Osoby z upośledzeniem umysłowym w stopniu lekkim różnią się od osób o normalnym rozwoju intelektualnym w zakresie percepcji wzrokowej, słuchowej. Spostrzegania ich są niedokładne. U osób tych występuje uwaga dowolna. Powoli, w wyniku postępującego wieku życia oraz nauczania, wzrasta trwałość uwagi dowolnej, a także podzielności uwagi.
U dzieci z upośledzeniem lekkim stwierdza się uboższy zasób słów, przy czym słownictwo bierne jest bogatsze od czynnego. Zaburzenia mowy wpływają na powstawanie zaburzeń emocjonalnych, te zaś mogą pogłębiać trudności w porozumiewaniu się werbalnym z otoczeniem. Dlatego bardzo ważne jest przeprowadzanie ćwiczeń usuwających te zaburzenia. U młodzieży starszych klas szkoły specjalnej występują one rzadziej, a u kończących szkole tylko w sporadycznych przypadkach.
Jednostki te potrafią podobieństwa między dwoma pojęciami, niekiedy nawet między trzema (jak np. mucha – motyl – pszczoła itp.). potrafią również podać definicję takich pojęć jak np. książka, krowa, samochód, człowiek. Definicje te zawierają rodzaj nadrzędny i różnicę gatunkową. Jednak nie potrafią podać definicji pojęć abstrakcyjnych jak np. koleżeństwo, odwaga, wierność. Podawane definicje są bądź na poziomie początkowego stadium rozumienia pojęcia, bądź na poziomie konkretno – opisowym. Występuje u tych osób brak ujmowania znaczenia pojęcia na poziomie uogólnionym. W pojęciach, osoby te dokonują wyboru cech o charakterze szczegółowym, a pomijają istotne cechy ogólne. Jest to następstwem zaburzeń w zdolności abstrahowania i uogólniania (Jędrzejczak, Szop 1980).
U osób z upośledzeniem lekkim stwierdza się niedorozwój uczuć wyższych. Występuje także u nich niestałość emocjonalna, impulsywność, agresywność, niepokój, niemoc w zakresie mechanizmów kontroli (Kostrzewski 1978), a także samoocena niestabilna i nieadekwatna (Niedbała 1980).
Osoby te różnią się od swych rówieśników o prawidłowym rozwoju umysłowym gorszą samokontrolą, mniejszą odpowiedzialnością oraz mniejszym uspołecznieniem.
Podstawowym błędem, jaki często popełniają rodzice tych dzieci to, że przytrzymują ich w szkołach normalnych, co powoduje u nich pogłębienie się zaburzeń emocjonalnych, obniża ich samoocenę.
Jednostki z upośledzeniem umysłowym w stopniu lekkim potrafią się troszczyć o siebie i innych. Same także potrafią dbać o swój ubiór i wygląd, opanowują umiejętność czytania, pisania, operowania pieniędzmi. Kończą szkołę specjalną, zdobywają zawód, który wykonują, włączają się w życie społeczne. Po prostu można powiedzieć, że żyją pełnią życia i czują się pełnowartościowymi obywatelami.
Zaspokajanie potrzeb dzieci z upośledzeniem umysłowym jest bardzo ważne i nie można tych osób pozostawić samych sobie, gdyż "występuje u nich nieumiejętność czynnego radzenia sobie ze swoimi lękami, potrzebami, chęciami, żeby coś osiągnąć czy czegoś uniknąć, a więc żeby po prostu w tym świecie żyć" (Doroszewska 1983 s., 137). Dlatego też trzeba tym osobom pomóc, aby czuli się szczęśliwi, w pełni zrealizowani w miarę swoich możliwości.
Taką osobą, która im w tym pomoże jest rewalidator. Rewalidator zajmuje się chorą jednostką, opiekuje się nią, naucza i wychowuje, czyli pełni działalność terapeutyczno – wychowawczą. Rewalidator musi pokazywać tym dzieciom świat dla nich dostępny, powiązany w jasne, wyraźne konstrukcje uwidaczniające związki przyczynowo – skutkowe, logiczne, informacyjno – zastosowawcze, poznawczo – emocjonalno – motywacyjne itd. (Doroszewska 1968).
Bardzo ważna dla tych osób jest potrzeba akceptacji zarówno od bliskich jak i ludzi im obcych. Rewalidator powinien także kłaść duży nacisk na przyjazny stosunek uczuciowy do dziecka.
Drobne gesty skierowane w ich stronę sprawiają, że mają oni lepsze samopoczucie, czują się bardziej doceniani, wartościowi. Wówczas cieszą ich minimalne sukcesy takie jak choćby poprawnie zasznurowany but, dobrze wykonane zadanie domowe. Osoby z upośledzeniem umysłowym potrzebują włączenia własnej aktywności do procesów poznawczych i społecznych (Doroszewska 1968.).
Innymi znaczącymi potrzebami oligofreników jest potrzeba ruchu, osiągania poczucia bezpieczeństwa, wolności i radości. Wszystkie te potrzeby są potrzebami bezwarunkowymi w ujęciu Pawłowa. Tworzą one dostatecznie rozległą i mocną podstawę "wzmocnień", które trzeba stosować jako metody rewalidacyjne, które stanowią silne potrzeby warunkowe, jednak sięgają one głęboko do podstaw osobowości, że stają się prawie bezwarunkowymi. Mowa tu o potrzebie do odbierania i udzielania miłości, potrzebie łączenia się w grupy. Realizacja tych potrzeb jest bardzo ważna, umożliwia ona rozwiązywać niektóre potrzeby metodyczne (Doroszewska 1983).
We wszystkich wyżej wymienionych potrzebach w ich realizacji powinien brać udział rewalidator jako osoba kompetentna, sprzyjająca danej jednostce. Jednak, żeby rewalidator był osobą kompetentną musi postępować według ustalonych metod rewalidacyjnych, które według Dziedzica polegają na zastosowaniu kilku zasad. Oto one:
- Zasada indywidualności, czyli dostosowanie pozytywnych postaw i działalności terapeutyczno – wychowawczych do kategorii upośledzeń i charakteru wychowanków. Zasada ta odwołuje się do potrzeby aktywności wychowanka z uwzględnieniem jego indywidualnych właściwości osobowych rozwoju pozytywnego nastawiania do rzeczywistości oraz dostosowania postaw otoczenia do cech charakteru wychowanków. Indywidualne programy stymulacyjne powinny uwzględnić nie tylko ograniczenia, osobiste upodobania, ale także potencjalne możliwości w różnych sytuacjach. Dzięki indywidualnemu podejściu podejmowane działania i współdziałania pomocnicze będą mogły być nie tylko skuteczne, ale i jednocześnie realizowane bez przymusu wewnętrznego i zewnętrznego.
- Zasada wielospecjalistycznego podejścia i współpracy z rodziną. Współdziałanie z kompetentnymi lekarzami, psychologami, pedagogami.
Natomiast według M. Grzegorzewskiej innymi metodami rewalidacyjnymi, którymi powinien się posługiwać dobry rewalidator to:
Stworzenie przez rewalidatora konkretnych warunków dla przebiegu procesów emocjonalnych, poprzez które, osoby z upośledzeniem czują się szczęśliwe w życiu codziennym i pracy. Bardzo ważną osobą obok rewalidatora jest matka oraz najbliższe środowisko rodzinne. To właśnie dom rodzinny jest najbardziej naturalną, najkorzystniejszą formą rozwojową każdego dziecka, a matka osobą, która jest w stanie zapewnić mu realizację jego potrzeb, a rewalidator jest tylko tą osobą, która odciąża matkę z tak wielkiego wysiłku (E. Dąbrowska 1965).
"Kontakt z dzieckiem i jego własną matką jest zawsze najcenniejszym i najefektywniejszym rozwiązaniem zagadnienia wychowania w sensie nie tylko samopoczucia dziecka, ale i znaczenia wpływu na jego rozwój" (Doroszewska 1968s. 148).
Matka też jest w stanie zaspokoić najważniejszą potrzebę, jaką jest potrzeba miłości, którą nikt inny nie jest w stanie zrealizować jak ona.
Duży wpływ na osiągnięcia szkolne dzieci z upośledzeniem umysłowym ma atmosfera panująca w szkole. Dlatego bardzo ważną rzeczą jest kształtowanie tej atmosfery. Aby zapobiec zniechęcaniu się przez dzieci szkołą należy zwrócić uwagę według Kirejczyka (1981) na czynniki, które mają wpływ na dobrą atmosferę, jaka powinna panować w szkole:
- Stworzenie atmosfery swobodnej i pogodnej wyzwalające u dzieci chęć brania udziału w pracach klasy i szkoły, pobudzającej i rozwijającej inicjatywę i chęć samodzielnego działania;
- Zapoznanie dziecka z budynkiem szkolnym, podstawowymi jego urządzeniami i korzystania z urządzeń, zapoznanie z kolegami, nauczycielami, dyrektorem i innymi pracownikami szkoły, wyjaśnienie dzieciom obowiązków pełnionych przez te osoby i sposobów zwracania się do nich;
- Zapewnienie dzieciom poczucia bezpieczeństwa w klasie, w szkole i w domu przez naukę właściwego postępowania, roztoczenie opieki oraz serdecznego stosunku do ich nauczycieli, kolegów, rodziców, osób z bliskiego otoczenia;
- Zapewnienie dzieciom właściwych izb lekcyjnych, klaso – pracowni i pracowni, zaopatrzenie tych izb w sprzęt i urządzenia dostosowane do potrzeb dzieci z upośledzeniem umysłowym oraz zapoznanie i nauczanie umiejętności korzystania z tego sprzętu i urządzeń;
- Zaopatrzenie dzieci w potrzebne im specjalne środki dydaktyczne łącznie z podręcznikami i materiałami do ćwiczeń i wykorzystywanie ich w toku codziennej pracy. Przyjęcie wymienionych zadań nakłada na nauczycieli szkół specjalnych obowiązek podjęcia inicjatywy i pracy nad ich zrealizowaniem nawet w mało sprzyjających okolicznościach. Ważne jest, aby te działania podjął cały zespół nauczycieli, jak również organizacje uczniowskie, społeczne i wszyscy rodzice, którzy powinni swym dzieciom zapewnić korzystne warunki rozwojowe i emocjonalne w domach rodzinnych.
Pomocna w tworzeniu przez nauczycieli dobrej atmosfery jest znajomość dziecka, która gwarantuje skuteczność pracy z dziećmi z upośledzeniem umysłowym. Dzieci te różnią się między sobą bardziej niż dzieci normalne. Różnice te dotyczą zarówno stopnia upośledzenia umysłowego, występujących u nich ujemnych i dodatnich odchyleń rozwojowych, jak i nabytych w toku wychowania w domu i poza domem wiadomości i umiejętności. Znajomość tych różnic jest warunkiem prawidłowej indywidualizacji, dostosowania treści, metod, wymagań do możliwości i potrzeb dziecka.
Podstawowe poznanie dziecka dotyczy miedzy innymi: jego zdrowia, rozwoju psychicznego i fizycznego. Te wiadomości nauczyciel zdobywa z orzeczeń opracowanych przez poradnię wychowawczo – zawodową, będących podstawą skierowania dzieci do szkoły i załączonych do przekazywanych szkole akt. Nauczyciel z orzeczeń tych uzyskuje wiele cennych informacji, które pozwalają mu na zapoznanie się z sylwetką dziecka jeszcze przed rozpoczęciem z nim pracy. Wiadomości te wychowawca powinien systematycznie uzupełniać poprzez wywiady z rodzicami, odwiedziny w domu dziecka, bezpośrednie obserwacje tych dzieci, badania i współpracę z lekarzem, psychologiem szkolnym i innymi specjalistami (Kirejczyk 1981). Zasięgnięte wiadomości ułatwiają nauczycielowi stworzenie atmosfery, która będzie najbardziej pożądana zarówno w sytuacjach, kiedy te dzieci się uczą, jak i kiedy się bawią. Bardzo ważną rzeczą jest również to, że nauczyciel przed podjęciem pracy z tymi dziećmi powinien się zapoznać z ich wiadomościami i umiejętnościami, z którymi dzieci przychodzą do szkoły. Może to zrobić przez zapoznanie się z dokumentacją dziecka, jak również przez bezpośredni kontakt z dzieckiem np. w formie gier, zabaw, rebusów, rozmów.
W szkolnictwie specjalnym oprócz dwóch procesów wychowania i nauczania ucznia ściśle ze sobą powiązanych występuje jeszcze trzeci: "celowe, interwencyjne oddziaływanie na występuje u dzieci odchylenia ujemne i dodatnie celem doprowadzenia tych uczniów upośledzonych umysłowo do jak najwyższego dostępnego im rozwoju i przygotowania do życia na drodze pomniejszania (zwalczania) odchyleń ujemnych i rozwijania odchyleń dodatnich".
Ten trzeci proces interwencyjnego oddziaływania na występujące u dzieci upośledzonych umysłowo odchyleń ma za zadanie:
- " zwalczać (pomniejszać) upośledzenie umysłowe,
- zwalczać (pomniejszać) inne upośledzenia np. wady wymowy, niedowłady, zaburzenia spostrzegania, brak uwagi, itp.,
- rozwijać występujące u dzieci nawet nieznaczne uzdolnienia (często funkcje najmniej upośledzone), celem dalszego rozwoju tych dzieci, w tym pracy zarobkowej zapewniającej środki do życia".
W szkole specjalnej organizacja procesu dydaktycznego-wychowawczego obejmuje etapy:
"Pierwszym z nich jest nauczanie początkowe w klasach I - IV. Cały program nauczania w wyżej wymienionych klasach realizowany jest metodą ośrodków pracy. Tematów dla tych ośrodków dostarcza materiał nauczania przedmiotu środowisko społeczno-przyrodnicze. Głównym zadaniem tego przedmiotu jest przekazanie dziecku podstawowych wiadomości i umiejętności potrzebnych do życia w środowisku społeczno-przyrodniczym. Materiał nauczania środowiska społeczno-przyrodniczego pomaga kształtować społecznie akceptowane postawy i uczy postępować zgodnie z nimi w życiu codziennym."
Metoda ośrodków pracy jest jedną z odmian całościowego nauczania. Nauczyciel zamiast nauczać na oddzielnych lekcjach języka ojczystego, matematyki i innych przedmiotów, omawia w toku zajęć z dziećmi występujące w ich otoczeniu, często spotkane i bliskie im przedmioty, zjawiska i sytuacje. One właśnie wyznaczają podstawowe treści nauczania i organizację całodziennej pracy. Nauka prawidłowego mówienia, czytania, liczenia, pisania, występuje w toku opracowywania wybranych tematów, zjawisk, takich jak np.: piekarnia, warzywa, owoce, wieś, miasto itp. Wiązanie różnych treści w logiczną całość ułatwia dzieciom ich rozumienie, lepiej zapamiętują, gdyż spostrzegają świat całościowo. Dlatego taka organizacja nauczania
odpowiada potrzebom i możliwościom dzieci upośledzonych umysłowo.
Drugim etapem nauczania w szkole specjalnej jest nauczanie skorelowane przedmiotowo w klasach IV-VI. Proces korelacji może być daleko posunięty i zbliżony do nauczania całościowego, natomiast w klasach I, II, III gimnazjum może być nasilony, aby przygotować uczniów do nauczania szkole średniej. Materiał nauczania poszczególnych przedmiotów jest realizowany w ramach 45 minutowej lekcji.
W pracy z upośledzonymi umysłowo ważne są trzy podstawowe ogniwa procesu nauczania i uczenia się:
- Właściwe przygotowanie lekcji przez nauczyciela (i dzieci),
- Prawidłowe jej prowadzenie,
- Korzystanie z nabytych wiadomości.
W nauczaniu przedmiotowym "doskonali się umiejętności czytania, pisania, liczenia, wyposażania uczniów w wiadomości o przyrodzie, życiu społecznym, o kulturze i dziejach kraju".
Integralną częścią dydaktyczno-wychowawczej działalności szkoły stanowi rewalidacja indywidualna. Celem jej jest "niesienie pomocy dzieciom, które mają trudności w przyswajaniu nauki szkolnej oraz w nawiązywaniu kontaktów społecznych z powodu różnych towarzyszących wad, zaburzeń i braków".
W zakres rewalidacji indywidualnej wchodzą następujące formy zajęć:
- Zajęcia dydaktyczno - wyrównawcze,
- Zajęcia korekcyjne.
Zajęcia dydaktyczno-wyrównawcze przeznaczone są dla uczniów, wykazujących braki w opanowaniu materiału nauczania z powodu długiej nieobecności w szkole lub zaniedbania ze strony środowiska rodzinnego.
Zajęcia korekcyjne obejmują pracę nad usprawnieniem technik szkolnych, usuwaniem wad wymowy, korekcją postawy. Zajęcia są prowadzone w formie zabawowej, interesującej i atrakcyjnej dla dzieci. Nauczyciel powinien przestrzegać szczególnie zasad: indywidualizowania pracy z dzieckiem, stopniowanie trudności, poglądowości i systematyczności.
Dobieranie ćwiczenia i metody pracy zależą w dużej mierze od kategorii wady, zaburzenia, rodzaju trudności, od wieku uczniów i ich rozwoju psychicznego.
W procesie dydaktyczno - wychowawczym przebiegającym w szkolnictwie specjalnym w dwu etapach oraz poprzez rewalidację indywidualną, dziecko odchylone od normy wyposażone zostaje w pewien zasób wiadomości, umiejętności i nawyków, które wykorzystywać będzie w dorosłym życiu, pełniąc określone role społeczne.
Duże walory dydaktyczne może mieć prezentacja i korzystanie z oprogramowania użytkowego typu baza danych czy też edytory tekstu. W nauczaniu specjalnym dobre programy muszą dać kontrolę uczniowi nad jego własną nauką i umożliwić tworzenie i weryfikację pomysłów i idei, programy powodujące dyskusję uczniów pracujących w małych grupach.
Oczywiście przy takim założeniu uczeń musi mieć możliwość samodzielnej pracy z komputerem. Różnorodność postaci dzieci z upośledzeniem jest duża w zależności od charakteru i stopnia upośledzenia. Przy tej wielkiej różnorodności jednak rysem wspólnym tych osób jest większy lub mniejszy stopień upośledzenia intelektualnego.
W niniejszej pracy pragnę skupić uwagę na dzieciach z upośledzeniem umysłowym w stopniu lekkim i przedstawić, w jaki sposób uczniowie ci spostrzegają swoją sytuację szkolną, a także jakie są ich postawy wobec szkoły i nauczycieli.
Praca składa się z czterech rozdziałów. W pierwszym rozdziale zawarte są wstępne informacje dotyczące osób z upośledzeniem umysłowym. Daje to nam wyraźny obraz, jak dzieci te spostrzegane są przez otoczenie, jakie są ich potrzeby, jak spędzają wolny czas. W drugim rozdziale poruszona jest problematyka nauczania. W rozdziale tym znajdziemy informacje o tym, co jest istotą nauczania, jakie treści powinny być zawarte w programie szkoły specjalnej, jakie są metody, jak powinna prawidłowo przebiegać lekcja. Trzeci rozdział to część badawcza, w której znajdują się między innymi problemy i hipotezy dotyczące tematu tej pracy. W ostatnim rozdziale przedstawione są przeprowadzone przeze mnie wyniki badań.
To jak dzieci te funkcjonują w środowisku szkolnym ma olbrzymie znaczenie, gdyż prędzej czy później znajdzie to swoje odbicie w życiu dorosłym. Emocjonalna wrażliwość, która ich często charakteryzuje sprawia, że są oni bardzo podatni na przeżycia stresowe, zwłaszcza, gdy mamy do nich niewłaściwy stosunek, pokazując swą wyższość umysłową.
Dlatego też szkoła specjalna nacisk kładzie głównie na wychowanie, które powinno pomóc w redukowaniu lęku i zaburzeń płynących z nieprzystosowania. Poprzez wyposażenie jednostki z upośledzeniem umysłowym w te praktyczne umiejętności i sposoby zachowania się, które pomogą uniknąć wiele drobnych, lecz często wyprowadzających z równowagi incydentów występujących w życiu codziennym. Wychowanie to musi dać tym dzieciom poczucie bezpieczeństwa, możność radzenia sobie w życiu społecznym, aby mogły czuć się pełnowartościowymi ludźmi.
System kształcenia specjalnego i opieki nad dzieckiem upośledzonym umysłowo i osobami dorosłymi stanowi integralną część systemu oświaty i wychowania, decyduje o powszechności szkolnictwa, o zapewnieniu warunków równego startu życiowego ogółowi osób dotkniętych tą dysfunkcją.
Wzrost zainteresowania osobami upośledzonymi umysłowo związany jest z rozwojem nauk medycznych, z opieką lekarską i w związku z tym większą wykrywalnością przypadków oligofrenii, a także troską społeczeństwa o przyszłość tych osób. To zainteresowanie łączy się również z osiągnięciami nauk biologicznych, psychologicznych i pedagogicznych, które uczestniczą lub wspomagają w usprawnianiu i rewalidacji osób upośledzonych. "Upośledzenie jest w świetle współczesnych poglądów kategorią dynamiczną i zmianom ulec może zarówno sam iloraz inteligencji, jak i wskaźnik przystosowania społecznego." (I. Wald. Aktualne zagadnienia niedorozwoju. Szkoła Specjalna Nr 3, 1968.)
Dostrzeganie i realizowanie różnorodnych konsekwencji dynamicznego ujęcia upośledzenia umysłowego stwarza nowe, realne szanse rozwoju i usprawniania osób upośledzonych umysłowo.
Konsekwencją pedagogiczną w dynamicznym traktowaniu tej dysfunkcji organizmu jest możliwość badania skuteczności oddziaływań wychowawczych wobec tych osób np.: badania nad skutecznością procesów uczenia się czy możliwości ich przystosowania do pracy zawodowej.
Społeczeństwo powinno wiedzieć, że osoby niepełnosprawne chcą być oceniane w kategoriach swoich możliwości, chcą być przyjmowane i akceptowane takimi, jakimi są. Chcą być zrozumiane.
Pogotowie Opiekuńcze
Brzezie
Wojciech Deskiewicz
