We wszystkich obszarach aktywności twórczej małego dziecka występuje wyobraźnia. Wydaje się nawet, iż jest ona wręcz niezbędna w jego życiu. A przecież z wyobraźni korzystają wszyscy ludzie. W wielu sytuacjach życiowych my dorośli również korzystamy ze swej wyobraźni mimowolnie, nie zdając sobie sprawy z tego. Nasuwa się więc pytanie: Cóż to jest wyobraźnia? Naturalnym przedłużeniem wzroku jest specyficzna zdolność do wywoływania obrazów umysłowych pozbawionych aktualności informacji dostarczanych przez ten właśnie umysł. Zdolnością do przywoływania i kreowania takich obrazów jest właśnie wyobraźnia"
WYOBRAŹNIA Wyobraźnia - niby mała rzecz, a tak wiele znaczy
Wyobraźnia - niby małe pudełko, a tyle marzeń zawiera Wyobraźnia - na smutek i na złość, gdy cię ktoś „zahaczy"
Wyobraźnia - gdy cię zły humor trapi i coś ci doskwiera.
Wyobraźnia - na dobre i na złe, gdy masz już dosyć ludzi
Wyobraźnia - ma oczy i widzi, co się wokół dzieje
Wyobraźnia - twój gniew i zawziętość ostudzi
Wyobraźnia -przywraca radość, a ze złych się śmieje
Wyobraźnia - ma swój gust, swój styl i duszę Wyobraźnia -jest mieszkaniem moich rozmarzonych myśli
Wyobraźnia -jest sensem życia, bez którego się nie ruszę W wyobraźni -jest jeszcze wiele miejsca.
Jak nie wierzysz, to list z marzeniami wyślij... We wszystkich obszarach aktywności twórczej małego dziecka występuje wyobraźnia. Wydaje się nawet, iż jest ona wręcz niezbędna w jego życiu. A przecież z wyobraźni korzystają wszyscy ludzie. W wielu sytuacjach życiowych my dorośli również korzystamy ze swej wyobraźni mimowolnie, nie zdając sobie sprawy z tego. Nasuwa się więc pytanie: Cóż to jest wyobraźnia? Naturalnym przedłużeniem wzroku jest specyficzna zdolność do wywoływania obrazów umysłowych pozbawionych aktualności informacji dostarczanych przez ten właśnie umysł. Zdolnością do przywoływania i kreowania takich obrazów jest właśnie wyobraźnia"
J. Górniewicz pisze „przedrostek wy- wskazuje na dynamiczny charakter procesu przywoływania do istnienia obrazów umysłowych. Natomiast słowo „obrazowanie" określa proces przedstawiania w świadomości jakiegoś fragmentu rzeczywistości albo realnie istniejącej i już przeżytej, albo rzeczywistości wyimaginowanej, czyli wyobrażonej.”
W literaturze naukowej określenia pojęcia „wyobraźni" podejmowane były przez filozofów, psychologów i pedagogów.
W tradycji filozoficznej „wyobraźnia" występuje co najmniej w trzech znaczeniach:
- wyobraźnia jako źródło tego, co aktualnie się tworzy
- wyobraźnia w czasie przeszłym, kiedy analizuje się produkty procesu
- wyobraźnia jako dyspozycja zaangażowania w kreowaniu przyszłości3.
W. Szewczuk w „Słowniku psychologicznym" wyobraźnię definiuje jako „sprawność myślowo - wyobrażeniowego przedstawiania sytuacji zdarzeń, całych ciągów zdarzeń, będących przetworzeniem sytuacji, wzbogaceniem wcześniejszych doświadczeń, albo przedstawieniem nowych sytuacji, zdarzeń i ciągów zdarzeniowych.”
Natomiast „Nowy słownik pedagogiczny” W. Okonia określa pojęcie wyobraźnia, fantazja - jako proces psychiczny polegający na tworzeniu nowych wyobrażeń i myśli na podstawie posiadanej wiedzy i doświadczenia.”
W psychologii jak i w pedagogice występują więc dwa pojęcia bliskoznaczne wspólnie określające zdolność człowieka do wytwarzania obrazów umysłowych stosowane zamiennie. Są to właśnie wyobraźnia i fantazja.
Zdaniem J. Górniewicza źródło odrębności tkwi przede wszystkim w tradycji językowej. Grecy mówili, że jest to fantasija, zaś Rzymianie, że „imaginanto" (łac.). W niektórych językach europejskich upowszechnił się termin fantazja, w innych zaś imaginacja. W kulturze bizantyjskiej i germańskiej przyjęto źródło greckie -fantasija, zaś w anglosaskiej i romańskiej „immaginacja". Do języka polskiego przeniknęły obie te nazwy. Początkowo funkcjonował termin „immaginacja" z czasem jednak został on wyparty nazwą „wyobraźnia". Tak określana dyspozycja psychiczna była traktowana jako „źródło tworzenia obrazów umysłowych i kojarzono ją ze zmysłem wzroku.”
Pedagodzy i psychologowie wyodrębnili kilka stadiów zmian zachodzących w wyobraźni, które prowadzą do tworzenia wyobrażeń.
Pierwsze stadium
- w wyobraźni dokonuje się proces analizy
- kawałkowania tego, co stanowi zawartość doświadczenia, pamięci tego, co aktualnie znajduje się w zmysłach.
Drugie stadium
- dostrajanie się do siebie według pewnych reguł rozczłonkowanych elementów.
Trzecie stadium
- powstaje nowy „twór" mający jakieś znaczenie, jakąś wartość dla osoby.
Tak więc wyobraźnia nie może stworzyć czegoś nowego, czegoś co by nie było w jakiś sposób utrwalone w pamięci jednostki. Dokonuje ona różnych operacji na doświadczeniu człowieka. Przeinacza ciągi zdarzeń, dopełnia obrazy, rozrywa całości na części, miesza z sobą wszystkie te zdarzenia, tworząc nowe jakości. Co potwierdza J. Górniewicz pisząc: „Wyobraźnia integruje nie tylko bodźce (jakości zmysłowe, odczucia, emocje, ślady pamięciowe), ale także dokonuje zamiany ich wartości, czasu pojawienia się w umyśle, odgrywa znaczenie poszczególnych elementów. Stapia je w jednym momencie i tworzy zupełnie nowąjakość.”
Stąd też istotą procesu wyobraźni jest to, iż każdy nowy jego „produkt" stanowi od razu element, który może być wykorzystany w tworzeniu następnych wyobrażeń. Jest to więc proces dynamiczny i nieustanny. Dopóki człowiek żyje, dopóty jego wyobraźnia funkcjonuje.
Zdaniem psychologów wyobraźnia jest dyspozycją, która „pracuje bez przerwy", bowiem proces wyobrażania dokonuje się w warstwie podświadomości, a tylko częściowo w warstwie świadomości. Efektem pracy podświadomości są dziwaczne, nierealne sny, nagłe olśniewające pomysły, wytwory umysłu często zaskakujące człowieka.
Psychologowie w wykazie zdolności ludzkich sytuują wyobraźnię pomiędzy pamięcią a myśleniem. Wyobraźnia jest ściśle związana z innymi dyspozycjami psychicznymi. W procesie poznania lokuje się ją między zmysłami a myśleniem. Ta zależność jest dwustronna. Wyobrażenia będące produktem wyobraźni oparte są na materiale zmysłowym. Z kolei wyobraźnia stanowi też ważny element w strukturalizacji docierających do umysłu danych zmysłowych. Dyspozycja ta związana jest z empatią i intuicją. Stanowi ważny element procesu wnikania, wczuwania się w przeżycia innych osób. Wyobraźnia nie funkcjonowałaby bez pamięci - opiera się ona na informacjach zakodowanych w strukturach mózgu -doświadczeniach. Uwaga pozwala zatrzymać w świadomości wytworzony obraz.
Tak więc rozwój wyobraźni uzależniony jest od rozwoju całej psychiki -wszystkich jej struktur. J. Górniewicz biorąc pod uwagę dwa rodzaje kryteriów:
- związek wyobraźni z całym rozwojem psychicznym dziecka
- właściwości strukturalne samej wyobraźni.
Wyodrębnił cztery etapy w rozwoju wyobraźni:
- W pierwszym znajdują się dzieci między pierwszym a trzecim rokiem życia.
- W drugim znajdują się dzieci między trzecim a szóstym rokiem życia, a więc wiek przedszkolny.
- Trzeci to okres intensywnego kształcenia szkolnego.
- Czwarty to okres kształcenia propedeutycznego w szkole do dojrzałości biologicznej dziecka.
Wyobraźnia dziecka podlega rozwojowi, który na ogół nie jest prostolinijny i harmonijny, lecz raczej skokowy. A okres przedszkolny zwany „szczęśliwym dzieciństwem" jest życiem w świecie wyobraźni. Wyobraźnia w tym wieku jest w pełni rozwoju i twórczej mocy.
Współczesne dziecko przedszkolne spotyka w otaczającym świecie elementy realne jak i fikcyjne. Te pierwsze związane są z codziennymi działaniami dotyczącymi zaspokajania potrzeb biologicznych, z poznawaniem rzeczywistych elementów otoczenia, z kontaktowaniem się z innymi osobami. Fikcja natomiast to wyobraźnia, fantazja złudzenie, świat „na niby". Elementy fikcyjne wkraczają w świat dziecka poprzez baśnie, filmy, programy telewizyjne, teatr, sztukę, które to dzieła przedstawiają rozmaite wytwory ludzkiej wyobraźni. Dzieci przedszkolne stykają się ze światem fikcyjnym bardzo wcześnie. Poznają go równolegle ze światem realnym, a nawet niekiedy zdarza się, że fikcja dominuje nad światem rzeczywistym dziecka. Współistnienie fikcji i realności w jednym świecie jest dla dziecka przedszkolnego czymś naturalnym. Zjawisko to wyjaśnił J. Piaget egocentryczną postawą dziecka wobec rzeczywistości - pisząc „cały świat skonstruowany jest przez człowieka, na wzór człowieka i dla człowieka".
A z tym związany jest „antropocentryzm", który silnie ujawnia się w możliwości ożywiania wszystkich elementów rzeczywistości, ujmowania człowieka jako kreatora świata.
Liczne badania wykazały, że w świadomości dzieci przedszkolnych tworzy się obraz rzeczywistości, w której zgodnie może występować obok siebie to co realne i to, co jest wytworem wyobraźni. Im dziecko jest młodsze, tym silniejsze jest jego przeświadczenie o przenikaniu się w świecie elementów realistycznych i fantastycznych. A zdaniem Stefana Szumana „w świecie dziecka nie ma ścisłych granic między ułudą a realnością, naturalne dla dziecka jest współistnienie realności i fikcji. Co jeszcze trzeba uzupełnić poglądem I. Rozeta, „iż fantastyczne obrazy są zależne od realiów".
Jednak dzieci potrafią dobrze odróżniać elementy realistyczne i fantastyczne jak M. Kielar - Turska twierdzi, że dopiero wówczas gdy można „zastosować jedno kryterium: bliskość z doświadczeniem i wiedzą dziecka". Jej zdaniem „wówczas to, co bliskie doświadczeniu lub zgodne z dotychczasową wiedzą o przynależeniu danego elementu rzeczywistości, bądź to do świata realnego, bądź to do świata fikcji możliwe jest do jednoznacznego zakwalifikowania do realności bądź fikcji. Nowość jest dla dziecka znacznikiem nierealności, fikcji".
Proces różnicowania świata realnego i fikcyjnego zachodzi w sposób naturalny w rozwoju dziecka. Najnowsze badania wykazują, że „dzieci od trzeciego roku życia nie potrafią różnicować między realnością a fikcją i są gotowe przyjmować proponowane im obrazy świata w TV; w bajkach jako obrazy świata rzeczywistego"4. Stopniowo uczą się rozpoznawać obiekty i przedmioty nierealne w świecie. Przełomowym momentem w różnicowaniu realności i fikcji jest czwarty rok życia, kiedy to dzieci zaczynają kierować się wiedzą. Dzieci starsze, a więc powyżej piątego roku dysponują już coraz obszerniejszą wiedzą o rzeczywistości, iż coraz mniej elementów, zgodnie z „kryterium nowości może być zaliczone do świata fikcji, oraz posługują się kryterium wiedzy o tym, co należy do świata fikcji.
A świat fikcji - to świat własnej wyobraźni dziecka, zamknięty dla postronnego obserwatora. W świecie „nanibowym" dozwolone są konfabulacje tj. zamierzone zmyślenia, stosuje się inne reguły postępowania. Ten świat fikcyjny jest tak samo wartościowy dla dziecka, jak świat realny, bowiem jest on światem upragnionym, w którym spełniają się wszystkie życzenia i pragnienia dziecka.
Wyobraźnia dziecka przedszkolnego charakteryzuje się dużą ekspansywnością jego stanów wewnętrznych. Przeżycia emocjonalne dzieci stanowią źródło wielu wyobrażeń, a wyobrażenia potęgują siłę uczuć, zwłaszcza lękowych. Dzieci o dużej wrażliwości uczuciowej odznaczają się zazwyczaj skłonnością do przeżywania różnego rodzaju sytuacji wyobrażonych, fikcyjnych. Mogą one wyrażać się w marzeniach, czy też konfabulacjach. „Dziecko, które konfabuluje, wierzy lub prawie wierzy w prawdziwość tego co mówi". Tak więc wyobraźnia dziecka przedszkolnego jest związana z rozwojem emocjonalnym. Również charakter myślenia dziecka ma istotny wpływ na wyobraźnię. Bo przecież myślenie przedszkolaka jest wyobrażeniowe, obrazowe, które „pozwala przedstawiać przedmioty i zdarzenia bezpośrednio niepostrzegane, przez przywoływanie ich za pomocą symboli i znaków zróżnicowanych".
Piaget wymienia pięć rodzajów zachowań, które wymagają korzystania z symboli w wieku przedszkolnym.
- Wewnętrzne rozwiązywanie problemów.
- Umiejętność radzenia sobie z problemem niewidocznego przedmiotu.
- Pojawienie się słów, a szczególnie umiejętność mówienia o przedmiotach lub zdarzeniach podczas ich nieobecności.
- Pojawienie się naśladownictwa odroczonego – umiejętność naśladowania modela obserwowanego przez pewien czas w przeszłości.
- Pojawienie się zabawy symbolicznej, gdzie dzieci w sposób świadomy wykorzystują różne przedmioty pełniące rolę czegoś innego.
Tak więc wyobraźnia bierze udział w tych zachowaniach i odgrywa ważną rolę w życiu dziecka przedszkolnego, a nie zawsze uświadamianą przez dorosłych. Ponadto istnieje wiele czynników, które wpływają na przyśpieszenie lub hamowanie rozwoju wyobraźni przedszkolaka. J. Górniewicz do nich zalicza:
- Czynniki, które tkwią w strukturze umysłu
- wzrost spostrzegawczości
- rozwój myślenia wyobrażeniowego
- sprawność językowa
- sprawność manualna.
- Własna aktywność poznawcza dziecka.
- Umiejętność nawiązywania kontaktów z innymi i poziom dojrzałości społecznej dziecka.
- Postawy społeczeństwa (rodzina, przedszkole) wobec dzieci twórczych.
- Sposób organizacji procesu dydaktycznego w przedszkolu - tj. wyzwalanie inwencji twórczej.
Dziecko aktywne więcej dostrzega, zapamiętuje, doświadcza, niż mało aktywne, zahamowane w stosunkach z innymi osobami. Bogatą wyobraźnie mają dzieci z rodzin preferujących demokratyczny styl wychowania otwarte na wpływy łowiska, odważne i przejawiające dużą aktywność poznawczą. Różne formy chowania dziecka akceptowane przez rodziców i nauczycieli mogą ułatwić spontaniczność i produktywność ich wyobraźni. Natomiast każde napiętnowanie zachowań i ich karanie staje się czynnikiem blokującym twórcze możliwości tej dyspozycji. A przecież wyobraźnia pełni wiele funkcji w życiu dziecka przedszkolnego.
W literaturze naukowej podkreśla się:
- funkcję poznawczą
- funkcję stymulującą
- funkcję kompensującą
- funkcję terapeutyczną.
Dziecko w wyobraźni bowiem poznaje bardzo wiele faktów, co nie byłoby możliwe w rzeczywistości, a więc wzbogaca swoją wiedzę o świecie. Dzieci w wyobraźni wędrują tam, gdzie w rzeczywistości nie mogą. Wyobraźnia stymuluje działalność jednostki i stanowi teren jego marzeń, a także pobudza je do działania w realnym świecie. W wyobraźni mają także możliwość poznania swoich uczuć odreagowania smutku, czy niepokoju, a także nastawienia na siebie i do innych. Badania prowadzone nad wyobraźnią dziecięcą wyrażającą się rysunkami dowiodły, że jeśli dziecko potrafi przeżyć jakąś sytuację dotychczas odbieraną przez nie jako trudną, a następnie zilustrować to rysunkiem, to w rzeczywistym jego zachowaniu zachodzą pozytywne zmiany. G. Durand nawet zwraca uwagę na to, że rozwinięta w latach dziecięcych wyobraźnia w przyszłości „może przyczynić się do humanizacji człowieka, do uwolnienia się od kierowania się jedynie sztywnymi regułami, do ukazania własnej indywidualności".
Ponieważ wyobraźnia odgrywa tak ważną rolę w życiu dziecka istnieją zasady rozwijania wyobraźni dziecka. Są to:
- Zasada kierowania spostrzeganiem i wyobraźnią dziecka.
- Zasada wzbogacania doświadczenia dziecka.
- Zasada indywidualizacji.
- Zasada konsekwencji.
Z nimi zaś ściśle powiązane są metody rozwoju i kształtowania wyobraźni, które nauczyciele powinni stosować w swojej pracy z dziećmi w przedszkolu. J. Górniewicz proponuje:
I. Metody wpływu bezpośredniego:
- Metoda inspirowania artystycznej działalności dziecka:
- ćwiczenia plastyczne
- ćwiczenia literackie i językowe
- ćwiczenia muzyczne
- ćwiczenia teatralne.
- Metody zabawowe.
- Metody myślenia twórczego.
- Zintegrowane formy zajęć artystycznych np.: literacko-plastyczne, muzyczno-plastyczne itp.
II. Metody wpływu pośredniego: Metody interakcyjne (zachęty, nagrody).
Wyobraźnia przedszkolaka najpełniej ujawnia się w czterech dziedzinach jego życia a mianowicie:
- zabawie
- zajęciach artystycznych
- działalności konstrukcyjnej
- stosunkach interpersonalnych z rówieśnikami i dorosłymi.
Wyobraźnia dziecka przedszkolnego posiada sprzeczne na pozór cechy, które trudno pogodzić ze sobą. Związane to jest z dwoma kierunkami rozwoju wyobraźni jaki dokonuje się w wieku przedszkolnym.
I. Kierunek polega na przekształcaniu się wraz z wiekiem wyobraźni mimowolnej w wyobraźnię dowolną (kierowaną i twórczą) . U małego dziecka przeważa wyobraźnia mimowolna „tj. zdolność do snucia luźnych obrazów, którym dziecko nadaje swobodny bieg", stąd jest to wyobraźnia bujna, a nawet wybujała. „Toku wyobrażeń nie hamują związki i reguły logiczne lub gotowość porządkowania nasuwających się obrazów zgodnie z określonym celem". Wyobraźnia ta oznacza się dużą żywiołowością. Powoduje ona „nieświadome kłamstwa", tzw. konfabulacje, gdzie dzieci zmyślają rozmaite fakty i zdarzenia, które nie zachodziły w rzeczywistości, zachowują się tak jakby żyły w innym świecie - krainie wyobraźni.
A ten świat nie uwzględnia realności zjawisk otoczenia, a posiada cechy takie jak:
1. Antropomorfizacja - nadawanie cech ludzkich różnym zjawiskom przyrody. Dzięki temu dziecko kształtuje rośliny i zwierzęta na podobieństwo człowieka, może rozmawiać z kwiatami, motylami, zwierzętami... Może wyrazić swoje uczucia, marzenia, które niejednokrotnie są niedostępne dla innych osób z jego otoczenia.
2. Animizacja - polega na nadawaniu przez dzieci wszystkim rzeczom i zjawiskom pierwiastka duchowego. Ta tendencja do przypisywania przedmiotom nieożywionych cech życia przybiera bogate realizacyjne formy ucieleśnienia w postaciach leśnych duszków, skrzatów, krasnali - ducha lasu, ducha gór, jaskini. Te dobre lub złe duchy są przewodnikami, pomagają osiągać cele, realizować śmiałe marzenia lub odwrotnie stanowią przeszkodę prawie nie do pokonania dla zwykłych ludzi. Można ich jednak czasem pokonać sprytem, magią, zaklęciem.
3. Personifikacja - przejawia się w nadawaniu cech ludzkich zabawkom1. Ożywione zabawki przeżywają swe niezwykłe przygody. Uczłowieczeni bohaterowie mówią o swych uczuciach i spostrzeżeniach, o marzeniach i nadziejach.
Dziecko poprzez antropomorfizację, personifikację i animizację poznaje świat ludzkiej egzystencji i powiązany z nim świat przyrody. Małe dzieci mają przekonanie, że zjawiska psychologiczne, uczucia, emocje mają rzeczywiste, materialne istnienie dlatego ich bajkowi bohaterowie, tak samo jak one czują, cierpią, „myślą", rozmawiają, przeżywają lęki i radości...
II. Kierunek rozwoju wyobraźni dziecka w wieku przedszkolnym polega na stopniowym wyodrębnianiu się jej z czynności percepcyjnych, coraz bardziej większe usamodzielnianie się tej funkcji.
Twory dziecięcej wyobraźni wydają się często niezwykłe i niecodzienne, gdy spostrzeżenia małych dzieci są niedokładne, globalne. Spostrzeżenia dziecka 3,4 -letniego nie są precyzyjne, a powierzchowne, stąd wyobrażenia też są zniekształcone. Ponadto dzieci wyodrębniają w przedmiotach te szczegóły, które wywołują w nich określone przeżycia emocjonalne. To subiektywizm spostrzeżeń dziecięcych prowadzi do błędnych rozpoznań i fałszywych sądów, a co za tym dalej idzie zniekształconych wyobrażeń.
Ścisły związek spostrzeżeń dziecięcych z działaniem prowadzi początkowo do jej analizy, a z czasem umożliwia syntezę. Zdolność dokonywania analizy spostrzeżeniowej już w wieku 5, 6 lat powoduje zmianę charakteru wyobrażeń dziecięcych. Mogą to być:
- wyobrażenia odtwórcze - stosunkowo wierny obraz dawniej spostrzeganego przedmiotu - przejawiający się w sztywnym, stereotypowym naśladownictwie;
- wyobrażenia twórcze - stanowią nową całość, powstałą w wyniku połączenia elementów wielu różnych spostrzeżeń.
Stąd też dziecko potrafi już rozgraniczyć świat fikcyjny od świata realnego. A w rysunkach, w zabawie można zobaczyć to co tkwi w ich doświadczeniu sensorycznym i społecznym w wyniku naśladownictwa i kopiowania, ale i materiał konkretny twórczo przekształcony. Tak więc w toku działania rozwija się wyobraźnia twórcza.
Niezwykle interesujące określenie wyobraźni twórczej podaje W. Limont, która pisze „Wyobraźnia twórcza jest procesem umysłowym, dla którego materiałem są wyobrażenia obrazowo-wizualne o dużej dynamice przekształceń, a efektem jej funkcjonowania jest wytwór posiadający cechy nowości. Właśnie ze względu na efekt nowości część badaczy utożsamia wyobraźnię twórczą ze zdolnościami twórczymi.
Istnieje wiele koncepcji rozwoju wyobraźni twórczej. Chciałabym przedstawić dwie: jedną opracowaną przez Stefana Szumana, a drugą przez Lwa S. Wygotskiego, które jeszcze bardziej pozwolą nam przybliżyć wyobraźnię dziecka przedszkolnego.
Stefan Szuman podzielił rozwój dziecka na dwa okresy: wczesnego i drugiego dzieciństwa. We wczesnym dzieciństwie trwającym do siódmego roku życia, wyobraźnia i myślenie są niezależne od konkretnych doświadczeń dziecka, charakteryzują się swobodą i dużą fantastyką wyobrażeniową. Szuman uważa, że u dziecka od trzeciego roku życia następuje ożywienie, zatem i jego myślenie jest wyobrażeniowe i konkretne. A wyobraźnia we wczesnym dzieciństwie jest bardziej fantastycznym bujaniem w „krainie barwnych i przyjemnych złudzeń", niż celowym wybieganiem w przyszłość, snuciem planów i projektów dających się urzeczywistniać. Żywa i bogata wyobraźnia dziecka ujawnia się szczególnie w zabawach iluzyjnych, w których sytuacje realne są tylko pretekstem. Według Szumana zabawy iluzyjne pojawiają się wówczas, kiedy dziecko uniezależnia się od konkretnych sytuacji, a następuje to pod wpływem mowy. Dzięki wyobraźni, czynności zabawowe dzieci uwewnętrzniają się i dziecko zyskuje w ten sposób szersze pole działania i różnorodniejsze możliwości realizacji. Z pomocą wyobraźni wczuwa się ono w sytuacje niedostępne mu bezpośrednio, w psychikę i czynności osób i istot, z którymi żyje, wchodząc niejako w ich rolę. Według Szumana wyobraźnia w okresie wczesnego dzieciństwa jest fantastyczna i nierealna, oddala od rzeczywistości i zasłania ją barwą, kolorową zasłoną bajkowych wyobrażeń.
Oryginalną koncepcję rozwoju wyobraźni twórczej opracował Lew S. Wygotski. Uważał on, że wyobraźnia jest mentalnym procesem, który rozwinął się w wyniku internalizacji zabawy dziecięcej. W miejscu realnych fizycznych obiektów, którymi dziecko posługiwało się w czasie zabawy, pojawiają się ich umysłowe obrazy, czyli wyobrażenia. Według Wygotskiego można wyróżnić dwa rodzaje wyobraźni: wyobraźnię odtwórczą i kombinatoryczną. Wyobraźnia odtwórcza związana jest z pamięcią, charaktery styczną j ej cechą jest to, że przy jej pomocy zostają odtworzone wcześniejsze doświadczenia i wrażenia. Uważa on, że dziecko z pomocą wyobraźni nie tylko reprodukuje wcześniejsze doświadczenia, ale także tworzy nowe sytuacje i zachowania. Dziecko w sposób twórczy przepracowuje rzeczywistość zgodnie ze swoimi potrzebami. Wyobraźnia jest wykorzystywana do dialogu z rzeczami. Jednym z ważniejszych mechanizmów powstawania wyobraźni twórczej jest wewnętrzna mowa, która podobnie jak wyobrażenia związana jest z uwewnętrznianiem zabawy dziecięcej. Twórcza wyobraźnia według tego autora bierze swój początek w społecznej aktywności dziecka, natomiast zmiany jakościowe w wyobraźni. Ponadto podkreśla silne emocjonalne podłoże dziecięcej wyobraźni, które czyni ją wyobraźnią subiektywną.
Tak, więc okres dzieciństwa jest ważnym etapem dla rozwoju wyobraźni twórczej, która rozwija się w wyniku symbolicznych zabaw dziecięcych. A przecież wiadomo, że zabawa jest podstawową formą działalności dziecka. I w niej najpełniej, i najwyraźniej ujawnia się wyobraźnia dziecka przedszkolnego. Dziecko trzyletnie w swoich zabawach przede wszystkim naśladuje widziane czynności i przeżyte sytuacje. Dopiero w wieku 5 - 6 lat na podstawie wcześniejszych obserwacji i doświadczeń tworzy sytuacje nowe, wymyślone przez siebie, fikcyjne, a silnie związane emocjonalnie. I jak pisze La Bruyere'a: „Dzieci mają wyobraźnię i pamięć i robią z nich znakomity użytek w swoich igraszkach i wszelkich zabawach. Dzięki pamięci powtarzają to, co zasłyszały, odgrywają to, co robiono w ich obecności, mają udział we wszelkich zawodach czy to oddając się różnym drobnym robotom, czy też naśladując ruchy rzemieślników. W wyobraźni ucztują, zajadają smakołyki, przenoszą się do pałaców i czarodziejskich zakątków, widzą wspaniałą karetę i liczny orszak, dowodzą wojskiem, wydają bitwy i cieszą się zwycięstwem... Jednym słowem dzieci umieją być panami swego losu i twórcami własnego szczęścia, czego potem już nie potrafimy”.
Tak, więc bawiące się dziecko obserwując działalność dorosłych i przeżywając własną potrzebę działania natrafia na przeszkody nie do pokonania, tworzy własną rzeczywistość, własny świat „na niby", aby w tym urojonym świecie obracać się i działać jak oni2. Działania, jakie dziecko w tym fikcyjnym świecie wykonuje, są rzeczywistymi działaniami, a jak pisał Eugen Fink „mają „podwójny grunt": są rzeczywistymi działaniami bawiącego się dziecka, lecz zarazem fikcyjnymi działaniami stosownie do wymagań przyjętej w zabawie roli"3. Tak więc ta fikcyjna rzeczywistość jest zarazem i zwykłą rzeczywistością, z której realiami musi się liczyć dziecko, a także rzeczywistością wypełnioną wyobraźnią, która jest niejako podporządkowana jego życzeniom. Z powodu tego, iż wyobraźnia styka ze sobą dwie rzeczywistości: realną i fikcyjną wynika szczególnie znaczenie zabawek. A mogą nimi być całe mnóstwo przedmiotów „niewiadomego pochodzenia" -szkiełka, guziki, kamyki... z których dziecko tworzy swój własny świat „skarbów". To właśnie wyobraźnia wzbogaca te realne przedmioty przydając im nowych znaczeń, barw i czarodziejskiej mocy. O czym pisze Teresa Chwastek -Latuszkowa w wierszu „Wielki rejs":
Nam wystarczy kałuża Liść I patyk nieduży Nam wystarczy łupinka orzecha Już się burzą fal grzywy Uciekają w dal ryby Lecz kapitan się do nas uśmiecha Słychać dzwon okrętowy Już nasz okręt gotowy Nam nie straszny sztorm ani burza Trzeszczą maszty i reje Oceanem się stała podwórkowa kałuża. W zabawie świat własnej wyobraźni dziecka rządzi się własnymi prawami, w którym dosłownie wszystko jest możliwe za sprawą istnienia przedmiotów o czarodziejskim działaniu. „W tym świecie wystarczy zjeść ciastko z pudełka z napisem „Zjedz mnie", aby urosnąć lub ugryźć kawałek grzyba, aby zmaleć". To właśnie w utożsamianiu różnych przedmiotów przejawia się wyobraźnia dzieci, którym niejednokrotnie wymyślają nazwy „fantastyczne". Tak więc nieraz zabawy nacechowane są niezwykłością i „nieprawdopodobieństwem". Ten świat „na niby" w zabawie jest szczególnie wartościowy dla dziecka, bowiem czasami stanowi swoistą formę pociechy, łagodzi dziecięcy niepokój, smutek i niezrozumienie. Cytując Korczaka „ucieka w ten świat przed złą nudą - tuli się przed groźną pustką, kryje się przed zimnym obowiązkiem" .
Przecież dziecko w zabawie dokonuje „rozszerzenia siebie", przy udziale wyobraźni przeobraża rzeczywistość, która umożliwia mu zaspokojenie własnych pragnień i życzeń. Niedostatek wiedzy dziecka powoduje, że świat przedstawiony w zabawach jest niepełny. I tylko dzięki wyobraźni te luki zostają wypełnione tak, że umożliwiają dziecku dalszą zabawę. A wypełnia je wątkami ze świata bajek, które jeszcze bardziej wzbogacają żywą z natury i twórczą wyobraźnię dziecka. To właśnie wyobraźnię zaludniają postacie z bajek, opowiadań, bohaterowie filmowi. Dzieci niejednokrotnie przyoblekają się w te postacie w swoich zabawach. W zabawach dziecko pełni rolę rycerza, broni zaklętej księżniczki, dokonuje wielu bohaterskich czynów. Jest odważne, zręczne. Podczas zabawy dziecko ma okazję przeżywać uczucia towarzyszące niezwykłym czynom - bycia niepokonanym, wspaniałym, mądrym. W ten sposób może podnosić swoje poczucie wartości. Zastanawiam się: Czy w rzeczywistym świecie dziecko ma dużo sytuacji, w których przeżywa tak wspaniałe uczucia, jak w wyobraźni? A zatem wyobraźnia umożliwia poznawanie różnych uczuć: dobry, zły, smutny, odważny, bohaterski..., wzbogaca swój świat przeżyć, podnosi poczucie wartości.
To właśnie w „królestwie" zabawy dzieci odnajdują swą „prawdziwą ojczyznę", w której tworzą zaczarowany fikcyjny świat baśni, zagadek, zaskakujących niespodzianek, w której lubią marzyć. Bo cytując słowa przedszkolnej piosenki:
Świat dziecka to wspólna zabawa Świat dziecka to przygód jest świat Przedszkolny zielony karnawał Do tańca zaprasza nas wiatr Świat dziecka to wiersz i piosenka Świat dziecka to marzeń czas Festiwal radości i piękna Świat dziecka, różowy czas. Marzenia więc są szczególnym obszarem aktywności wyobraźni dziecka przedszkolnego.
B. Dymara marzenia określa jako „aktywność wyobrażeniowo-myślową, której przedmiotem jest zaspokojenie pragnień i dążeń, zamierzeń dotyczących własnego życia"1. A I. Rozet twierdzi, że „marzenia dziecka są pragnieniem odejścia od powszedniego życia dorosłych z jego bolesnym okrucieństwem i jałową pustką, odejście od więzów ciągle zmieniających się własnych zachcianek"2. Natomiast niezwykle znamienną definicję zawarł Tadeusz Śliwiak w wierszu mówiąc:
Wyobraźnia to sztuka marzeń przy jej bramie nie ma budki strażnika ani żadnych napisów. Bo jak same mówią dzieci w swoich wierszach:
Mam marzeń chyba ze sto a przy tym każde inne chciałabym być ptakiem Mrówką albo ślimakiem Latać jak ptak wysoko, być okropnie małą i chodzić po ziemi albo pełzać jak ślimak i chować się do swej muszelki Czy też w innym wierszu:
Często się o czymś marzy że jest się królem, słynnym władcą albo gdzieś w sejmie mądrym radcą Albo cyrkowcem - akrobatą. Marzenia dzieci nie zawsze bywają wytworem ich wybujałej wyobraźni i nie wszystkie rodzą się w fantastycznym świecie dziecięcej fikcji. Nieraz źródło ich stanowią nie zaspokojone potrzeby, głód uczucia lub pragnienie dzielenia się nim. O czym pisze ośmioletnia Magda w swoim wierszu:
Kiedy marzę jest mi lepiej zawsze wierzę, że się spełni me marzenia, to najskrytsze to najlepsze, najgorętsze Kiedy widzę me marzenia w sercu moim ciepło gości i sny me mam o marzeniach które kocham, nie przestanę. Dzieci marzą o marzeniach i w tych marzeniach się spełniają. A każde spełnione marzenie daje radość. A najczęściej realizują swe marzenia w zabawie utożsamiając się ze swoimi wzorcami. Intensywność przeżyć dzieci sprawia, że każde spełnione marzenie staje się dla niego szczęściem, które niejednokrotnie są przedmiotem wypowiedzi plastycznej.
To właśnie twórczość plastyczna jest uniwersalnym środkiem służącym do wypowiadania najgłębszych pragnień, marzeń, czy lęków, a wyobraźnia wówczas staje się siłą twórczą.
Wyobraźnia jako zdolność do kreowania wyobrażeń bliska jest twórczości spontanicznej dziecka. I odgrywa w niej decydującą rolę. Bo twórczość spontaniczna nie jest równoznaczna z nagłymi narodzinami z niczego. A Hazard wręcz nawet mówi „wyobraźnia nie może żywić się sama sobą". Twórczość dziecka stanowi rezultat pracy ukrytej, skomplikowanej często nieuświadomionej. W akcie twórczym dziecko korzysta ze wszystkich swoich dawnych doświadczeń, ze wszystkich wiadomości, ale w nowym zastosowaniu w połączeniu z intuicją i nowym pomysłem. Tak więc w momencie tworzenia „wyobraźnia dziecka pracuje na materiałach zdobytych w rzeczywistości zewnętrznej, które organizuje, porządkuje i przekształca z myślą o realizacji własnego projektu o ekspresji wewnętrznego świata". Dlatego też myślę, że nie bez znaczenia angielski filozof Woodrworth określił wyobraźnię „wewnętrznym okiem człowieka", a czyż nie jest tak u dzieci przedszkolnych. I właśnie w procesie twórczym dziecka splatają się terminy wyobraźnia, twórczość, ekspresja stanowiąc jakby jej kolejne etapy. Bowiem etap tworzenia rozpoczyna się w wyobraźni, która uruchamia wszystkie zdolności i dyspozycje psychiczne dziecka. Dostarcza ona treści i nakłada nań pewną formę. Zaś efekty tego procesu ujawniają się w różnorodnej ekspresji dziecka: ruchowej, werbalnej czy plastycznej. Uzupełnia to Irena Wojar pisząc „wyobraźnia - ekspresja - twórczość to kategorie nie tyle wewnętrznego autonomicznego świata jednostki, ile jej nowego stosunku do rzeczywistości zewnętrznej. pozwala równocześnie na akt osobistej ekspresji i na zobiektywizowany akt twórczy, stanowiący również przetwarzanie samego pomiotu. Stają się równocześnie narzędziem pełniejszego poznania świata, osobistym jego przyswojeniem".
I tak twórczość artystyczna wzbogaca osobowość dzieci, ich sposób odczuwania, przeżywania i przekształcania świata rzeczywistego. Dziecko będąc twórcą własnej sztuki jest jednocześnie odbiorcą już sztuki istniejącej. Dziecko poprzez bezpośredni kontakt z dziełami sztuki nie tylko wzbogaca swoje doświadczenie, ale odkrywa inne wartości, które pozwalają budować mu swoją osobowość. Te dzieła dostarczają „pokarmu" dla ich wyobraźni. A obcowanie ze sztuką staje się dla dziecka „doświadczeniem działania cudzej wyobraźni", bowiem wyobraźnia artysty odwołuje się wprost do wyobraźni dziecka - odbiorcy. Następuje wówczas specyficzna nić porozumienia, dialog. Tak więc sztuka staje się ważnym narzędziem kształtowania wyobraźni. A wyobraźnię uznaje się z jednej strony za źródło sztuki i również drogę do jej poznania. Zatem dwie drogi prowadzą do rozwoju wyobraźni dziecka przez sztukę:
- bezpośredni kontakt z wartościami dzieł sztuki
- własna działalność artystyczna2.
To właśnie sztuka i twórczość artystyczna będąc wytworem wyobraźni jest też środkiem jego wzbogacania i kształtowania. To wyobraźnia w sztuce dziecka „uzupełnia to co wydaje się niezrozumiałe, skrywane, to ona rozjaśnia to, co wydaje się pokryte mgłą tajemnicy". To w wyobraźni dzieci szukają odpowiedzi na „absurdalne pytania". Bo czy nie podobnie myśli Władysław Hasior pisząc ... jak przebić rzeźbą niebo?
Nie ma to odpowiedzi ani w książkach, ani wśród ludzi ...[...] Żeby fantazję zmaterializować w cudowne zjawisko, aby powtórzyć cud, kiedy to „słowo ciałem się stało" należy najpierw rozdmuchać pożar w wyobraźni tą „iskierką", jaka istnieje w słowie „sztuka".
LITERATURA
- J. Górniewicz, Wyobraźnia i wychowanie, „Świat człowieka świat sztuki”
- J. Garniewicz, Rozwój i ukształtowanie wyobraźni dziecka
- I. Rozet, Psychologia fantazji
- M. Kielar – Turska, Dziecko wobec rzeczywistości i fikcji „Wychowanie w przedszkolu” 2000 nr 6
- B. Dymara, Dziecko w świecie marzeń
- W. Limont, Rozwijanie wyobraźni twórczej, „Wychowanie w przedszkolu” 1999
Opracowała
Alicja Karawaj Przedszkole nr 3 w Sokółce
