www.szkolnictwo.pl

FAS / FAE to zespol nieprawidłowości w rozwoju dziecka związanych z piciem alkoholu przez ciężarną matkę. Nniejsze opracowanie zwraca uwage na najczęstsze trudnosci dzieci z tym zaburzeniem oraz przedstawia formy pomocy terapeutycznej.

FAS – alkoholowy zespół płodowy
FAE – alkoholowy efekt płodowy



Alkoholowy zespół płodowy to zespół nieprawidłowości stwierdzany u dzieci niektórych matek spożywających alkohol w okresie ciąży. Ze względu na to, że skutki spożywania alkoholu są różne, nie wszystkie dzieci z zespołem FAS /FAE będą do siebie podobne.
Alkohol spożywany przez kobietę w okresie ciąży uszkadza płód, powoduje powstawanie wad wrodzonych, zaburzenia w rozwoju poszczególnych układów, a zwłaszcza układu nerwowego.



Objawy fizyczne oraz symptomy behawioralne mogące sugerować występowanie FAS / FAE w poszczególnych okresach rozwojowych (charakterystyka ):


FAS u noworodków i niemowląt :
- niska waga urodzeniowa, mały obwód głowy
- dysmorfia twarzy (małe szeroko rozstawione oczy, , plaska środkowa część twarzoczaszki, brak rynienki podnosowej, cienka górna warga, mały zadarty nos)
- zaburzenia rytmu snu i czuwania
- słabo wykształcony odruch ssania
- słabe zdolności adaptacyjne
- nadaktywność
- nadwrażliwość na bodźce lub b. długi czas reakcji na bodźce
- mogą występować wady wrodzone


Zaburzenia u dzieci w wieku przedszkolnym i wczesnoszkolnym:
- mogą występować dysmorfie twarzy
- badania EEG mogą wykazywać niedorozwój mózgu
- zaburzenia sfery motorycznej
- zaburzenia uwagi, pamięci,
- trudności z rozwiązywaniem problemów
- impulsywność
- słaba koordynacja
- słabsze rozumienie słów, gramatyki
- trudności w ocenie sytuacji
- trudności z rozumieniem pojęć abstrakcyjnych (matematyka, czas, pieniądze)
- niedojrzałe zachowania
- trudności w kontaktach z rówieśnikami
- iloraz inteligencji często jest w normie


Zaburzenia u dzieci w starszym wielu szkolnym:
- problemy z koncentracją uwagi
- niepokój
- brak wytrwałości w pracy
- niechęć do podejmowania wyzwań
- trudności z pojęciami abstrakcyjnymi
- zagrożenie zachowaniami antyspołecznymi (mogą poszukiwać silnych doznań)
- trudności w rozwiązywaniu problemów, podejmowaniem decyzji
- trudności z myśleniem przyczynowo – skutkowym, oceną
- kłopoty z pamięcią
- kłopoty w zorganizowaniu świata, niekiedy w wykonywaniu złożonych codziennych czynności (potrzebują ciągłego przypominania, ukierunkowywania)

Wyżej wymienione zaburzenia nie są charakterystyczne tylko dla FAS/ FAE, mogą również być związane z innymi nieprawidłowościami w rozwoju dziecka.



Dziecko z syndromem FAS nie jest po prostu dzieckiem z wadami wrodzonymi i opóźnieniem umysłowym. Jest dzieckiem z niepełnosprawnością złożoną, w której ucierpiało wiele narządów i dróg sensorycznych ( np. mogą występować problemy z widzeniem, słyszeniem, czuciem itd. pomimo prawidłowej budowy zmysłów).



Widzenie.

Widzieć – to nie tylko mieć dobry wzrok, odpowiednio adaptujący się do warunków otoczenia, ale to także uwaga wzrokowa, kodowanie i przetwarzanie bodźców wzrokowych. Widzenie zależy więc nie tylko od stanu narządu wzroku, ale i od „poprawności” przyjmowania obrazu przez mózg. Wady wzroku utrudniają percepcję informacji (brak całości informacji, zniekształcenia), wymagają diagnostyki okulistycznej.

Rozwój postrzegania :
- noworodek – reakcje źrenic na światło, reakcje dziecka na jasno – ciemno
- 3-6 miesiąc życia – okres widzenia konturowy (widzenie konturów kształtuje się gdy ktoś nad dzieckiem się nachyla, kontur matki wielozmysłowy; potrzeba dostarczania konturów)
- 6-12 miesiąc życia – widzenie szczegółów – rozpoznawanie rodziców , później szczegółowe widzenie przedmiotów; widzenie szczegółów powinno być równocześnie zbieżne z rozumieniem słów (np. określających dany przedmiot)
- 18 – 24 miesiąc życia – rozpoznawanie obrazków wcześniej poznanych koresponduje z rozumieniem prostych poleceń (np. „pokaż kotka”)

Z nieprawidłowym funkcjonowaniem widzenia wiążą się następujące trudności:
- brak pełnej świadomości co do zdarzeń i obiektów wokół dziecka
- zmniejszona zdolność do obserwacji mimiki twarzy co utrudnia reagowanie na zmiany i upośledza społeczne interakcje
- trudności w rozpoznawaniu szczegółów, znajdowaniu różnic i podobieństw
- trudności z odczytywaniem godziny, co przekłada się również na trudności z rozumieniem upływu czasu
- trudności w czytaniu i w matematyce (szczególnie geometria, „słupki” w dodawaniu...), problemy z rysunkami
- słaba pamięć wzrokowa – dziecko z trudnością przypomina sobie obserwowane obiekty.

Stymulacja widzenia może polegać na:
- trening czytania globalnego metodą Domana (dzieci małe)
- rozpoznawanie obrazków wydzielonych z tła
- wyszukiwanie różnic (przy opisywaniu obiektów, pomiędzy dwoma obrazkami)
- znajdowanie podobieństw
- trening widzenia peryferyjnego
- dzieci starsze mające trudności z czytaniem mogą potrzebować większego druku – tak jak w czytankach dla dzieci młodszych.

Słyszenie.

Słyszenie to aktywny odbiór bodźców słuchowych, czyli nie tylko bierne słuchanie, ale i kodowanie , przetwarzanie przez mózg informacji docierających drogą słuchową. Słyszenie kształtuje się już w łonie matki – dziecko słyszy dźwięki z organizmu matki oraz część dźwięków docierających z otoczenia. Dzieci z ciąż alkoholowych mają zaburzone odbieranie i rozpoznawanie dźwięków.


Rozwój słyszenia:
- noworodek – reakcją na dźwięk jest chwilowe „zastygnięcie w bezruchu”, ewentualne wybudzenie dziecka z płytkiego snu
- 2-3 miesiąc życia – obrót głowy w stronę źródła dźwięku
- 4-7 miesiąc – lokalizacja strony z której dobiega dźwięk, reakcje na intonację głosu (ton karcący, spokojny ...)
- 7-21 miesiąc – doskonalenie lokalizacji dźwięków z każdego kierunku
- 7-12 miesiąc – poznawanie właściwości akustycznych otoczenia, rozwijanie umiejętności rozróżniania wrażeń słuchowych na tle innych doznań zmysłowych
- 1 rok życia – dziecko reaguje na ciche dźwięki; tańczy przy muzyce doskonalenie pamięci słuchowej, rozumienie słowa NIE, rozumienie bardzo prostych poleceń
- 2 rok życia – rozumie proste polecenia : daj mi..., pokaż.... ; pod koniec 2 r.z. potrafi zrozumieć i zapamiętać polecenie dwuczłonowe np. „idź do łazienki i umyj ręce”
- 2-4 r. ż – spełnia trudniejsze polecenia, śpiewa i tańczy przy muzyce, słyszy i rozumie rozmowę z drugiego pokoju, zadaje nieskończoną ilość pytań


Z rozwojem słyszenia ściśle wiąże się rozwój mowy.
Podstawowe etapy w rozwoju mowy to:
- 0-1 r.ż. okres melodii (wokalizacje samogłoskowe, głużenie, gaworzenie - 6-7 miesiąc życia; głużenie występuje też u dzieci głuchych ! ; dopiero pojawienie się gaworzenia – powtarzania sylab świadczy o tym, że dziecko słyszy)
- 1-2 r. ż. okres wyrazu (pojawianie się coraz większej ilości wypowiadanych słów, kojarzenie pojęcia z przedmiotem w zasięgu wzroku)
- 2-3 r. ż okres zdania
- 4-6 r.ż. –okres swoistych form językowych.



Zaburzenia percepcji słuchowej mogą objawiać się jako:
- opóźniony rozwój mowy
- mowa monotonna, a ton głosu niedostosowany do sytuacji
- trudności w słuchaniu przy dodatkowym hałasie (tv, muzyka...), wyodrębnianiu istotnych treści dźwiękowych z otoczenia
- trudności w pamiętaniu informacji
- trudności w rozumieniu i wykonywaniu poleceń
- trudności w wysłuchaniu subtelnych różnic w dźwiękach lub słowach, rozumieniu słów o wielu znaczeniach (np. zamek)
- niezdolność do odczytania emocjonalnej zawartości cudzej wypowiedzi
- nadwrażliwość słuchowa na niektóre zakresy dźwięków
- przytłumione słyszenie (jak pod wodą)
- u niektórych dzieci z FAS/FAE mogą często przebiegać bezobjawowo zapalenia uszu ze względu na obniżony próg bólu (dziecko nie czuje że je boli ucho), co również upośledza zdolność słyszenia
- część dzieci ma zaburzenia lateralizacji słuchowej (ze względu na to, że ośrodki percepcji mowy są zlokalizowane w lewej półkuli, w słyszeniu ucho prawe powinno być dominujące) w wyniku której dochodzi do niepłynności mówienia, jąkania, zaburzeń analizy i syntezy słuchowej i problemów w zakresie logicznego przyporządkowywania faktów słuchowych

Badania dowodzą przewagę percepcji prawousznej dla dźwięków werbalnych i percepcji lewousznej dla dźwięków niewerbalnych (melodii, dźwięków emocjonalnych, dźwięków z otoczenia.

Stymulacja słyszenia:
- wprowadzanie dziecka w uporządkowany świat dźwięków – dźwięki „wydzielone” z otoczenia, nazwane
- słowo +obraz, słowo + tekst
- życzliwe powtarzanie poleceń, dzielenie na prostsze etapy
- zadbanie o „wyciszenie tła”, odizolowanie od bodźców przeszkadzających
- ćwiczenia w powtarzaniu sekwencji rytmicznych
- terapia słuchowa metodą Tomatisa (prowadzona przez specjalistów)



Zmysł dotyku, równowagi i propriocepcji (czucia wewnętrznego).

Powyższe zmysły związane są z czuciem:
- czucie przedsionkowe (równowaga)
- czucie wewnętrzne (propriocepcja)
- czucie zewnętrzne (dotyk)
Zmysł czucia kształtuje się już w łonie matki; dziecko otaczane przez wody płodowe czuje ich nacisk, odbiera sygnały płynące z własnego ciała i również zaczyna rozwijać zmysł równowagi poprzez rożne ułożenie w łonie ( szczególnie pierwsze miesiące, kiedy dziecko ma dużo miejsca i może obracać się we wszystkie strony) oraz odbierając ruchy matki (chodzenie, stanie, podnoszenie itd.)


Czucie przedsionkowe

Układ przedsionkowy (znajdującym się w uchu wewnętrznym, stymulowany poprzez ruchy głowy oraz bodźce płynące z innych zmysłów) wpływa na:
§ Równowagę
§ Napięcie mięśniowe
§ Twór siatkowaty (część mózgu ; związane z pobudzeniem lub wyciszeniem dziecka)
§ Informację polisensoryczną (integracja bodźców płynących z różnych zmysłów)
§ Koordynacje 2 stron ciała
§ Percepcję oko –ręka
§ Ośrodek słuchowy mowy
§ Emocje ( badania naukowe dowodzą, że brak stymulacji przedsionkowej we wczesnym okresie rozwoju powoduje u zwierząt agresję, wrogość lub wycofanie).

Objawy obniżonej wrażliwości układu przedsionkowego:
- dziecko uwielbia ruch, huśtanie, kołysanie itp.
- nie potrafi usiedzieć w miejscu
- potrzebuje ruchu, by utrzymać koncentrację
- nie kręci mu się w głowie nawet po bardzo intensywnych obrotach

Objawy podwyższonej wrażliwości układu przedsionkowego:
- dziecko jest wrażliwe na przedłużający się ruch
- może mieć chorobę lokomocyjną
- nie lubi przebywać na placu zabaw
- nie lubi zmieniać pozycji głowy (np. robienia fikołków)

Zaburzenia układu przedsionkowego powodują trudności w :
- ocenie relacji przestrzennych
- brak zorganizowania
- problemy z równowaga
- problemy z ustalaniem odstępów między literami, słowami podczas pisania
- problemy w konsekwentnej wielkości liter, utrzymaniem pisma w liniach
- odwracanie liter
- trudności w rozróżnianiu strony prawej i lewej
- brak orientacji w kierunku góra – dół, przed – za
- określanie relacji przestrzennych w otoczeniu

Przykłady stymulacji układu przedsionkowego:
- rolowanie (turlanie dziecka, razem z dzieckiem)
- huśtanie (hamak, huśtawka, w kocu)
- ćwiczenia z wykorzystaniem dużej piłki
- ćwiczenia na kocu : przesuwanie, obracanie, podnoszenie...
- wykorzystanie krzesła obrotowego
- ćwiczenia równowagi (np. naprzemienne unoszenie ręki i nogi w pozycji na czworaka, stanie na jednej nodze, chodzenie po desce, krawężniku, z kamyka na kamyk itd.)
- drabinki, karuzele , rower itd.
- ćwiczenie „prawo / lewo” (Toni Hager)



Czucie wewnętrzne (propriocepcja)

Receptory czucia wewnętrznego znajdują się w mięśniach i stawach; przekazują do mózgu informacje, gdzie znajdują się poszczególne części ciała i co robią.

Objawy zaburzeń w funkcjonowaniu układu proprioceptywnego:
- dziecko ma sztywne ruchy, nieskoordynowane, często potyka się i upada, potrąca przedmioty znajdujące się w otoczeniu
- trudności z ubieraniem się i rozbieraniem
- trudności z wykonywaniem czynności bez kontroli wzroku
- problem z prawidłowym siedzeniem na krześle
- tupanie lub szuranie przy chodzeniu
- niepropocjonalnie silne lub słabe ściskanie , chwytanie (przedmiotów, osób – przytulanie)
- nieprawidłowa mowa (zbyt głośna lub zbyt cicha, trudności mowy związane z zaburzeniem czucia narządów artykulacyjnych)
- czasami dziecko może nie czuć, że coś je boli (obniżony próg bólu)

Stymulacja:
- stosowanie tzw. ucisku głębokiego
- masaże
- niektóre ćwiczenia z metody Weroniki Sherborne
- niektóre dzieci lubią ograniczoną przestrzeń np. chowanie się w kartonach, „domki”, zawijanie w koc...



Zmysł dotyku

Receptory dotyku znajdują się w skórze i przekazują informacje o otoczeniu. Poszczególne rodzaje receptorów wrażliwe są na: nacisk (napięcie skóry); ciepło; zimno; ból, urazy mechaniczne skóry. Wiele dzieci jest nadwrażliwych na dotyk powierzchniowy, a niedowrażliwych na bodźce wewnętrzne.


Zmysł dotyku wpływa na:
- świadomość ciała
- orientację przestrzenną
- zdolność do wykonywania ruchów w płynny i skoordynowany sposób (ruchy powinny być wykonywane automatycznie)


Zaburzenia w obrębie zmysłu dotyku mogą przybierać formę nadwrażliwości lub zmniejszonej wrażliwości na dotyk.

Charakterystyka zachowań dziecka o zmniejszonej wrażliwości:
- dziecko może zranić się i o tym nie wiedzieć
- trudności z umiejscowieniem dotyku (gdzie zostało dotknięte)
- nie uświadamia sobie, że upuściło przedmiot z ręki
- nie rozróżnia przedmiotów przez dotyk
- ma słabą świadomość ciała bez kontroli wzroku

Dziecko nadwrażliwe na dotyk:
- jest bardzo czułe na dotykanie, najczęściej reaguje negatywnie (zwłaszcza na niespodziewany dotyk)
- ma trudności by stać blisko innych dzieci
- nie lubi prac plastycznych z wykorzystaniem różnych materiałów
- wybredny w wyborze tkanin ubraniowych itd.
- może nie lubić pokarmów o określonej konsystencji
- może nie lubić kąpieli, czesania, mycia głowy

Możliwości stymulacji dotykowych:
- dotykanie dziecka materiałami o różnej fakturze (od najdelikatniejszych i na niewielkiej powierzchni ciała – u dzieci nadwrażliwych)
- dotyk ciepło – zimno
- delikatne masaże
- rozpoznawanie przedmiotów dotykiem
- ćwiczenia z metody Weroniki Sherborne
- zabawy w wodzie


Motoryka i odruchowość.

Rozwój motoryczny dziecka to zdolność opanowywania pewnych umiejętności w zakresie lokomocji , kontroli postawy (tzw. motoryka duża) oraz chwytania i manipulacji przedmiotami ( tzw. motoryka mała). Poszczególne stadia rozwoju występują w okreslonym wieku dziecka, jednak możliwe są tu roznice indywidualne i zakres normy jest stosunkowo szeroki. Rozwój ruchowy i tworzenie się automatyzmów ruchowych bazują w dużym stopniu na tzw. odruchach prostych, które kształtują się już w łonie matki i są obecne przy narodzinach dziecka. Mają one również wpływ na wiele innych sfer funkcjonowania.

Etapy rozwoju lokomocji:
- podnoszenie głowy w pozycji na brzuszku
- przewracanie się z boku na bok
- przewracanie się z pleców na brzuszek i odwrotnie (ok. 6 m. ż.)
- pełzanie
- raczkowanie
- samodzielne stanie z trzymaniem się czegoś (ok. 9 m. ż. )
- pierwsze samodzielne kroki (ok. 1 r. ż.)
- dziecko samodzielnie chodzi, dla utrzymania równowagi pomaga sobie rękami
- doskonalenie chodu, zanikają współruchy ( 2 r. z.)
- wspinanie się (ok. 2 r.ż.)
- chodzenie po schodach stawiając nogi naprzemiennie, omijanie przeszkod, jazda na rowerku na 3 kółkach ( 3 r. ż.)
- sprawne bieganie, harmonijne ruchy (ok. 6-7 r.z.)
- opanowywanie różnych umiejętności sportowych

Etapy rozwoju chwytania i manipulacji:
- odruch chwytny (noworodek)
- chwyt dowolny – dziecko jest w stanie złapać przedmiot obiema rękami (ok. 4-5 m.ż.)
- chwyt dłoniowy – dziecko chwyta przedmiot nakrywając go całą dłonią (ok. 5-6 m. z.)
- chwyt pęsetowy - chwytanie z pomocą kciuka (ok. 9 m.ż.)
- podtrzymywanie butelki przy jedzeniu (druga połowa 1 r. z. ), potrafi włożyć butelkę do buzi (ok. 9 m. ż.)
- podejmuje próby samodzielnego jedzenia (ok. 1 r. ż.)
- rozwój samoobsługi ( najpierw rozbieranie się – począwszy od prostych ubrań – potem ubieranie się ( 2 – 4 r.ż.)

Odruchy proste.

Odruchy proste pojawiają się w życiu płodowym, są obecne przy narodzeniu i powinny zaniknąć do 6, a max. do 12 miesiąca życia. Proste odruchy utrzymujące się po tym okresie mogą powodować niedojrzałe wzorce zachowania, lub przyczynić się do utrwalenia niedojrzałości układu niezależnie od nabywania późniejszych umiejętności.

ODRUCH MORO

Jest automatyczną reakcją na bodziec wywołujący lęk (bodziec może być wzrokowy, słuchowy, kinestetyczny). Powinien wygasnąć do 2-4 miesiąca życia.
Skutki niewygaśnięcia:
- dziecko jest w stale podwyższonym poziomie strachu;
- może prezentować postawy lękowe, wycofujące lub - przeciwnie – agresywne, nadpobudliwe.
- może być wrażliwe, wnikliwe i obdarzone wyobraźnią, a jednocześnie niedojrzałe, o przesadnych reakcjach.

Długotrwale skutki przetrwałego odruchu Moro:
- słabe poczucie równowagi
- zmęczenie fizyczne, słaba wytrzymałość
- problemy z koordynacją wzrokowo – ruchową
- problemy z percepcją wzrokową i słuchową
- słabe zdolności adaptacyjne
- alergie
- przesadna reakcja na bodźce
- trudności z podejmowaniem decyzji
- brak poczucia bezpieczeństwa.

Wygaszanie odruchu Moro :
- odkryto, że prowokując odruch chwytny po jednej stronie ciała (dziecko trzyma coś w ręku ) – wygasza się odruch po tej stronie ciała
- uniemożliwienie reakcji odruchowej



ODRUCH CHWYTNY

Odruchowa reakcja na dotyk wewnętrznej części dłoni. Powinien wygasnąć do 2- 3 miesiąca życia, przekształcając się w chwytanie dowolne, a później chwyt pensetowy.

Skutki przetrwałego odruchu chwytnego:
- słaba sprawność manualna
- nieprawidłowe trzymanie ołówka, długopisu
- zaburzenia mowy – nieprawidłowa artykulacja

Wygaszanie odruchu chwytnego:
- wkładanie przedmiotu w dłoń i uwalnianie
- otwieranie i zamykanie dłoni (zabawy typu „rosnący kwiatek” itd.)
- zabawy paluszkowe


ASYMETRYCZNY TONICZNY ODRUCH SZYJNY (ATOS)

Ruch głowy dziecka w jedną stronę powoduje wyprostowanie ramienia i nogi po tej samej stronie i zgięcie kończyn po stronie przeciwnej .
Powinien wygasnąć do około 6 miesiąca życia.

Skutki przetrwałego ATOS:
- trudności w wykonywaniu ruchów naprzemiennych, pełzaniu, raczkowaniu;
- trudności z utrzymaniem równowagi przy nauce chodzenia
- „chód robota”
- trudności z przekraczaniem „linii środka”
- nieustalona lateralizacja.
- brzydkie pismo lub trudności z wypowiadaniem myśli pisemnie

Wygaszanie ATOS:
- sekwencje ćwiczeń: podnoszenie nóg na przemian w pozycji na brzuchu; podnoszenie jednoczesne rąk i nóg („odruch spadochronowy”); unoszenie rąk za głowę w pozycji na plecach, naprzemienne zgięciowe ruchy nóg w pozycji na brzuchu, zginanie rąk i nóg równocześnie po jednej stronie ciała, pozycja na plecach – dotykanie ręką stopy/ kolana, w pozycji siadu z podkurczonymi kolanami kołysanie się na boki – prostowanie głowy względem linii ciała



POSTĘPOWANIE Z DZIECKIEM Z FAS

Zalecana dieta:
- duże ilości wody mineralnej niegazowanej
- dieta niskowęglowodanowa i niskocukrowa
- zalecane spożywanie kaszy, szczególnie jaglanej
- unikanie słodyczy, coli, chipsów

Aby skutecznie pomagać dzieciom z FAS ważne jest przestrzeganie następujących zasad:

1. Konkret - trzeba mówić używając konkretnych słów, należy unikać słów o podwójnym znaczeniu, jakiejś aluzji itd. Dobrze jest myśleć o niej / nim jak o dużo młodszym dziecku - ponieważ jej / jego rozwój emocjonalny i społeczny jest po prostu obniżony w stosunku do wieku rozwojowego (kalendarzowego).

2. Stałość - dzieci z FAS mają trudności z zastosowaniem zdobytej wiedzy w nowej sytuacji i uogólnianiem informacji. W nadmiarze bodźców próbują „przespać ich natłok” lub podejmują działania nie przewidując często ich konsekwencji. Funkcjonują najlepiej w środowisku, w którym wprowadza się mało zmian ( najlepiej wcale). Dotyczy to również słownictwa. Rodzice i nauczyciele powinni ustalić ze sobą jakich słów , zwrotów i poleceń używać będą w stosunku do dziecka.

3. Powtarzanie - dzieci z Syndromem FAS mają kłopot z pamięcią operacyjną - krótkotrwałą. Zapominają – nawet jeśli jakieś informacje zostaną wyuczone i nie były przez jakiś czas używane. Zatem jeśli chcemy aby dziecko nauczyło się czegoś - musi być to stale i regularnie powtarzane. Dobrze jest kilkakrotnie powtarzać mu - co wydarzy się w najbliższej przyszłości . Dzieci mają kłopot z "poruszaniem się " w czasoprzestrzeni ( wcześniej, później, przed, po, za godzinę, jutro itp.). Potrafią działać, „krok po kroku”, dobrze jeśli ktoś kroczy obok

4. Rutyna - trzeba budować im regularny rozkład dnia - z powtarzalnymi czynnościami. Wtedy łatwiej je zapamiętają. Jeśli dziecko będzie wiedziało, czego się spodziewać - zmniejszy to w nim poziom lęku. Paradoksalnie powinno ułatwić uczenie się.

5. Prostota - "krótko i bardzo zwięźle". Jeśli otrzymują zbyt dużo informacji - "wyłączą się". Nie jest możliwe dalsze uczenie się . Trzeba pamiętać - prostota działania stanowi podstawę efektywnego uczenia się.

6. Szczegółowość - trzeba mówić dokładnie to co mamy na myśli. Dzieci z uszkodzeniem mózgu nie potrafią na ogół zrozumieć pojęć abstrakcyjnych. Nie potrafią uogólniać czy "wypełnić pustych miejsc" - bez wskazówek. Trzeba zatem mówić dziecku - krok po kroku co ma zrobić. Wtedy istnieje szansa na rozwinięcie właściwych nawyków.

7. Zasady - zasady to "spoiwo", które sprawia, że świat wokół dziecka zaczyna nabierać jakiegoś sensu. Jeśli usuniemy to "spoiwo" - wszystko to, co było z trudem budowane - (jak mur bez zaprawy) się rozsypie.

Dziecko z FAS żyje w stałym chaosie. Jeśli porządkujemy świat wokół niego, (dużo stałości) - ma większą szansę na osiągnięcie sukcesu. Ale uwaga nie za dużo tych zasad (3 ) i stale trzeba się do nich odwoływać. Powtarzać!

8. Nadzór – Dzieci z FAS mają trudności w rozwoju poznawczym, zachowują się bardzo naiwnie w codziennych sytuacjach. Żeby można było rozwijać u nich nawyki właściwego zachowania, wymagają stałego (nieustannego) nadzoru. Trzeba ich pilnować jak dużo młodsze dziecko.

Kiedy jakaś sytuacja staje się irytująca, a zwykła (dotychczasowa ) interwencja nie przynosi skutku, wtedy trzeba zaprzestać działania, obserwować, uważnie słuchać aby zorientować się , na czym polega problem. Trzeba po prostu zastanowić się co sprawia trudność? - co mogłoby pomóc?




BIBLIOGRAFIA
- materiały Stowarzyszenia Zastępczego Rodzicielstwa Oddział Śląski – Program „FASTRYGA”
- K. Liszcz : „Jak być opiekunem dziecka Z FAS?”
- „Dzieci wymagające specjalnej opieki zdrowotnej” ; tłumaczenie i opracowanie J.Cholewa
- S. Goddard : „Odruchy, uczenie się i zachowanie”
- J. Kielin: „Profil Rozwoju ucznia”
- materiały opracowane przez uczestników szkolenia „Fastryga”