Wzrastająca w ostatnich latach liczba zaburzeń zachowania wśród dzieci i młodzieży jest bardzo niepokojąca. Coraz częściej słyszymy w mediach i zauważamy wokół siebie rozmaite zachowania ryzykowne, a więc działania niosące ryzyko negatywnych konsekwencji zarówno dla zdrowia fizycznego i psychicznego jednostki, jak i dla otoczenia społecznego. Problem ten dotyczy grupy wiekowej 10 – 18 lat, a nawet młodszych dzieci.
Lista niepokojących zachowań jest bardzo długa. Do najczęściej spotykanych zachowań ryzykownych dzieci i młodzieży zalicza się:
- palenie tytoniu,
- używanie alkoholu,
- używanie innych środków psychoaktywnych (narkotyków, środków wziewnych, leków),
- zachowania agresywne i przestępcze,
- wczesną aktywność seksualną.
Liczne badania wykazały, że zachowania ryzykowne najczęściej z sobą współwystępują. Ponadto jedno zachowanie pociąga za sobą inne. Na przykład picie alkoholu czy odurzanie się narkotykami często współwystępuje z zachowaniami agresywnymi, przestępczymi i wczesną aktywnością seksualną lub je wyzwala.
Pierwszym z zachowań ryzykownych dzieci jest palenie tytoniu . Fakt palenia stosunkowo łatwo jest ukryć przed dorosłymi, nie widać też żadnych skutków ubocznych takiego zachowania.
Kolejnym krokiem jest alkohol. Pod wpływem alkoholu młodzi ludzie podejmują szereg innych zachowań ryzykownych. Osłabiona alkoholem zdolność kontrolowania własnych zachowań, i tak niewielka w okresie dorastania, umożliwia przekraczanie pozostałych jeszcze granic.
Motywy skłaniające dzieci i młodzież do zachowań ryzykownych:
- nabranie śmiałości w kontaktach z ludźmi ,
- nawiązanie znajomości,
- wprawienie się w stan podniecenia,
- dla odprężenia się
- dla zabawy,
- z ciekawości jak smakuje alkohol,
- pod wpływem reklamy ,
- z nudów (z braku innych możliwości spędzenia wolneg o czasu),
- ponieważ wszyscy piją,
- żeby uciec przed problemami (rodzinnymi, szkolnymi),
- obniżenie lęku,
- znieczulenie dolegliwości fizycznych,
- zwrócenia na siebie uwagi rodziny i szkoły,
- prowokowanie dorosłych (przekora),
- bunt młodzieńczy
Motywy sięgania po narkotyki:
- motywy ucieczkowe :
- ucieczka od problemów rodzinnych i szkolnych ,
- ucieczka od pustki, nudy i monotonii,
- ucieczka od samotności i lęku ,
- motywy konformizmu :
- upodabnianie się do innych członków grupy rówieśniczej, aby uzyskać ich uznanie, oparcie, przyjaźń,
- motywy egzystencjalne:
- poczucie bezsensu życia,
- pustka wewnętrzna (narkotyk staje się "protezą" własnych przeżyć psychicznych ),
- motywy poszukiwania:
- ciekawość (jak działa narkotyk),
- chęć przeżycia czegoś niezwykłego,
- motywy hedonistyczne:
- dążenie do przyjemności,
- motywy prestiżowe i snobistyczne:
- chęć pokazania się bardziej dorosłym,
- pokazanie się jako osoba ważna, ciekawa, wyróżniająca się ponad przeciętność.
Zachowania ryzykowne są sposobami na załatwienie bardzo ważnych spraw życiowych, których dzieci czy młodzież nie mogą lub nie potrafią załatwić inaczej.
Różne zachowania problemowe umożliwiają więc zaspokojenie:
- najważniejszych potrzeb psychologicznych (miłości, akceptacji, uznania,bezpieczeństwa, przynależności),
- realizację ważnych celów rozwojowych (np. określenie własnej tożsamości,uzyskanie niezależności od dorosłych),
- radzenie sobie z przeżywanymi trudnościami życiowymi (redukcja lęku i frustracji).
Jeśli dziecko czy młody człowiek czuje, że nie jest kochany w domu, uważa też, że jest mało atrakcyjny dla rówieśników, może próbować poprawić swoją pozycję w grupie, a tym samym zyskać akceptację za pomocą picia alkoholu, "ćpania", „kirania” czy rozboju. Jeżeli takie zachowanie wywołuje uznanie rówieśników, dziecko z niską pozycją w grupie rówieśniczej może je wybrać celowo dla poprawienia swojej pozycji. Jeżeli ma liczne urazy do swoich rodziców, a wie, że rodzice boją się narkotyków, może wybrać "branie" jako skuteczne narzędzie w porachunkach z rodziną.
Do czynników zewnętrznych oddziałujących na dziecko zaliczamy: strukturę rodziny, wykształcenie, zawód i wyznanie rodziców, ich system przekonań i religijność, klimat domowy (kontrola i wymagania), wpływy rówieśników oraz wpływy mediów.
Czynniki wewnętrzne to system osobowości dziecka, osobiste przekonania (w tym krytycyzm, samoocena, poczucie kontroli), samokontrola (np. religijność, tolerancja wobec dewiacji) oraz system spostrzegania środowiska. W tym ostatnim ważne jest, w jaki sposób dziecko widzi, ocenia swoją rodzinę i rówieśników (jak odczuwa wsparcie i kontrolę ze strony rodziców i rówieśników, jak ocenia aprobatę rodziców i rówieśników dla zachowań dewiacyjnych, oraz jak spostrzega wzorce rówieśnicze).
Niektóre cechy jednostki i jej środowiska sprzyjają powstawaniu zachowań ryzykownych, inne natomiast je hamują. Wśród licznych czynników ryzyka i chroniących za najważniejsze uważa się:
- związane z sytuacją rodzinną,
- związane z sytuacją szkolną,
- czynniki osobowościowe,
- związane z grupą rówieśniczą,
- zaangażowanie religijne.
Za najważniejsze dla powstawania zaburzeń zachowania u dzieci wymienić można czynniki obecne w sytuacji rodzinnej:
- słabe kierowanie rodziną (brak stawiania dziecku jasnych i wyraźnych wymagań co dojego zachowań, brak przekazywania reguł postępowania, brak kontroli lub też bardzo surowa dyscyplina, niekonsekwencja),
- wysoki poziom konfliktów w rodzinie,
- brak bliskości pomiędzy rodzicami i dziećmi (brak więzi),
- tolerancja rodziców wobec używania przez dzieci alkoholu i innych środków odurzających,
- picie alkoholu, palenie papierosów przez rodziców,
- destabilizacja układu z ojcem jako głową rodziny (ojciec w roli domowego lub zupełnie pozbawiony wpływu na wychowanie dzieci),
- matka nadmiernie chroniąca, zmienna emocjonalnie,
- rozwód lub separacja rodziców (jawna lub ukryta),
- wysoki poziom konfliktów w rodzinie.
Powyższy obraz rodziny nie wypełnia więc swoich dwóch ważnych funkcji: socjalizacyjno-wychowawczej i psychologicznej (rozumianej jako zaspokojenie potrzeb psychologicznych swoich członków). Toruje to drogę różnym zachowaniom ryzykownym u dzieci; odurzaniu się alkoholem lub narkotykami, wczesnym kontaktom seksualnym lub agresji. Można powiedzieć, że dzieci wychowane w podobnej rodzinie mają wiele powodów, by zachowywać się nieprawidłowo. Przeżywane poczucie odrzucenia przez rodziców, brak rozeznania, co jest dobre, a co złe, brak znajomości reguł postępowania w życiu społecznym, silny stres wywołany trudnymi do przewidzenia reakcjami rodziców muszą wywoływać znaczny dyskomfort psychiczny dziecka.
Według psychoterapeutów i specjalistów w dziedzinie psychoprofilaktyki na zachowania dzieci mają wpływ dwa decydujące czynniki: więź pomiędzy rodzicami i dziećmi oraz wyznaczanie granic dla zachowań dziecka. Wśród czynników chroniących przed zaburzeniami zachowania na pierwszym miejscu figuruje silna więź w relacjach rodzice - dziecko. Z kolei brak lub zaburzenie tej więzi należy do najpoważniejszych czynników ryzyka. Im słabsza więź, tym większy wpływ rówieśników i mediów. Czynnik ten jest wymieniany jako główny w przypadku różnych zaburzeń emocjonalnych, a także niektórych poważnych zaburzeń klinicznych o charakterze psychotycznym.
Odbudowa lub wzmocnienie więzi w rodzinie staje się głównym celem działań zarówno terapeutycznych, jak i profilaktycznych. Warto więc poznać jej elementy składowe i mechanizmy powstawania zaburzeń.
Bliskie relacje pomiędzy ludźmi w dużej mierze polegają na wzajemnym zaspokajaniu potrzeb, dzięki czemu dochodzi do rozwoju więzi. Brak zaspokojenia potrzeb, zwłaszcza tych najważniejszych, prowadzi do zaburzenia więzi. Od osób bliskich dziecko oczekuje przede wszystkim zaspokojenia naczelnej potrzeby psychologicznej - potrzeby miłości. Oczekiwania związane z tym uczuciem wiążą się z doświadczaniem czułości, intymności, szczęścia, zadowolenia, chęci sprawienia przyjemności drugiej osobie, zainteresowania. Brak lub utrata takich doświadczeń powodują patologizowanie się więzi prowadzące do wystąpienia zespołu odtrącenia, a następnie utraty poczucia bezpieczeństwa i obniżenia poczucia własnej wartości. Dziecko odrzucone czuje się samotne, zagrożone i gorsze. Może się to objawiać w postaci symptomów depresji (smutek, apatia), nerwicy (lęk) lub zaburzeń zachowania (agresja).
Uważa się obecnie, że granice i reguły są dzieciom niezbędne dla zachowania poczucia bezpieczeństwa. Są one również niezbędnym elementem prawidłowego procesu socjalizacji. Rodzice, wyznaczając dziecku jego terytorium ("to jest twoje łóżko lub pokój, a to moje" lub "wolno ci wrócić do domu najpóźniej o 22:00"), komunikując swoje poglądy i uczucia i respektując poglądy i uczucia dziecka, umożliwiają mu zbudowanie własnych wewnętrznych granic.
Dziecko, którego rodzice respektują jego poglądy i uczucia, ma szansę na zbudowanie zdrowych granic intelektualnych i emocjonalnych. Zdrowe granice intelektualne pozwalają nam być krytycznym, ufać własnym spostrzeżeniom, odrzucać to, co jest zbędne (opierać się manipulacjom, reklamie itp.) i mieć własne zdanie w wielu sprawach. Zdrowe granice emocjonalne pozwalają rozpoznawać, uczciwie określać własne uczucia, chronią od przewrażliwienia.
Granice fizyczne decydują o tym, jak dalece pozwalamy innym ludziom zbliżać się do siebie fizycznie, umożliwiają chronienie swojego ciała przed niepożądaną bliskością i różnymi formami przemocy. Brak kar fizycznych w wychowaniu buduje w dziecku przekonanie o nietykalności fizycznej innych ludzi i eliminuje przemoc z jego zachowań.
System granic pozwala nam określić, "kim tak naprawdę jesteśmy". Naruszeniem granic jest każde zachowanie wyrażające brak poszanowania dla sfery fizycznej drugiej osoby, jej uczuć, jej myśli. Osoby pozbawione granic są nieświadome ich istnienia, toteż często pozwalają się wykorzystywać innym (w tym fizycznie) i manipulować sobą, stając się ofiarą.
Pozbawione granic dziecko nie jest zabezpieczone przed nadużyciami ze strony innych, ale także zupełnie nie liczy się z innymi ludźmi, narażając się na odrzucenie. Jego zachowanie bywa określane jako bezmyślne, nietaktowne, bezczelne, chamskie lub agresywne, co ogromnie utrudnia mu kontakty społeczne i naraża na przeżywanie licznych frustracji.
Dziecko to swoisty zbiornik emocjonalny - aby mogło normalnie funkcjonować, musi mieć ciągle uzupełniany „zapas paliwa”, a tym paliwem jest bezwarunkowa miłość rodziców. Stanowi ona podstawę więzi między rodzicami a dzieckiem. Gdy zbiornik jest pusty, dziecko zaczyna wykazywać zaburzenia. Dzieci dorastają w świecie stworzonym przez ludzi dorosłych i uczą się obowiązujących w nim reguł. Wychowując , pamiętajmy zawsze o tym, że dzieci oddają i odbijają to, co otrzymują i co obserwują.
Opracowała mgr Grażyna Sujewicz
/Szkoła Podstawowa nr 1 w Turku/
na podstawie książki Joanny Szymańskiej „Programy profilaktyczne – Podstawy profesjonalnej psychoprofilaktyki”/ Centrum Metodyczne Pomocy Psychologiczno – Pedagogicznej, Warszawa 2002 |
