Podmiotowość człowieka odczytywano i odczytuje się bardzo różnie. Uważana jest ona często jako wynik oddziaływań społecznych, które kształtują człowieka. Istnieją także koncepcje podmiotowości eksponujące własne możliwości człowieka w jego samookreślaniu się i autokreacji. Dlatego tak ważne jest by umożliwić uczniowi dostrzeżenie własnego „ja” w rozmaitych aspektach sytuacji edukacyjnych.
W typowych humanistycznych ujęciach podkreśla się rolę zintegrowanego ego, jako źródła wszelkich działań i zachowań człowieka. Pojęcie "ja" traktowane bywa jako symbol samookreślania i samorealizacji. Ujęcia podmiotowości nie dają się sprowadzić do jednego wymiaru przedstawienia. W filozofii rozumie się ją między innymi jako przeciwieństwo reifikacji, podkreśla się kwestię wolności i kreatywności człowieka. W socjologii z podmiotowością kojarzy się aktywny wpływ działań ludzkich (działań człowieka) na obraz struktury społecznej. W politologii wiąże się to pojęcie z autonomią jednostek i grup, samorządnością i uczestnictwem w życiu politycznym, obywatelskim. Na gruncie pedagogiki i psychologii uważa się, że podmiotowość to fakt, iż człowiek jest kimś, że posiada określona tożsamość, która go odróżnia od innych, że jego własna działalność zależy w znacznym stopniu od niego samego. O podmiotowości stanowią – po pierwsze, wewnętrzna organizacja człowieka, związki łączące go z otoczeniem i wpływ wywierany swoją działalnością na otoczenie, po drugie – umiejętność rozpoznawania swojej obiektywnej sytuacji i zrozumienia znaczenia sytuacji i jej elementów, a przy tym umiejętność przekształcenia percepcji danych sytuacji w zadanie; po trzecie – zdolność interpretowania i wyboru informacji ze względu na zadanie.
Podmiotowość spostrzega się także jako dostępną jedynie człowiekowi zdolność uświadomienia sobie faktu podlegania przemianom i wpływania na nie dzięki swym własnym autonomicznym działaniom.
Podmiotowość określa się również jako uświadomioną działalność inicjowaną i rozwijaną przez jednostkę według własnych wartości i standardów. Poczucie podmiotowości to poczucie przez jednostkę ludzką sprawowania kontroli poznawczej i sprawczej rzeczywistości, opartej na jej własnych kategoriach (celach, standardach, wartościach) w stopniu nie wywołującym dysonansu z jej własnymi standardami kontroli.
Po odczytaniu współczesnych znaczeń podmiotowości można stwierdzić, iż wiąże się z nią przede wszystkim istnienie jakiejś struktury wewnętrznej organizacji człowieka i związaną z tym pewną szczególność psychiczna i społeczną – poczucie indywidualności, własnej tożsamości właściwej określonemu człowiekowi. Ponadto na podmiotowość składa się świadomość związków danej osoby z otoczeniem, rozumienie otoczenia i sytuacji w nim powstających oraz umiejętność formułowania zadań, programów własnej działalności, sposobów działania. Są to także indywidualne cele, swoista hierarchia wartości, własne standardy, działalność podejmowana i prowadzona świadomie i zgodnie z uznawanymi powszechnie wartościami, celami i standardami, działalność w pewnej mierze twórcza i służąca samorealizacji człowieka. Wszystko to pozostaje we wzajemnych związkach i współzależnościach, składając się na zjawisko podmiotowości.
Podmiotowość człowieka została także uwzględniona na gruncie podstawowych idei przemian oświatowych. Przełom XIX i XX wieku – dokonujące się wtedy przemiany w gospodarce, życiu społecznym (głównie w USA i krajach Europy Zachodniej) – przyniósł kolejną fale zainteresowania możliwościami rozwojowymi człowieka i rolą edukacji w sprzyjaniu temu rozwojowi. Wiek XX miał się stać stuleciem dziecka. Narodził się sprzeciw wobec tradycyjnej szkoły, w której dzieci i młodzież poddawano systematycznemu kształceniu i wychowaniu, niemal nie liczącemu się z ich indywidualnymi zainteresowaniami, możliwościami, dążeniami. W teorii i praktyce pojawił się nurt nazywany progresywizmem lub Nowym Wychowaniem. W szkolnictwie wielu krajów podjęto próby – zgodnie z założeniami tego nurtu – wyzwolenia poznawczej i twórczej aktywności dzieci i młodzieży, stworzenia warunków rozwoju ich osobowości, uwzględnienia zdolności i zainteresowań. Progresywizm pedagogiczny – jego różne odmiany teoretyczne i praktyczne – silnie akcentował prawa dzieci, uwzględniał ich potrzeby, pragnienia i możliwości. Oddziaływał na rzecz edukacji, w której uczący się – przede wszystkim dzieci i młodzież – stawali się jej podmiotami.
Pojmowanie, zakres i formy występowania podmiotowości w kształceniu i wychowaniu są zazwyczaj – jako ważny element edukacji – determinowane przez modele życia społecznego. Edukacja jest bowiem częścią życia społecznego, z jednej strony odzwierciedla istniejący ład społeczny, z drugiej zaś może w jakimś stopniu oddziaływać na niego, utrwalać go lub osłabiać. Poglądy na istotę i zakres podmiotowości w edukacji pozostają wielce zróżnicowane. Nawet w krajach zachodnioeuropejskich i w USA, gdzie demokratyczna organizacja życia społecznego wydaje się stosunkowo najlepiej rozwinięta, edukacji zarzuca się ograniczenie możliwości rozwojowych ludzi, przedmiotowe i instrumentalne podejście do uczestników procesów oświatowych.
W poszukiwaniu sensu edukacji postawiono pytanie, komu ona ma służyć? Państwu?, ideologiom?, ludziom uczestniczącym w edukacji? Odpowiedzi coraz częściej wskazują na to, że przede wszystkim właśnie ludziom uczestniczącym w różnych formach aktywności edukacyjnej. Wszak upragniona organizacja życia w społeczeństwach demokratycznych ma służyć ludziom współtworzącym takie społeczeństwa. Tego samego oczekuje się od edukacji. Tak pojawia się niejako ogólnospołeczny wymiar szczególnego paradygmatu edukacji – paradygmatu edukacji podmiotowej. W postulacie tym istotna staje się osoba, człowiek biorący udział w edukacji. Nie głównie ideologia, struktury społeczne, społeczeństwo, małe i duże grupy, lecz człowiek, który poprzez udział w złożonym podziale pracy w sferze kulturowej, udział w edukacji wchodzi w nowy typ tak zwanej spersonalizowanej solidarności organicznej. Zmiany ładu społecznego – z hierarchicznego na demokratyczny – wraz z uspołecznieniem, decentralizacją i postępującą demokratyzacją oświaty prowadzą do silniejszego niż dotąd akcentowania prawa wszystkich uczestników edukacji do określania modelu owej edukacji. Żądania podmiotowości w kształceniu i wychowaniu oznaczają więc chęć uzyskania rzeczywistych możliwości decydowania o wszystkim, co dotyczy edukacji. Ma to być możliwość decydowania zarówno o celach, jak i treściach, metodach i formach oświaty. Ma to być rzeczywista możliwość realizowania w ramach edukacji własnych dążeń, pragnień, zamierzeń. Uczący się ma być pełnoprawnym uczestnikiem (partnerem) we wszystkich sytuacjach edukacyjnych. W skrajnych, radykalnych koncepcjach podmiotowości w edukacji lansuje się pogląd, że dzieci i młodzież nie tyle powinni współdecydować, co decydować o celach, treściach metodach i formach edukacji. Ma to sprzyjać rzeczywistemu i pełnemu rozwojowi ich osobowości.
Podmiotowość ucznia budują również takie postawy nauczyciela jak: punktualność, autentyczna obecność, serdeczne, kontaktowe zachowanie, utrzymanie równości w relacji człowiek - człowiek, mimo naszej wyższej kompetencji i lepszej kondycji, dyskrecja, wierność wobec człowieka, z którym się spotykamy i któremu służymy, bycie "przy" i bycie "dla" ucznia, aktywne słuchanie, które pobudza go do mobilizacji, rozwija i jest drogą do autorefleksji. Równie ważne jest słuchanie przez milczenie.
Przyjęto, że podmiotowość jest pojęciem, które przejawia się w trzech aspektach:
- wewnętrznej organizacji i tożsamości człowieka oraz jego relacji z otoczeniem;
- zdolności rozpoznania swojej sytuacji oraz jej przekształcenia w zadanie do wykonania;
- zdolności do selekcji i interpretacji napływających bodźców pod kątem postawionego zadania.
Jak widać, o poziomie podmiotowości ucznia i nauczyciela decydują czynniki wewnętrzne, tkwiące w nich samych oraz zewnętrzne, którymi darzy ich otoczenie.
Czynnik pierwszy (a) wiąże się z poczuciem własnej wartości, które kształtuje się w rozwoju i pełni istotną funkcję w aktywności ucznia i nauczyciela. W trakcie realizowania zadań dziecko ćwiczy nowe umiejętności, uzyskuje wsparcie nauczyciela i w rezultacie uczy się samodzielnie określać swój poziom sprawności, przez co nabywa poczucie wewnętrznej kontroli.
Umiejętność rozpoznania i zrozumienia przez ucznia swojej sytuacji (b) wiąże się z doświadczeniem wobec relacji z nauczycielem. Natomiast niskie poczucie własnej wartości może jedynie wzbudzić lęk u dziecka, które jako optymalny sposób realizacji swoich zadań wybierze model konfrontacyjny (sabotujący).
Trzeci czynnik (c), warunkujący podmiotowość ucznia, to zdolność do selekcji i interpretacji bodźców napływających od nauczyciela. Jest on rezultatem nabywania doświadczeń szkolnych i sprawności intelektualnej. Należy do nich umiejętność wyciągania wniosków o charakterze dedukcyjnym i indukcyjnym, czyli uruchamianie atrybucji przyczynowej i przewidywanie możliwych konsekwencji działań.
We współczesnej pedagogice zagadnienie podmiotowości ucznia bywa traktowane jako zasada wymagana w procesie wychowania i jego cel, do którego należy dążyć. Podmiotowość ucznia jako cel i jako droga prowadząca do celu wychowawczego, a przede wszystkim jako jedna z najważniejszych wartości człowieka - nie stanowi już alternatywy wobec równie cennych wartości. Jest coraz lepiej uświadomioną koniecznością. Konieczność ta wynika z nowych zadań, które stoją przed edukacją. Podmiotowość określana jest jako aktywna relacja człowieka do otaczającej rzeczywistości i możliwości wpływu na ową rzeczywistość. Na podmiotowość składają się: działalność podmiotowa jednostki, świadomość obiektywnej sytuacji i własnej odrębności. Jest ona aktywnym, celowym i świadomym uczestniczeniem w rzeczywistości. Istotnym elementem podmiotowości jednostki ludzkiej jest poczucie, że jest ona podmiotem w relacjach ze światem zewnętrznym. Poczucie podmiotowości zależy od: sformułowania celu działania, gotowości do osobistego formułowania celów, wartości i standardów, stopnia zgodności efektów podjętych działań z założonymi celami, stopnia trudności podjętego przez jednostkę działania oraz wagi wartości osobistych realizowanych przy pomocy owego działania. Wychowanie podmiotowe to takie, które sytuację wychowawczą wyznacza zawsze układem ludzi, rzeczy i zadań traktując ją jako sytuację dwupodmiotową.
Podmiotowość w kształceniu i wychowaniu, eksponowanie praw każdego uczestnika edukacji do współdecydowania o wszystkim, co się na nią składa, możliwość nieskrępowanego rozwoju i samorealizacji, prawo do szacunku ze strony innych uczestników procesów oświatowych – wszystko to ukazuje perspektywę "ludzkiej" edukacji, oświaty służącej człowiekowi (jemu przede wszystkim). Edukacja powinna być uwalniana od ograniczeń i przeciwności płynących ze strony rozmaitych ideologii, dogmatów, polityki, monopolistycznych i autorytarnych motywacji; człowiek i jego możliwość decydowania o procesach edukacji w celu samookreślenia, samorealizacji, powinien stać się istotą nadrzędną – jest to jedno z najważniejszych przesłań idei podmiotowości.
Radosław Kowalski |
