, jak pacjenci spostrzegają i oceniają się nawzajem, jak widzą swoje role w społeczności grupowej. Wrażenia po odegraniu tych scen, to jak różne osoby czuły się w przydzielonych im rolach, może być punktem wyjścia do dalszych scen psychodramatycznych i dyskusji.
Diagnoza uzyskania w tego typu jest jednocześnie pierwszym krokiem w samej terapii.
TERAPEUTYCZNE WYKORZYSTYWANIE BAJEK
Jak już było wspomniane na występie, w procesie psychoterapii nie tylko staramy się dotrzeć do świata uczuć pacjentów, zrozumieć je i ujawnić, ale również dostarczyć pacjentom korektywnego doświadczenia, nowych rozwiązań i możliwości. Spróbujmy prześledzić to na następnym przykładzie. Pacjent, chłopiec 14-letni, uważał, że wszystkie jego niepowodzenia życiowe związane są z niskim wzrostem. Czuł się niepełnosprawny fizycznie, mimo, że nie było ku temu realnych powodów. Miał trudności ze znalezieniem sobie towarzystwa, czuł się zawsze lekceważony i reagował pretensjami i złością, obrażaniem się i zrywaniem kontaktów z kolegami. W rzeczywistości nigdy nie miał własnego zdania, starał się przypodobać innym uległością, narażając się tym bardziej na drwiny niż uznanie kolegów. Unikał otwartych konfliktów i odgrywał się cichcem za plecami kolegów, co zyskiwało mu opinię tchórz i skarżypyty.
Propozycję zagrania roli szewczyka, który zabija smoka w otwartej walce (była to propozycja grupy, która tak chciała zmodyfikować bajkę) przyjął z oporami i niechętnie, szczególnie że smoka miał grać chłopiec, który był aktywny i dominujący w grupie. Zachęcany do udziału w tej scenie zagrał ją mimo pierwotnych oporów bardzo przekonywująco, z determinacją. Było to dla niego nowe pozytywne doświadczenie. Poczuł się zwycięzcą, zyskał aprobatę grupy, która pierwszy raz zobaczyła go w takiej roli, zrozumiał, że cierpi, bo narzucił sobie rolę ofiary, mimo że nie chce nią być i nie musi. Oczywiście jest to tylko następny krok w długim i trudnym procesie psychoterapii.
Często stosowaną techniką terapeutyczną jest też zestawiani w psychodramie dwóch różnych ról. Roli pokazującej „jaki jestem" i roli przedstawiającej „jaki chciałbym być ". Stosując tę technikę posłużyć się również można postaciami z bajek, które ze względu na swój wyrazisty i kontrastowy charakter dobrze się do tego nadają. Ujawniają się wtedy ambicje i marzenia pacjentów, czasami bardzo nierealistyczne i wygórowane, stające się kluczem do rozwiązania ich stałego niezadowolenia z siebie.
Świat w fantazji dziecka często przedstawia się bardzo okrutnie, dziecko ucieka od niego do swoich marzeń o wszechmocy i potędze, która pozwoliłaby mu pokonać uczucie bezradności i strachu. Jednocześnie jednak odrywa się wtedy od prób pokonywania realnych problemów i kłopotów, które piętrzą się tym bardziej i narastają. Mówienie o tym wprost jest trudne, często niemożliwe jest sprecyzowanie tych myśli i uczuć. Sięgając do świata - równie bogato wyposażonego w okrucieństwo, zło i przemoc jak fantazja zagubionego i nieszczęśliwego dziecka, które nie umie samo uporać się ze swoimi trudnościami - znajdujemy obrazowe odpowiedniki jego przeżyć. Nadawanie wyrazu tym przeżyciom nie musi się odbyć koniecznie przy pomocy słów. Choć w większości przypadków w psychodramach improwizuje się „tekst" - ekspresja ruchowa, mimika, sposób gry jest równie ważnym wyrazem tego, co pacjent czuje. Można przegrywać sceny także wyłącznie pantomimicznie, unikając w ogóle werbalizacji. Niektórym pacjentom łatwiej jest coś wyrazić bezsłownie, inni są w ogóle niezdolni do niewerbalnej ekspresji. Dla jednych i drugich sceny takie mogą być ważne ze względów terapeutycznych.
PSYCHOTERAPIA DZIECI PRZY UŻYCIU KUKIEŁEK
Opisane powyżej psychodramatyczne sposoby wykorzystywania bajek w psychoterapii grupowej stosuje się zarówno w terapii dzieci, młodzieży, jak i dorosłych. Oczywiście im starszy pacjent, tym bardziej epizodyczne stają się techniki. Specyficzną techniką stosowaną wyłącznie w leczeniu dzieci jest inscenizacja przy pomocy kukiełek, która może być używana jako całkowicie samodzielna i jedyna technika terapeutyczna. Dr Elżbieta Węgrzynowicz opisuje stosowaną przez siebie metodę kukiełkowej diagnozy charakterologicznej powiązanej ściśle z psychoterapią dzieci lękowych. Podkreśla ona znaczenie swobodnej ekspresji i projekcji, jaka dzięki tej technice może zostać uruchomiona. Zadaniem grupy dzieci jest zaprojektowanie, zrealizowanie i ocena inscenizacji kukiełkowej jakiejś baśni, opowiadania czy dziecięcej sztuki. Już na etapie planowania można uzyskać częściowe ujawnienie podstawowych konfliktów emocjonalnych dzieci. Rysują się pierwsze rozbieżności, charakterystyczne postawy, reakcja na działanie innych. Dokonuje się to głównie poprzez wybór roli, swobodną zabawę kukiełkami, zmiany, jakie mali pacjenci wprowadzają do interpretacji przedstawienia, sposób, w jaki poruszają kukiełkami.
W trakcie realizacji ujawniają się postawy lękowe, agresywne reakcje na niepowodzenia i inne, które można skorygować podsuwając uczestnikom zespołu nowe sposoby interpretacji, zachęcając do wyboru innych ról, podsuwając możliwości innego ich przedstawiania i tym podobne. Pomocne jest zalecanie dzieciom wspólnego, bardzo głośnego naśladowania głosów zwierząt występujących w przedstawieniu, wyraźnego intonowania niektórych partii tekstu itp. Metoda kukiełkowych inscenizacji szczególnie przydatna jest w terapii lękowych i zahamowanych dzieci. Również jednak stosowanie tej techniki w odniesieniu do nadmiernie agresywnych dzieci, niezadowolonych do współpracy w grupie jest obiecujące, gdyż stwarza możliwości korygowania postaw, treningu we współdziałaniu dla osiągnięcia wspólnego, atrakcyjnego celu, sublimowania agresywnych tendencji i nawiązywania pozytywnych kontaktów społecznych.
L I T E R A T U R A
- Bandura Ludwik, Baśń w życiu dziecka i w literaturze, Życie Szkoły 1994 nr 4, s. 512 – 516
- Dyka Franciszek, Wartości moralne bajek i ich miejsce w edukacji wczesnoszkolnej, Biblioteka w Szkole 1999 nr 3, s. 1–2
- Molicka Maria, Bajka jako metoda redukcji lęku u dzieci, Problemy Opiekuńczo – Wychowawcze 2001 nr 1, s. 40 – 44
- Molicka Maria, Bajki terapeutyczne dla dzieci, Media i Rodzina, Poznań 2000
- Szuman Stefan, Psychologia dziecka w wieku przedszkolnym, WSiP, Warszawa 1960
Opracowała - mgr IWONA KASPRZAK - nauczyciel bibliotekarz Szkoły Podstawowej we Władysławowie |
