Współczesna cywilizacja stawia przed oświatą szereg złożonych i trudnych zadań. Analizując proces wychowania we współczesnej szkole, coraz wyraźniej zwraca się uwagę na rolę nauczyciela, któremu stawia się duże wymagania, nie tylko co do jego wiedzy i umiejętności pedagogicznych, ale również co do moralnego poziomu jego własnej osobowości. Przedmiotem moich rozważań jest nauczyciel, który kieruje procesem rozwoju uczniów w szkole, ocenia ich postępy oraz stanowi dla nich wzór osobowy. W nim to tkwi potencjał wyzwalający największe możliwości wszechstronnego rozwoju dziecka. Zakładam, iż bardzo ważnym aspektem w pracy dydaktyczno - wychowawczej nauczyciela jest osobisty kontakt z uczniami oraz wypracowanie sobie autorytetu.
Pod hasłem "autorytet" w Popularnej Encyklopedii Powszechnej czytamy: "ogólnie uznana czyjaś powaga, wpływ, znaczenie, czyjaś przewaga nad pojedynczymi osobami lub grupami dzięki posiadanej wiedzy, sile, władzy, lepszemu charakterowi czy innym czynnikom. Autorytet wyraża się w uznaniu podporządkowaniu, jak bardzo ważnym czynnikiem więzi społecznej w zorganizowanym życiu zbiorowym".
Autorytet, w tym autorytet nauczyciela, można kwalifikować ze względu na rodzaj kompetencji, na bazie których jest budowany. Z tego punktu widzenia wyróżnić możemy:
autorytet moralny (osobisty) związany z podejmowaniem działań wokół wartości wysoko cenionych, z zachowaniami realizującymi te wartości i głoszeniem treści propagujących je;
autorytet znawcy związany z posiadaniem szczególnych kompetencji i umiejętności< np. wybitny naukowiec, artysta, ale także nauczyciel wyróżniający się bogatą wiedzą lub umiejętnościami jej przekazywania w sposób szczególnie zajmujący.
Możemy zastanawiać się, co znaczy dla nas to, że uznajemy kogoś za autorytet - jaki wpływ ma ten fakt na nasz rozwój. Z punktu widzenia mówić możemy o autorytecie:
budującym - czyli wzmacniającym takie cechy osobowości jak odpowiedzialność, samodzielność, poczucie sprawstwa, poczucie własnej wartości itp.; przykładem może tu być nauczyciel, trener czy instruktor postrzegany jako mądry, sprawiedliwy, aktywny, który potrafi pociągnąć za sobą uczniów, zachęcić ich do osobistego rozwoju w jakiejś dziedzinie (zdrowego życia, sportu, zdobywania wiedzy itp.);
destrukcyjnym - powodującym pojawienie się zachowań nie służących ich rozwojowi jednostki. Są to sytuacje dość jednoznaczne, gdy np. mamy do czynienia z powielaniem zachowania burzącego zdrowie fizyczne lub psychiczne (narkotyki i używki, anoreksja, itp.); uznawanie autorytetu prezentującego takie zachowania jest ewidentnie niekorzystne dla dziecka;
(Ostatnio przywoływanym przykładem jest moda na bardzo szczupłą sylwetkę. Dziewczęta, chcąc utrzymać sylwetkę modelki, głodzą się, doprowadzają w skrajnych przypadkach do anoreksji. Niestety, takie wzory wyglądu i zachowania są lansowane przez wiele pism kobiecych. Jak grzyby po deszczu pojawiają się też różnego rodzaju agencje modelek, szkoły wdzięku i inne, w których przedstawia się modelki jako osoby godne naśladowania. Proponowane przez nie standardy wyglądu i "diety cud" nie służą rozwojowi młodych dziewcząt.).
Z punktu widzenia obserwowalnych efektów wpływu osoby znaczącej na zachowanie jednostki, możemy mówić o autorytecie:
jawnym, który uruchamia aktywność i dążność do realizacji celów i wartości prezentowanych przez osobę ucieleśniającą autorytet; jest nim np. nauczyciel "zarażający" swoim zapałem uczniów do trenowania biegów na orientację lub pracy nad gazetką szkolną czy przedstawieniem teatralnym;
potencjalnym, w którym nie obserwuje się wyraźnego powielania zachowań prezentowanych przez osobę będącą autorytetem; dzieje się tak np. w sytuacji, gdy autorytet jest postrzegany jako nieosiągalny wzór, bądź istnieją wyraźne przeszkody w jego realizacji (brak środków, zakazy).
Szkoła podejmuje szereg działań wspierających rodziców w wychowywaniu dzieci i młodzieży. Nauczyciel, traktując ucznia podmiotowo, wspiera nie tylko rodziców w procesie jego wychowania, ale czyni jego samego współtwórcą i współuczestnikiem procesu własnego integralnego rozwoju i doskonalenia. Nauczyciel i uczeń we wzajemnych relacjach, których celem jest wychowanie, posiadają tę samą godność i równe prawa człowieka. Obustronne poszanowanie i respektowanie przysługujących im praw stanowi fundament partnerstwa we wzajemnych odniesieniach.
Wydaje się, że jedno z najtrudniejszych zadań, jakie stoją przed nauczycielem, to odkrywanie w uczniu wewnętrznych źródeł jego twórczości oraz pomoc w poszukiwaniu tego, co najlepsze dla osobowego rozwoju. Komunikacja między uczniem a nauczycielem wymaga umiejętnego zaangażowania podmiotu wychowania do współdziałania i odkrywania nowych rzeczywistości, tak aby uczeń stawał się coraz bardziej odpowiedzialny za własne czyny. W rozwoju osobowym ucznia nie pomogą na pewno kary cielesne, szantaż czy nacisk psychiczny. Nauczyciel powinien odznaczać się stanowczością i konsekwencją w stosunku do ustalonych kryteriów wymagań. Jednak winien to czynić z życzliwością, wyrozumiałością i cierpliwością, kształtując przez to w wychowanku odpowiedzialność za własny sukces, względnie porażkę. Obowiązuje go zatem obiektywizm, sprawiedliwość i bezinteresowność w ocenie każdego ucznia bez względu na okoliczności.
Na autorytet wychowawcy składają się przede wszystkim cechy jego charakteru i osobowości, również talent pedagogiczny, przejawiający się w budzeniu zainteresowań i zapału do nauki a także w obcowaniu z dziećmi. Intensywny rozwój wiedzy o stosunkach międzyludzkich, w których autorytet nauczyciela stanowi jedno ze szczegółowych społecznych zjawisk w nich zachodzących, powoduje przemieszczenie uwagi z osoby nauczyciela na stosunki interpersonalne, formujące się w bezpośrednich kontaktach nauczyciela z uczniami. Oddziaływanie na ucznia odbywa się na zasadzie interakcji, pod wpływem których kształtują się: określone normy i wzory zachowań; układy pozycji, ról, wzajemnych stosunków; systemy postaw, potrzeb, wiedzy uczniów oraz systemy organizacyjne.
Rola nauczyciela w procesie wychowania nie ogranicza się jedynie do głoszenia idei. Znany pedagog, wychowawca dzieci i młodzieży, św. Jan Bosko uczył i wychowywał nie tylko słowem, ale całą swoją osobowością i przykładem własnego życia, a swoje skuteczne wychowanie opierał na zdolnościach intuicyjnych przenikania myśli, wiedzy, głębokiej życzliwości i dyscypliny, w której stosowanie kar było rzadkością. Kiedy musiał zastosować karę jako środek wychowawczy, wówczas czynił to w formie nagany.
Jednak bardzo dużo rozmawiał z wychowankami, szczególnie tym sprawiającym trudności wychowawcze, dzięki temu rozumiał motywy ich działania, narastało wzajemne zaufanie, był dla nich kimś bliskim, autorytetem. W jakich sytuacjach karać i czy w ogóle karać?
Szkoła nie może być miejscem, gdzie uczniom zwraca się jedynie uwagę wyłącznie na błędy i ukazuje tylko słabe strony ich osobowości, ponieważ błądzić jest rzeczą ludzką, natomiast szkoła powinna rozwijać zdolność wydania prawidłowych sądów, wyciągania wniosków z popełnianych błędów. Kara, jeśli uznajemy jej konieczność, powinna być przez nauczyciela przemyślana, adekwatna do popełnionego czynu, a przede wszystkim wychowawcza. Nie może być nakładana w złości i ze złością, uczeń poprzez refleksję powinien dojść do stwierdzenia, że kara go nie poniżyła, a wręcz pozwoliła mu zweryfikować swoje postawy i zachowania. Karząc nigdy nie możemy ucznia dyskryminować czy poniżać, ponieważ jest on człowiekiem obdarzonym godnością. Chodzi tu raczej o formę i sposób nałożenia jej na ucznia czy wychowanka. Wydaje się, że warto przypomnieć tu raz jeszcze postać św. Jana Bosko i przeanalizować działania wychowawcze podejmowane przez niego. Nauczyciele mają pełne prawo przyjąć na siebie odpowiedzialność za wpływanie na swoich uczniów. Aby jednak mogli to skutecznie realizować, muszą wyrzec się wszelkich form przymusu i siły.
Roman Ingarden podkreśla, że skuteczni są tylko ci nauczyciele i wychowawcy, którzy łączą swoje słowa z jednoznaczną postawą moralną. W tym miejscu trzeba przytoczyć starożytną zasadę, która uświadamia nam - nauczycielom, że trzeba żyć według zasad duchowych, moralnych i intelektualnych, stanowiąc pewien wzór do naśladowania: "Verba docent, exempla trahunt" - słowa uczą, przykłady pociągają.
Jak wychowywać?
Mówiąc o modelu wychowania, trzeba raz jeszcze podkreślić, że nauczyciel - wychowawca ma być osobą godną zaufania, przyjacielem, kimś obdarzonym autorytetem. O autorytecie mówimy wówczas, gdy wychowawca cieszy się uznaniem i akceptacją wychowanków.
O autorytet powinien zadbać nie tylko nauczyciel, lecz także rodzice jego wychowanków i odwrotnie, nauczyciel dbać powinien o autorytet rodziców.
W podważaniu i podrywaniu autorytetu nauczyciela - wychowawcy mogą brać udział czynniki natury wewnętrznej i czynniki natury zewnętrznej. Źródło pierwszych tkwi w samej strukturze osobowości nauczyciela, w jego postępowaniu w szkole, działalności pozaszkolnej. Natomiast czynniki zewnętrzne zależne są od stosunków środowiskowych, społecznych i politycznych. Można tu wymienić negatywny stosunek domu do szkoły, niesnaski w gronie nauczycielskim, niewłaściwy stosunek nadzoru pedagogicznego a także warunki materialne nauczyciela.
O wiele silniej podrywają jego autorytet braki i usterki w jego zawodowym przygotowaniu: dyletanctwo, brak rzetelności w przekazywaniu wiedzy i zaniedbywanie obowiązków szkolnych. Kompletną zaś ruinę autorytetu wychowawcy powoduje niezgodność jego postępowania z głoszonymi zasadami, gdy uczniowie widzą przepaść między słowem a czynem.
O autentycznym autorytecie nauczyciela możemy mówić, gdy:
prezentowane przez nauczyciela społecznie akceptowane cele i wartości uczeń dobrowolnie przyjmuje za własne;
uruchamia się w dziecku nie wymuszona przez nacisk zewnętrzny dążność do podejmowania aktywności zmierzającej do realizacji tych celów i wartości;
podporządkowanie nauczycielowi nie wynika z jego władzy, dominacji, a z uznania, zaufania i podziwu.
To, co nauczyciel zrealizuje, będzie zatem cenniejsze, jeśli osiągnie wymiar zainteresowania i odzwierciedlenia się u ucznia. To jest chyba jedna z tajemnic nauczycielskiego działania.
Warto odświeżyć dewizę, którą przed kilkoma wiekami określił Jan Kochanowski: "Ten mi najmilszy nauczyciel bywa, który jako naucza tak sam wykonywa".
Musimy sobie uświadomić, że nauczyciel jest osobą powołaną do pełnienia misji, a nauczanie jest sztuką. Praca nauczyciela jest posłannictwem, nauczyciel jest krzewicielem wartości moralnych, a pracując w szkole służy wartościom narodowym.
1. Nakoneczna D., Wychowanie - jako zadanie, Warszawa 1993.
2. Jeziorska J., Szkolne pytania czyli dylematy nauczania, Warszawa 1995.
3. Ingarden R., Listy o edukacji, Forum Oświatowe.
4. Badura E., Emocjonalne uwarunkowania autorytetu nauczyciela, Warszawa 1981, WSiP.
5. Kalinowski M., Nauczyciel jako odpowiedzialny twórca swego autorytetu, "Życie Szkoły", 1980.
mgr inż. Grażyna Michałek
Zespół Szkół Ponadgimnazjalnych nr 4 w Jaworznie |
