"O wadach (defektach) wymowy mówimy wtedy, gdy odbiega ona od normy fonetycznej ogólnie przyjętej w danym języku. Wady te obejmują szeroką gamę odchyleń od tej normy, poczynając od drobnych nieprawidłowości w realizacji poszczególnych głosek, aż po ciężkie wady, które utrudniają kontakt z otoczeniem i powodują złe przystosowanie jednostki do życia społecznego."
Do wad nie zalicza się cech wymowy dziecięcej, które są normalnym przejawem jej niedojrzałości. Rozwój mowy powinien być ukończony w 6-7 roku życia, jednak w niektórych przypadkach kształtowanie się mowy trwa nieco dłużej i dziecko dopiero po roku nauki w szkole zaczyna mówić prawidłowo bez żadnych interwencji.
Innym źródłem nieporozumień jest utożsamianie normy mowy mówionej z normami mowy pisanej. Nie należy wymagać wymawiania, np. nosowego ę na końcu wyrazów: pójdę, zrobię. Prawidłowo wymawia się je z lekką nosowością lub wręcz bez nosowości. Wiadomo również, że na końcu wyrazu zanika dźwięczność, nie można więc mówić staw zamiast staf. To samo dotyczy upodobnienia pod względem dźwięczności wewnątrz wyrazu, np. książka (poprawna wymowa ksiąszka).
Zaburzenia artykulacyjne określa się terminem dyslalia. Obejmują one trzy główne grupy niewłaściwej realizacji głosek: opuszczanie, podstawianie, zniekształcanie. W obrębie dyslalii wyróżniamy wszelkiego rodzaju seplenienia, rerania, nieprawidłową wymowę głosek k, g, bezdźwięczność i inne odchylenia od normalnej artykulacji.
Seplenienie to nieprawidłowa wymowa głosek s, z, c, dz; sz, ż, cz, dż; ś, ź, ć, dź. Najczęściej spotykamy nieprawidłową realizację głosek: sz, ż, cz, dż, które są wymawiane jak ś, ź, ć, dź lub s, z, c, dz. Głoski s, z, c, dz, mogą być zmiękczane lub wymawiane jak sz, ż, cz, dż.
Jedną z odmian seplenienia jest seplenienie międzyzębowe. Pojawia się ono wówczas, gdy dziecko zaczyna wymawiać głoski s, z, c, dz, tzn. około 3-4 roku życia. Zniekształceniu mogą ulegać głoski wszystkich wymienionych szeregów lub jednego z nich. Dziecko wymawia te głoski z językiem wsuniętym między zęby. Dolna szczęka jest opuszczona, brak jest zwarcia zębów. Inną odmianą seplenienia jest seplenienie boczne. Artykulacja charakteryzuje się tym, że język w czasie jej trwania jest ułożony niesymetrycznie. Szczelina nie tworzy się wzdłuż linii środkowej języka, lecz z boku. Mamy seplenienie boczne prawostronne, lewostronne lub obustronne. Niesymetrycznie układają się też wargi. Oprócz tego spotyka się seplenienie wargowo - zębowe, przyzębowe, nosowe, krtaniowe, świszczące.
Przyczyną seplenienia może być: nieprawidłowa budowa narządów mowy, upośledzony słuch, nieprawidłowy zgryz, niesprawność języka i warg, niektóre stany chorobowe górnych dróg oddechowych, a także używanie przez dziecko mowy pieszczotliwej.
Reranie (rotacyzm) - nieprawidłowa wymowa głoski r. Głoska ta może być wymawiana jak l, j, rl lub opuszczana. Często wymawiana jest niezgodnie z normą fonetyczną, np. przy wymowie r języczkowego pracuje języczek wraz z podniebieniem miękkim, język pozostaje bierny. Możemy także usłyszeć:
r policzkowe, czyli boczne - drga jeden policzek pod wpływem strumienia powietrza skierowanego w bok,
r gardłowe, które polega na zbliżeniu tylnej części języka do tylnej ściany gardła,
r wargowe - drgają obie wargi lub niekiedy tylko warga górna,
r międzyzębowe - czubek języka w czasie artykulacji jest wsunięty między zęby,
r podniebienne - następuje zbliżenie podniebienia miękkiego do tylnej części języka.
Przyczyną rerania jest mała sprawność ruchowa języka. Przy wymowie głoski r język wykonuje drobne ruchy wibracyjne, jeśli jest on gruby, o zbyt mocnym napięciu mięśniowym lub odwrotnie - osłabionym napięciu, albo z wadą anatomiczną (krótkie wędzidełko) to ruchów tych nie wykona.
Nieprawidłowa wymowa głosek k, g jest wynikiem nieprawidłowej pracy języka. Głoski te są wymawiane jak t, d. Zdarza się ich opuszczanie lub wymawianie ze zwarciem krtaniowym, co przypomina chrząknięcie.
Mowa bezdźwięczna polega na wymawianiu głosek dźwięcznych bezdźwięcznie, czyli bez drgań wiązadeł głosowych, np. woda - fota, noga - noka, dzieci - cieci. Można wyróżnić mowę bezdźwięczną całkowitą, gdy zaburzone są wszystkie głoski dźwięczne oraz częściową, gdy nieprawidłowo są wymawiane niektóre z nich.
Wśród przyczyn bezdźwięczności należy wymienić: zaburzenia słuchu fonematycznego, zaburzenia słuchu (niedosłuch). Występuje także obniżenie napięcia mięśniowego: wargi i policzki są wiotkie, głos jest zwykle cichy, monotonny, bezbarwny.
Mowie bezdźwięcznej często towarzyszy występowanie błędów w czytaniu.
Nosowanie - głoski nosowe są wymawiane jak głoski ustne lub odwrotnie - głoski ustne są wymawiane z rezonansem nosowym. W pierwszym przypadku występuje nosowanie zamknięte, w drugim nosowanie otwarte. Przy nosowaniu zamkniętym dziecko wymawia m jak b ; n jak d ; ą jak o ; ę jak e.
Przyczyną tej wady są: polipy, przerost śluzówki nosa, skrzywienie przegrody nosa, przewlekłe stany kataralne. Przyczyną nosowania otwartego są zwykle rozszczep podniebienia, krótkie podniebienie, nieprawidłowa praca zwierającego pierścienia gardłowego.
Mowa jest niezrozumiała, artykulacja cofnięta w głąb, do gardła. Najbardziej zniekształcone są spółgłoski szczelinowe i zwartoszczelinowe, jak: s, z, c, dz, sz, ż, cz, dż, ś, ź, ć, dź. Wszystkie głoski wymawiane są z silnym zabarwieniem nosowym, głosem dudniącym. Fonacja jest zmieniona, nosowa, z twardym nastawieniem.
"Jąkanie jest nerwicą mowy, polegającą na zaburzeniu koordynacji narządów oddechowego, fonacyjnego i artykulacyjnego, na patologicznie wzmożonym napięciu mięśni."
Powstaje ono zwykle w wieku przedszkolnym, a ujawnia się wtórnie lub nasila w okresie dojrzewania. Występuje częściej u chłopców, niż u dziewcząt. W toku kształtowania się mowy istnieje szczególna podatność na wszelkie jej zaburzenia, należy brać pod uwagę takie czynniki jak: ogólna ruchliwość dziecka, szybkie wzbogacanie słownika oraz rozwój myślenia. Rozumienie mowy rozwija się szybciej niż umiejętność wysławiania. Reagując emocjonalnie, dziecko nie może wyrazić swoich myśli. Powstaje dysproporcja między tym, co dziecko chciałoby, a co może powiedzieć. Jest ona źródłem napięć, które przy braku pomocy i życzliwości, pogłębiają się i w końcu towarzyszą każdej wypowiedzi dziecka.
Mowa jąkających się jest wybuchowa lub monotonna, cicha, często z zabarwieniem nosowym. W czasie mówienia mogą występować współruchy, które wyzwalają mowę, np. wysuwanie języka, mruganie, wydymanie warg, kręcenie głową, ruchy ramion. Jąkanie przejawia się w sposób niestały i zależy od wielu czynników:
od stopnia znajomości tematu, o którym mówi jąkający się,
od tego z kim rozmawia,
od samopoczucia, ogólny zły stan fizyczny dziecka wywołany wadliwym odżywianiem i złą pielęgnacją,
od nowych sytuacji życiowych, które nie są same w sobie szkodliwe, lecz stanowią trudne zadanie dla układu nerwowego danego dziecka (np. początkowy okres w przedszkolu),
od gwałtownych przeżyć o ujemnym charakterze emocjonalnym, obciążające układ nerwowy.
Jąkanie słabnie lub zanika przy mowie powolnej, przy szepcie, śpiewie i recytacji z pamięci. Mowa spontaniczna, śpiew, czytanie, powtarzanie i wygłaszanie tekstów znanych na pamięć odbywają się przy udziale różnych struktur centralnego systemu nerwowego. Również w dużym hałasie, gdy jąkający się nie słyszy swojej mowy i jego uwaga jest odwrócona od niej, mówi lepiej. Jąkający się mówi zazwyczaj dobrze, gdy jest sam w pokoju.
Przyczyny jąkania nie są do końca poznane. Badania nad etiologią jąkania doprowadziły do wielu kontrowersyjnych teorii. Jedni badacze poszukują dziedzicznych uwarunkowań jąkania i zaburzeń w funkcjonowaniu centralnego układu nerwowego. Inni wskazują na osobowościowe przyczyny jąkania. Niektórzy zakładają, że jest ono wyuczonym sposobem mówienia. Jeszcze inni traktują jąkania jako przejaw zakłóceń w rozwoju mowy dziecka.
Profilaktykę logopedyczną trzeba rozpocząć już we wczesnym dzieciństwie, a powinna ona polegać na:
dobrych wzorach mówienia,
stworzeniu życzliwej atmosfery towarzyszącej rozwojowi mowy,
wyeliminowaniu z systemu wychowawczego nadmiernych wymagań, surowych kar i napiętego współzawodnictwa,
wczesnym wykrywaniu pojawiających się zaburzeń.
Należy pamiętać, aby likwidować te wczesne zaburzenia bez zwracania na nie uwagi dziecka. Jeśli bowiem dziecko uświadomi sobie swoją nieudolność, jąkanie nasila się.
Od stopnia opanowania artykulacji zależy umiejętność i poprawność czytania, a dostateczny zasób słownictwa umożliwia rozumienie czytanego tekstu oraz posługiwanie się nim w różnego rodzaju ćwiczeniach w czytaniu.
Bibliografia:
Bieleń B., Trzeciak G.: Chcę dobrze czytać. Wydawnictwo JUKA. Łódź 1993
Cackowska M.: Nauka czytania i pisania w klasach przedszkolnych. WSiP. Warszawa 1984
Demel G.: Minimum logopedyczne nauczyciela przedszkola. WSiP. Warszawa 1996.
Demel G.: Elementy logopedii, WSiP. Warszawa 1982.
Demel G.: Wady wymowy. PZWL. Warszawa 1979.
Kaczmarek L.: Nasze dziecko uczy się mowy. Wydawnictwo Lubelskie. Lublin 1977.
Nartowska H.: Opóźnienia i dysharmonie rozwoju dziecka. WSiP. Warszawa 1980.
Małgorzata Graczyk
Ewa Paczka
Przedszkole nr 15 w Koninie |
