Zabawa jest podstawową i naturalną formą dziecięcej działalności. Jest jedną z naturalnych i podstawowych potrzeb dziecka.
W młodszym wieku szkolnym dominującymi formami aktywności dzieci są nauka szkolna, zabawa i praca. Zabawa po nauce szkolnej wypełnia prawie cały czas dziecka, jest istotnym czynnikiem rozwoju psychicznego, formą poznania rzeczywistości i uczenia się w przyjemnej atmosferze.
Zabawa, nauka i praca maja wiele cech wspólnych: są to czynności celowe, społecznie uwarunkowane, wpływające kształcąco na rozwój jednostki i społeczeństwa. W toku zabawy dziecko zdobywa rozmaite wiadomości i umiejętności. W zabawie naśladuje i odtwarza elementy pracy ludzkiej, w których wykonanie wkłada wiele wysiłku, tak jak to czynią dorośli w pracy.
Zabawowe formy uczenia się, przyczyniają się do złagodzenia wysiłku woli, do podtrzymywania zainteresowania, ciekawości poznawczej, koncentracji uwagi i pamięci. Podczas gier i zabaw dzieci przyswajają sobie różne reguły, zapamiętują je i stosują w odpowiednim momencie. Zabawa ubarwia życie dziecka, czyni je radosnym, daje uczucie odprężenia, mobilizuje do dalszych wysiłków w szkole, sprzyja ogólnemu wychowaniu, opanowaniu wiedzy i różnych umiejętności.
Zabawa to działalność charakterystyczna dla dzieci, a także występująca w życiu dorosłych, choć inaczej przejawia się u jednych i u drugich.
Wincenty Okoń podaje, że zabawa to "działalność wykonywana dla przyjemności. Obok pracy, której celem jest zmiana otaczającej rzeczywistości i uczenia się, jest ona trzecim podstawowym rodzajem działalności ludzkiej. Zabawa jest główną formą aktywności dzieci, młodzież i dorośli zajmują się nią w czasie wolnym od nauki i pracy." Ten sam autor wskazuje, że "gra to odmiana zabawy polegająca na respektowaniu ustalonych reguł i na osiąganiu ściśle określonego wyniku; przyzwyczajenie do przestrzegania reguł gry spełnia ważne funkcje wychowawcze: uczy poszanowania przyjętych norm, umożliwia współdziałanie, sprzyja uspołecznieniu, uczy zarówno wygrywania jak i przegrywania."
Każda zabawa i gra ma do spełnienia różne zadania i podjęcia jego realizacji. Zabawa staje się środkiem aktywizującym sferę poznawczą i społeczno-emocjonalną, a także środkiem zaspokajającym potrzebę osiągnięcia wyniku.
Gra i zabawa staje się określonego rodzaju rozrywką umysłową, a jej wynik naturalną i bezbolesną dla ucznia oceną jego wysiłków. Przy pomocy zabaw aktywizują się różne funkcje poznawcze, jak: odbiór i interpretacja danych zmysłowych, procesy myślenia czyli tworzenia jednostek poznawczych w postaci schematów, obrazów umysłowych, symboli i pojęć oraz kształtowanie się operacji logicznych.
Zabawy typowe dla okresu przedszkolnego spełniają ważne funkcje poznawcze, wychowawcze i kształcące. Służą gromadzeniu materiału poznawczego, utrwalaniu i operowaniu zdobytymi informacjami, pełnią rolę wspomagającą w zakresie uświadamiania istoty poznawczych rzeczy, zjawisk, prawidłowości oraz sensu dokonujących się często na oczach dzieci przemian.
Funkcja kształcąca polega głównie na doskonaleniu i rozwijaniu procesów i zdolności orientacyjno - poznawczych uczniów, zwłaszcza ich mowy i myślenia. W uczeniu się przy pomocy zabaw rozwijają się procesy percepcyjno - motoryczne, spostrzegawczość i wyobraźnia, uwaga, pamięć i procesy umysłowe: analiza, synteza, porównanie, klasyfikowanie, abstrahowanie, rozumowanie, uogólnianie.
Funkcja poznawcza polega na wzbudzaniu i wzmaganiu wewnętrznej chęci do wykonywania zadań szkolnych i odpowiadających im czynności uczenia się, np. czynności obserwacyjnych, analityczno-syntetycznych, porównywania według określonych grup znaczeniowych.
Funkcja wychowawcza zabawy polega na kształtowaniu poczucia odpowiedzialności za wykonanie zadania, sprzyja rozwijaniu takich cech charakteru jak; wytrwałość w osiąganiu celu, umiejętność pracy, współpracy i współdziałania w zespole i dla zespołu.
Zabawowe formy uczenia się przyczyniają się do złagodzenia wysiłku woli, do podtrzymywania zainteresowania i ciekawości poznawczej, koncentracji uwagi, pamięci spostrzeżeniowo-wzrokowej i słuchowej.
W psychologii i pedagogice brak jest spójnej, jednolitej klasyfikacji zabaw. Spośród wielu podziałów zabaw najbardziej znany jest podział na:
- zabawy manipulacyjne,
- zabawy tematyczne,
- zabawy konstrukcyjne,
- zabawy i gry dydaktyczne,
- zabawy i gry ruchowe.
Zabawy manipulacyjne stanowią najprostszą formę zabawy dziecięcej i występują przede wszystkim w okresie poniemowlęcym. Pojawiają się wówczas, gdy dziecko wyszło z bezradności ruchowej i nabyło już nieco doświadczeń w zakresie zachowania się ruchowego. Zabawy manipulacyjne polegają więc głównie na chwytaniu różnych przedmiotów i manipulowaniu nimi, przy czym owa czynność manipulowania nie ma początkowo określonego celu, natomiast dostarcza dziecku wielu wrażeń i zadowolenia, wynikającego z możliwości oddziaływania na przedmioty oraz ruchowego działania. W zabawach manipulacyjnych dziecko uczy się nie tylko przystosować swe ruchy do przedmiotu, ale aktywnie oddziaływać na te przedmioty, to jest przekształcać je, zmieniając ich pozycję, wygląd, składać i rozkładać, badać ich kształt i budowę, dzięki czemu poszerza się jego wiedza o nich, a także jego doświadczenie i pomysłowość w szukaniu dróg, dojścia do celu, często też w nowych nie znanych mu dotąd warunkach.
Zabawy manipulacyjne sprzyjają rozwojowi mowy i myślenia dzieci, wyobraźni i ich twórczości, a także sfery emocjonalno - społecznej. Dostarczają dzieciom wiele radości i zadowolenia z uzyskanych wyników i sukcesów. Są to zabawy charakterystyczne dla dzieci do drugiego roku życia.
Zabawy konstrukcyjne mają coś w sobie z zabaw naśladowczych, opierają się na obserwacjach poczynionych przez dzieci oraz na ich wyobrażeniach. Istotą zabawy konstrukcyjnej jest tworzenie " dzieła" z dowolnego materiału. Najmłodsze dzieci w wieku przedszkolnym, u których pojawia się ten typ zabawy, budują domy, mosty, zamki itp. Charakterystyczną cecha zabaw w najwcześniejszym okresie dziecięcym jest zmienność zamiarów, brak planów konstruowania budowli, łatwość przerzucania się z jednego pomysłu na drugi oraz indywidualne ich rozwiązywanie. Bawiąc się w mniejszych lub większych grupach dzieci bawią się jakby same, realizując własne zamierzenia i pomysły. W miarę wzrastania i zdobywania coraz większego doświadczenia dzieci podejmują zabawę w sposób bardziej zorganizowany, celowy i efektywny. Zabawy konstrukcyjne maja wielkie walory kształcące, poznawcze i wychowawcze. Sprzyjają rozwijaniu zaradności życiowej oraz śmiałości w rozwiązywaniu różnych zadań technicznych.
Zabawy tematyczne polegają na bawieniu się w coś lub kogoś. Pomysłowość i fantazja, zdobyte doświadczenia i obserwacje poczynione w otoczeniu, znajdują ujście w tego rodzaju zabawach. Źródłem zabaw tematycznych jest rzeczywistość, czyli zdarzenia zaobserwowane i przeżyte przez dziecko, a odtwarzanie ich dokonuje się za pomocą działań, w których dziecko naśladuje czynności dorosłych i przybiera ich role. Charakterystyczną cechą zabaw tematycznych jest to, że odbywają się w większych lub mniejszych grupach rówieśniczych, że uczestnicy rozdają sobie role, że je zmieniają, że zaczynają zabawę i kończą w dowolnej chwili, że z jednego tematu przechodzą na drugi, że samodzielnie określają prawidła zabawy, że w toku zabawy uczestnicy muszą podejmować i rozwiązywać wiele zadań ruchowych. Bogactwo zabaw tematycznych jest bardzo wielkie i rozrasta się w miarę zdobywanych doświadczeń i wyobraźni.
Zabawy i gry ruchowe stanowią jedną z najbardziej interesujących form zabawowych dzieci i młodzieży. Opierają się na różnorodnych postaciach ruchu, który w nich dominuje, a także tym że mają swoje prawidła oraz określone ramy. Zabawy i gry ruchowe mają swój początek i koniec, a także fabułę, treść ruchową i swoistą organizację. Zabawy i gry ruchowe odgrywają przede wszystkim rolę bodźca fizycznego, oddziałującego na fizyczną stronę osobowości człowieka, dają możliwość oddziaływania na psychiczną i umysłową stronę osobowości bawiącego się. W toku zabaw i gier ruchowych podnosi się wydajność układu ruchowego i mięśniowego, krążenia, oddychania, przemiany materii itp. Rozwijają się również wszystkie cechy motoryki: siła, szybkość, zręczność, wytrzymałość oraz umiejętności ruchowe, mające zastosowanie w toku codziennej działalności człowieka. Zabawy i gry ruchowe przyzwyczajają dzieci do działalności w zespole, do podejmowania swoich obowiązków, rozwijają koleżeństwo, sprawiedliwość, solidarność, uczą uczciwości, zdyscyplinowania i działania na rzecz zespołu.
Zabawy i gry dydaktyczne są charakterystyczną postacią zabawy.
O charakterze i treści gier i zabaw dydaktycznych decyduje człowiek dorosły, który je tworzy, konstruuje i podsuwa je dziecku, pragnąc je zainteresować i pobudzić jego wyobraźnię.
W procesie wychowania i kształcenia dzieci zabawy i gry dydaktyczne pozwalają poznać takie zjawiska , które sprawiają im trudności. Zabawy dydaktyczne stanowią ważny środek do ukształtowania odpowiednich postaw wobec nauki, pracy innych osób oraz wobec otaczającej rzeczywistości. Przyczyniają się do minimalizowania trudności i niepowodzeń w nauce szkolnej. Każda zabawa i gra dydaktyczna ma do spełnienia różne zadania, staje się określonego rodzaju rozrywką umysłową, a jej wynik jest naturalną i bezbolesną dla ucznia oceną jego wysiłków.
Zabawa jest cennym środkiem w procesach wychowawczych, staje się czynnikiem rozwoju społecznego. Zabawy sprzyjają wyzwalaniu aktywności ruchowej, umysłowej, konstrukcyjnej i twórczej. Wpływają na rozwój mowy czynnej, pobudzają wyobraźnię uczą radzenia sobie z trudnościami. W zabawie pobudzane są ważne procesy nauczania, w jej trakcie wiele rzeczy jest dozwolonych i może sprawiać przyjemność, podczas gdy w życiu codziennym są one zwykle drażliwe i ewentualnie podlegają sankcjom.
Zabawa właściwie ukierunkowana wyzwala pozytywne cechy: uczy współpracy, współdziałania, współodpowiedzialności, wywala radość, daje motywację do działania i tworzenia. Pozwala przeciwstawić się niepożądanym formom aktywności jakimi są chuligaństwo i przemoc. Młodzież pozbawiona właściwych wzorców, nie ukierunkowana w działaniach poprzez dobrą, mądrze zorganizowaną zabawę, szuka możliwości rozwinięcia własnej aktywności i przejawia ją w sposób niekontrolowany, agresywny i z reguły bezcelowy.
Bibliografia:
1. Elkonin D.B. Psychologia zabawy. PWN, Warszawa 1984r.
2. Okoń W. O zabawach dzieci. PZWS, Warszawa 1950r.
3. Okoń W. Zabawa a rzeczywistość. ŻAK, Warszawa 1995r.
4. Okoń W. Nowy słownik pedagogiczny. PWN, Warszawa 1996r.
5. Szuman S. Rozwój psychiczny dzieci i młodzieży. NK, Warszawa 1948r.
6. Trześniowski R. Gniewkowski W. Zabawy w życiu i rozwoju dziecka. Sport i Turystyka, Warszawa 1983r.
mgr Wacława Dębińska
Przedszkole Gminne we Władysławowie |
