Zabawa jest taką działalnością dziecka, do której potrzebne są zabawki. Zabawka to "przedmiot służący do zabawy". Zabawką może być przedmiot lub zestaw przedmiotów wykonany w celu pobudzenia zabawowej aktywności dziecka, to jest: ruchowej, umysłowej czy emocjonalnej, stwarzający sposobność do poszerzania doświadczeń, gry wyobraźni i stopniowego opanowania rzeczywistości.
Trudno wyznaczyć określone granice dla pojęcia zabawki, mając na uwadze różnorodne przedmioty wykorzystywane przez dzieci w zabawie. Zatem konstatując możemy przyjąć, że zabawka to akcesorium, które stanowi samo w sobie element wystarczający do zabawy. Sensem istnienia zabawki jest jednak zabawa. Zabawka dziecko inspiruje, określa i ukierunkowuje zabawę, jest pośrednikiem między dzieckiem, a zabawą. Jest zawsze przedmiotem, który ma i musi spoczywać bezpośrednio w rękach dziecka, który staje się żywy przez to, że dziecko nim się posługuje i aktywnie, ruchowo nim się bawi.
Zabawka może spełnić wiele funkcji, które ujawniają się dopiero w trakcie trwania zabawy. Do najważniejszych możemy zaliczyć: funkcję kształcącą (poznawczą), usprawniającą, aktywizującą, inspirującą i wychowawczą. Aby zabawka spełniała swe funkcje, musi być odpowiednio dobrana do potrzeb rozwojowych dziecka i warunkowanych nimi zabaw.
Zdaniem E. Minczakiewicz (1999, s.8) zabawka dla dziecka niepełnosprawnego musi być przede wszystkim bezpieczna i w maksymalnym stopniu aktywizująca je. Zabawka powinna sprawiać mu radość, wyzwalać chęć bawienia się, dotykania, kierowania na nią wzroku, wzbudzać zaciekawienie. Ma ułatwić dziecku niepełnosprawnemu kontakt z otoczeniem, przybliżyć mu trudny do zrozumienia świat i wszystkie zachodzące w nim relacje. Ma pomóc w przezwyciężeniu trudności panowaniu nad własnym ciałem, nad emocjami, nauczyć społecznego bytowania, współpracy, odgrywania ról społecznych tak istotnych dla rozwoju społeczno-emocjonalnego dziecka. To co dziecku pełnosprawnemu jest na ogół dostępne, dziecko niepełnosprawne musi zdobywać to niekiedy ciężką, mozolną pracą przeniesioną w scenerię zabawy.
Obecnie w sklepach z zabawkami jest wiele przeróżnych zabawek, często bardzo drogich. Dorośli z reguły chętnie obdarowują swe pociechy zabawkami. Jednak czy dostarczone dzieciom zabawki spełniają swoje funkcje?
Obserwując dziecko otoczone pięknymi i atrakcyjnymi z punktu widzenia dorosłych zabawkami, można zauważyć, że wieloma z nich nie bawi się w ogóle lub bardzo rzadko. Gdyby przypatrzeć się im dokładniej, okaże się, iż są to zabawki, którymi nie można bawić się na różne sposoby. Są one tak skonstruowane, że narzucaj jakby określony sposób posługiwania się nimi; sposób bawienia nimi jest już w nich zawarty.
Obserwacje różnorodnych zabaw dziecięcych ukazują, iż zabawką może się stać wszystko, zależnie od sytuacji. Dzieciom nie jest obojętne, w co i jak się bawią. Podstawowe znaczenie mają tu bowiem aktualne potrzeby rozwoju umysłowego dzieci. Zabawa to intensywny proces uczenia się. Istotą rozwoju umysłowego dziecka jest tworzenie pewnych schematów (reprezentacji), które potem będą stosowane w poznawaniu rzeczywistości i w skutecznym działaniu. Schematy te tworzone są w określonej kolejności, do zbudowania każdego z nich potrzebne są określone doświadczenia, które dziecko musi osobiście zgromadzić w trakcie uczenia się. Wspomagając rozwój dziecka niepełnosprawnego musimy dać mu szansę zgromadzenia potrzebnych doświadczeń, musimy starać się rozbudzić w dziecku potrzebę organizowania dla siebie sytuacji zabawowych. Stąd powinniśmy oferować mu zabawki gotowe, ale takie którymi może swobodnie manipulować, rozkładać, składać, budować i takie, które nadają się do odgrywania różnych ról i sytuacji społecznych. Jednocześnie powinniśmy zapewnić dziecku możliwość obcowania z różnorodnymi przedmiotami, w tym przedmiotami codziennego użytku, które można wykorzystać w różny sposób w zabawie, czy też dzięki którym można samodzielnie wykonać zabawkę. Dobrym rozwiązaniem w tym zakresie jest zadbanie o to, aby w sali dzieci miały do dyspozycji tzw. skrzynie skarbów(za: E. Gruszczyk-Kolczyńska, 2003, s.270).
E. Minczakiewicz (1999, s.11-114) autorka katalogu zabawek dla dzieci niepełnosprawnych prezentuje następujące klasyfikacje zabawek:
1) zabawki - przypadkowo napotkane przedmioty (materiał przyrodniczy, różnorodne opakowania), które stanowią doskonałe tworzywo do zabawy, dają swobodę działania i rozwijają wyobraźnie, potrzebę twórczego działania;
2) zabawki - przedmioty codziennego użytku (kubeczki, łyżeczki, talerzyki, garnki, sitka plastikowe z rączką, przybory do mycia i kąpieli, wyłączniki, przyciski itd.), które można szeregować, odwracać przesuwać, można do nich przesypywać materiały sypkie np. ryż, groch, można na nich grać. Zabawki te rozwijają funkcje poznawcze, ruchowe, doskonalą słuch, wzrok i dotyk, rozwijają koordynację wzrokowo-słuchową, wzbogacają doświadczenia, przygotowują do podjęcia czynności samoobsługowych i sprawiają wiele radości;
3) zabawki - grające, dzwoniące, mrugające (różnego rodzaju dzwoneczki samograjki, katarynki, bączki, instrumenty perkusyjne, elektroniczne breloczki), które rozwijają percepcję słuchową i wzrokową, rozwijają uwagę, pamięć i myślenie, sprawność manualną, rozładowują napięcia i lęki, wyzwalają działanie i radość sprawczą;
4) zabawki - miękkie, lekkie, puszyste przytulanki (wałki, poduszki, miękkie klocki, pufy, rękawiczki-pacynki, pluszaki), które pozwolą na rozwój wielkiej i małej motoryki, są tworzywem do zabaw konstrukcyjnych, dyslokacyjnych, rzutnych, tocznych, kształcą i rozwijają procesy poznawcze, wyzwalają aktywność twórczą i potrzebę partnerstwa, stwarzają okazję do rozwijania mowy;
5) zabawki do dmuchania, poszerzania siły strumienia wydychanego powietrza (żyrandol "Sezam", wyrzutnia kulkowa, tańczące kulki, aparat do puszczania baniek, żaglówka), które dają okazję do prowadzenia ćwiczeń oddechowych, fonacyjnych i artykulacyjnych, rozwijają percepcję wzrokową i czuciową, usprawniają narządy artykulacyjne, kształcą wolę i charakter, wyzwalają inicjatywę;
6) zabawki - najprostsze składanki i łamanki z papieru (ślimak, torebki papierowe, wiatraczki, składanki origami) zaletą tych zabawek jest to, że dzieci mogą wykonywać je same. Zabawki te nadają się do różnych ćwiczeń oddechowych, uczą precyzji, dostarczają przyjemności i radości sprawczej;
7) zabawki zręcznościowe (baby, mozaiki, krążki plastykowe, puzzle, układanki, przeplatanki, nawlekanki, piramidy, wkładanki-konturówki, domino itd.), które umożliwiają manipulowanie pod kontrolą wzroku, rozwijają percepcję i koordynację wzrokowo-ruchową, kształtują procesy poznawcze, pozwalają na opanowanie kształtów, kolorów i wielkości, na przeprowadzenia operacji matematycznych, wyzwalają potrzeby komunikacyjne, uczą cierpliwości, systematyczności i dokładności, a także pokonywania trudności;
8) zabawki mechaniczne - uczą dokładnej obserwacji otoczenia, rozwijają uwagę i percepcję wzrokowo-ruchowo-słuchową, mowę i myślenie, wzmacniają potrzeby bycia zauważonym i wyróżnionym, wywołują emocje i radość;
9) kukiełki, kostiumy i rekwizyty teatralne spełniają dwie bardzo ważne funkcje: terapeutyczną i poznawczą. Wyzwalają twórczą inwencję, pomysłowość, uwagę, pamięć i mowę, kształtują i rozwijają wolę działania, uspołeczniają dzieci, dając okazję do współpracy, współdziałania i robienia komuś przyjemności;
10) zabawki - zestawy do zabaw tematycznych (mała krawcowa, mała gospodyni, fryzjer itp.), które przygotowują do życia, uczą samoobsługi, kształcą zmysły, rozwijają wyobraźnię, wolę działania, usprawniają ruchowo zwłaszcza manualnie, uczą korzystania z narzędzi pracy, wdrażają do nawyków higieniczno-kulturalnych, dają okazję do współdziałania, wymiany myśli i doświadczeń, uspołeczniają dziecko;
11) zabawki aktywizujące ruchowo - to sprzęt sportowy (np. suchy basen, narty, sanki, rower do suchej zaprawy, piłki, kręgle, zjeżdżalnie i inne), rozwijający sprawność motoryczną, koordynację ruchową. Uczą pokonywania lęków, rozładowują napięcia, rozwijają potrzebę aktywności ruchowej, pozwalają na osiąganie sukcesów, uczą godnego przegrywania i przyjmowania postawy zwycięzcy, sprawiają wiele radości.
Przedstawiając znaczącą rolę i funkcję różnorodnych zabawek nie sposób pominąć tworzyw przekształcalnych, które same w sobie nie są zabawkami, ale stanowią doskonały materiał do zabawy i terapii. Sprawność dłoni i palców jest konieczna w miarę samodzielnym funkcjonowaniu osób niepełnosprawnych, co podkreśla między innymi H. Olechnowicz (1988, s.149). Stąd wskazane jest stymulowanie sprawności rąk i dojrzałości do zróżnicowanego, precyzyjnego spostrzegania poprzez różne formy działaniowo-zabawowe. Urozmaiceniem i źródłem nowych doświadczeń dzieci w tym zakresie są zabawy wodą, piaskiem, gliną, ciastoliną, farbami, kredkami itp.
Podsumowując można stwierdzić, że zabawka to rozwojowa szansa dla każdego dziecka. Dobrze zaprojektowana zabawka uwzględniająca możliwości rozwojowe dziecka oraz oferta różnorodnych przedmiotów i materiałów nadających się do zabawy, jest ważnym czynnikiem stymulującym rozwój dziecka niepełnosprawnego w jego różnych sferach: motorycznej, sensorycznej, intelektualnej, emocjonalnej i społecznej.
Literatura:
1. Minczakiewicz E.M.: Bawidła. Katalog zabawek dla dzieci niepełnosprawnych ruchowo i umysłowo.
2. Olechnowicz H. : U źrodeł rozwoju dziecka. O wspomaganiu rozwoju prawidłowego i zakłóconego.
3. Gruszczyk - Kolczyńska E. : O roli zabawek w procesie rozwoju umysłowego Dzieci. "Wychowanie w Przedszkolu" nr5, 2003.
mgr Gabriela Stańczyk
Przedszkole nr 29
z Oddziałami Integracyjnymi w Tychach |
