"Termin zaburzenie mowy używany jest w odniesieniu do tych zakłóceń komunikacji interpersonalnej, które są wynikiem nieprawidłowości w kształtowaniu się języka lub jego dezintegracji, lub są spowodowane wadliwą realizacją czynności związanych z mówieniem albo trudnościami w odbiorze i rozumieniu mowy.
Natomiast definicja podana przez Ludmiłę Weselińską wiąże zaburzenia mowy wyłącznie z wymową, według niej "o wadach (zaburzeniach, defektach) mowy mówi się wtedy, kiedy wymowa nie jest zgodna z normą fonetyczną w danym kraju.
Dzieci z zaburzeniami rozwoju mowy są mało aktywne werbalnie, potrafią zorganizować sobie same zabawę, zarówno ruchową jak i manipulacyjną.
W przyszłości mogą mieć problemy z wypowiadaniem się oraz mogą mieć mały zasób słownictwa, pojęć. Należy więc starać się zapobiec wystąpieniu tych nieprawidłowości, a w razie ich pojawienia się rozpocząć jak najszybciej zajęcia korekcyjno-wyrównawcze.
Jak ważnym zagadnieniem w nauczaniu początkowym są zaburzenia mowy, świadczy ponad to fakt, że są one jednymi z najczęściej występujących trudności w uczeniu się.
Czynniki wpływające na powstawanie zaburzeń mowy oraz działania reedukacyjne
Przyczyny zaburzeń mowy bywają różne. Wymienia się zazwyczaj dwa źródła ich pochodzenia, najbliższe otoczenie i samo dziecko.
Ludmiła Weselińska jest zdania, iż przyczynami zaburzeń mowy są:
-Niedokończony rozwój mowy. Narządy mowy nie funkcjonują prawidłowo, a są nimi ośrodki korowe i podkorowe, ponieważ ich rozwój anatomiczny i czynnościowy nie został zakończony. W związku z tym ruchy artykulacyjne są wykonywane nieprawidłowo.
-Nierozwinięty słuch, który uniemożliwia rozróżnianie głosek o podobnym brzmieniu np. b-p. Przy czym nie jest zaburzona ostrość słuchu.
-Nieprawidłowości organiczne i psychiczne, których usunięcie nie jest możliwe bez pomocy logopedy, ortodonty, laryngologa, psychologa, neurologa. Mogą być to problemy z oddychaniem przez nos, których powodem jest m.in. obrzęk czy przerost śluzówki nosa lub trzeciego migdałka, polip, krzywa przegroda nosowa. Wady zgryzu i związane z nim wysuwanie języka między zęby, co z kolei jest powodem nieprawidłowej artykulacji (cz, ć, ń, z, ż, ź, sz). Problemy z wymawianiem innych głosek mogą wynikać z nieprawidłowości mięśni języka albo z powodu braku dolnych siekaczy.
-Otoczenie dziecka, które charakteryzuje błędna wymowa.
Natomiast Ewa Słodownik-Rycaj jest zdania, iż "najczęstsze przyczyny opóźnionego rozwoju mowy to:
-uszkodzenia układu nerwowego,
-upośledzenia umysłowe,
-uszkodzenia słuchu,
-nieprawidłowości budowy jamy ustnej i gardła,
-zaburzenia emocjonalne,
-przyczyny środowiskowe."
Według specjalistów opóźnienie rozwoju mowy może (lecz niekoniecznie) spowodować trudności w rozwoju artykulacji, w nauce czytania i pisania oraz pojawienie się jąkania.
Zaburzenia percepcji słuchowej są jedną z przyczyn powstawania zaburzeń w rozwoju mowy, takich jak zwolnione zdobywanie słów, tworzenie zdań ; długo trwająca nieprawidłowa wymowa i agramatyzm. Jeżeli we wczesnym dzieciństwie mowa nie rozwijała się w sposób prawidłowy, dziecko jako uczeń może być małomówne, nie posiadać umiejętności wypowiadania się, przekazywania swoich myśli werbalnie lub przy pomocy pisma, używane przez nie zdania są proste, posiadają mały zasób słowny. Zakłócenia słuchu fonetycznego uniemożliwiają wyodrębnianie części składowych z dźwięków mowy. Dzieci u których występuje taka nieprawidłowość często nie reagują na polecenia lub wykonują je w nieprawidłowy sposób. Działania korekcyjno-wyrównawcze dotyczące rozwoju mowy i słuchu fonematycznego powinny odbywać się na materiale werbalnym. Ważne jest także muzykowanie, śpiew i rytmika. Zajęcia powinny zacząć się od wyróżniania głosek w pojedynczych wyrazach na początku, w środku czy też na końcu, ustalania miejsca głosek, szukania różnic w podobnych słowach, zauważania zmian fleksyjnych. Ważne jest również składanie głosek w sylaby, a te z kolei w słowa lub tworzenie wyrazów z głosek. Ćwiczenia słowne polegają natomiast na dawaniu poleceń stopniowo, od najprostszych do coraz bardziej złożonych. Elementem takich ćwiczeń jest słuchanie głośnego czytania i wypowiadanie się na temat czytanego tekstu. Dla starszych dzieci prowadzi się takie zajęcia również na materiale niewerbalnym, czyli w tym przypadku słowie pisanym np. poprzez dobieranie w pary według określonej reguły.
Metody stosowane podczas zajęć rewalidacyjnych są uzależnione od wieku dziecka, rodzaju zaburzenia, nasilenia i poziomu umysłowego dziecka. Jednym z elementów mających duży wpływ na efekty rewalidacji jest jej wczesne rozpoczęcie, najlepiej w wieku przedszkolnym, gdyż wówczas zaburzenia w używaniu języka nie są jeszcze utrwalone. Przedszkole odgrywa ważną rolę w nauce mowy, ponieważ dziecko w kontaktach z rówieśnikami uczy się form językowych. Nie bez znaczenia jest, aby zajęcia rewalidacyjne miały postać zabawy, w której zdobywane nawyki powiązane są z życiem codziennym. Polega to na egzekwowaniu nabytych przez dziecko umiejętności językowych przez otoczenie rodzinę, nauczycieli itd.
Przyczyny wadliwej wymowy
Nieprawidłowa wymowa może być spowodowana złymi nawykami, niepoprawną artykulacją, która polega m. in. na "połykaniu" końcówek wyrazu. Przyczyną takiej sytuacji może być np. nie przywiązywanie uwagi do wymowy w domu rodzinnym. Rodzice nie starają się udoskonalić swojej wymowy będącej wzorem dla dzieci. Poprawa błędów w tym zakresie jest możliwa, jeżeli zdaje się sprawę z ich istnienia.
Czynniki wywołujące nieprawidłową wymowę według Ewy Słodownik-Rycaj dzielą się na zewnątrzpochodne i wewnątrzpochodne. W przypadku tych pierwszych problem tkwi w środowisku. Niewłaściwe wzorce językowe są przyczyną nieprawidłowej artykulacji, którą dziecko opanowuje przez naśladowanie błędnej wymowy głosek i wyrazów. Naśladowanie obejmuje także akcent, rytm, intonację oraz nosowanie otwarte. Sytuacja taka jest trudna z wielu powodów m. in. dziecko stale słucha wymowy, której stara się pozbyć, rodzice nie są w stanie wspomagać działalności terapeutycznej, ponieważ ich artykulacja jest także wadliwa i z tego też powodu nie zauważają jej u swoich dzieci. Na przykład seplenienie fizjologiczne przedłuża się, gdy rodzice nie zwracają na nie uwagi u dziecka i często zwracają się do niego w ten sam sposób. Sytuacja w domu i postępowanie rodziców mają duży wpływ na wymowę dziecka. Natomiast czynniki wewnątrzpochodne "znajdują się" w samym dziecku. Mogą to być nieprawidłowości w budowie aparatu artykulacyjnego np. zbyt mały, duży język lub skręcone wędzidełko; zbytnio wysklepione podniebienie twarde, rozszczep podniebienia, który łączy się z rozszczepem wargi, co powoduje niezrozumiałość wypowiedzi lub zmienność artykulacji określonych głosek. Zmiany zgryzu i anomalie zębowe mogą również stać się przyczyną wad wymowy. Wymiana siekaczy mlecznych na stałe zazwyczaj występuje wtedy, gdy nie utrwalona została prawidłowa wymowa głosek (przedniojęzykowo-dziąsłowych): sz, ż, cz, dż, mogą więc być wymawiane międzyjęzykowo. Przerost trzeciego migdałka utrudnia przepływ powietrza przez jamę nosową, "co może być przyczyną nosowania zamkniętego, czyli braku lub osłabienia rezonansu nosowego głosek nosowych". Ciągłe oddychanie przez usta osłabia mięśnie żuchwy i języka, które utrzymują język w jamie ustnej. Narządy artykulacyjne mogą źle pracować nawet, jeśli są źle zbudowane. Wynikiem tego może być pionizacja języka, utrzymywanie niemowlęce-go sposobu połykania, a co się z tym wiąże trzymanie języka między zębami leżąc, a także mówiąc; mało sprawny język lub wargi. Niewłaściwe odżywianie może ujemnie wpływać na ich działanie np. przez brak pokarmów wymagających gryzienia (nie ćwiczy się narządów artykulacyjnych). Kolejnym czynnikiem powodującym wady wymowy są "nieprawidłowości w zakresie ośrodkowego układu nerwowego. Nieznaczne dysfunkcje korowej części analizatora kinestyczno-ruchowego odpowiedzialnego za prawidłowe ruchy i czucie ułożenia m. in. narządów artykulacyjnych powodują pewną niezgrabność ruchową objawiającą się trudnościami w wykonywaniu przez nie precyzyjnych ruchów. Utrudnia to wymawianie niektórych głosek, powoduje mylenie głosek zbliżonych do siebie, zmianę kolejności głosek i sylab w wyrazie".
Narząd słuchu, a właściwie jego nieprawidłowa budowa i funkcjonowanie powodują również wady wymowy, ponieważ osoba mówiąca nie posiada wzorca, przez co nie jest w stanie kontrolować swoich wypowiedzi. Innym czynnikiem zbliżonym do poprzedniego jest wadliwe (złe) działanie analizatora słuchowego, które nazywamy zaburzeniem rozwoju słuchu fonematycznego (lub fonemowego). Może przejawiać się to brakiem umiejętności rozróżniania podobnych głosek np. cz od c, powstają wówczas problemy z wymową, może wypowiadać dwie głoski jako jeden dźwięk. Uszkodzenie ośrodków i dróg nerwowych uner-wiających narządy mowne może być także przyczyną wad wymowy. Podobnie jak upośledzenie umysłowe. W przypadku wolniejszego rozwoju artykulacji, spowodowanego indywidualnym tempem i rytmem rozwoju może wystąpić wymowa charakterystyczna dla mniejszego dziecka. Mowa może rozwijać się "na patologicznej podstawie" przez co jej rozwój jest opóźniony.
Konsekwencje wadliwej artykulacji
"Poprawne wypowiadanie się, formułowanie zdań, swoboda w mówieniu warunkują prawidłowe myślenie".
Wady wymowy u dzieci mogą spowodować, iż źle będą czuły się wśród rówieśników, trudniej jest im się porozumiewać z innymi, unikają rozmów, mają problemy z opanowaniem umiejętności czytania i pisania. Nieprawidłowa artykulacja sprawia, że wypowiedź staje się niezrozumiała; może uniemożliwić zdobywanie nowych doświadczeń, akceptacji otoczenia, sukcesu oraz poczucia bezpieczeństwa. Osoba taka czuje się gorsza, inna, nie wierzy we własne siły. Jedną z konsekwencji nieprawidłowej artykulacji są trudności w nauce pisania i czytania. Nie zawsze wady wymowy są przyczyną niepowodzeń w pisaniu, jeżeli jednak tak jest, to wynika to z braku wzorca słuchowego, przez co mylenie podobnych głosek w wymowie prowadzi do mylenia ich, także w pisaniu np. "c" i "cz". Przyczyną większych trudności w zakresie nauki czytania i pisania stanowią nieprawidłowości w funkcjonowaniu analizatorów, takich jak: słuchowy, wzrokowy i kinestyczno-ruchowy, niż zaburzenia wymo-wy. Często zdarza się, że to nie wada zgryzu powoduje wadę wymowy lecz na odwrót. Dzieci z zaburzoną artykulacją posiadają następujące cechy: "niską ekspresję słowną, słabą koncentrację uwagi, brak wytrwałości w wykonywaniu zadań, małą towarzyskość, obniżoną aktywność społeczną. Wady wymowy pojawiające się u dzieci mogą zostać do końca życia, jeżeli nie będzie się ich poprawiać.
Jąkanie
Jąkanie to wielo przyczynowe zaburzenie, przez co prowadzenie działań terapeutycznych jest utrudnione. Leczenie w wieku dziecięcym polega na pedagogizacji rodziców i wychowawców, ponieważ dziecko nie zdaje sobie sprawy ze swoich problemów z wymową. Podstawowe cele takiej terapii to: "1) nie dopuścić do wykształcenia świadomości zaburzenia 2) rozwijać sprawność językowa dziecka środkami, które by nie pozostawały w sprzeczności z celem pierwszym." Nie pożądane jest przy tym powtarzanie prawidłowo wypowiedzianych słów i wymaganie tego od dziecka jąkającego się oraz poprawianie jego wypowiedzi. Działania korekcyjne powinny przebiegać w spokojnej, życzliwej atmosferze przez prawidłowe mówienie bliskiego otoczenia. Wpływ na mowę ma także to jak dziecko się odżywia, jaka jest atmosfera w rodzinie. Pomimo wszystko każdy przypadek należy rozpatrywać odrębnie, biorąc pod uwagę symptomy jąkania, osobowości, warunki środowiskowe i socjalne. Reguły postępowania w działaniach terapeutycznych osób jąkających się:
-osoby jąkające się nie powinny unikać mówienia
-osoby jąkające się powinny zmienić opinię o innych ludziach, starać się oceniać zachowanie swoje i innych obiektywnie
-osoby jąkające się powinny znać od strony teoretycznej mechanizmu mówienia, aby sprawdzać go na sobie oraz poprawiać się.
Powodzenia (postępy) w terapii zależą również od osobowości terapeuty.
Trudności w czytaniu i pisaniu
Czytanie i pisanie, tak jak mowa, są pewnymi sposobami porozumiewania się między ludźmi. W przypadku czytania, myśli wyraża się przy pomocy grupy wyrazów. Mówiąc przekazuje się słowa głoska po głosce, natomiast pisząc litera po literze w odpowiedniej kolejności. Opanowanie umiejętności czytania i pisania pozwala zdobywać samodzielnie nowe wiadomości, informacje, przekazywać i utrwalać swoje myśli na papierze oraz porozumiewać się z innymi. Zdarza się jednak, że występują trudności w nauce czytania i pisania.
I tak "dysleksja to niemożność nabycia umiejętności czytania, dysgrafia to trudność w osiągnięciu dobrego poziomu graficznego pisma ." W zasadzie nie mają związku z błędami mowy. Przyczynami trudności w pisaniu i czytaniu są: zaburzenia analizy wzrokowej, orientacji przestrzennej oraz nieprawidłowej lateralizacji. Dysleksja i dysgrafia przejawiają się trudnościami w zapamiętaniu znaków graficznych; będących przyczyną mylenia niektórych liter np. z-ź-ż; brakiem koordynacji podczas pisania ruchów rąk i werbalizacji, co jest przyczyną nie kończenia wyrazów, pisania liter następnej sylaby lub zamiast o-a na końcu wyrazu; również opuszczaniem i przestawianiem liter.
Bardziej szczegółowo zjawiska te opisuje Hanna Jaklewicz, zamienia jednak pojęcie dysgrafii terminem dysortografia . Uważa ona, że "dysleksja-dysortografia są to specyficzne trudności w nabyciu umiejętności czytania i pisania u dzieci z normalnym rozwojem inteligencji, u których prawidłowo funkcjonują narządy zmysłów wzroku i słuchu. Zaburzenia te związane są z nieprawidłowym bądź opóźnionym kształtowaniem się funkcji rozwojowych stanowiących fizjologiczne podłoże procesu czytania i pisania".
Termin dysleksja nie jest jednak jednoznaczny, używa się go do określenia zaburzeń w czytaniu lub zarówno trudności w czytaniu jak i w pisaniu, zdarza się także, iż pojęcie to oznacza wszelkiego rodzaju zaburzenia w uczeniu się. Dlatego możemy się spotkać z następującą definicją: "dzieckiem dyslektycznym nazywamy takie, które wykazuje specyficzne zaburzenia funkcji psychicznych niezbędnych do opanowania procesu czytania i pisania. Dzieci z tego typu zaburzeniem charakteryzuje: inteligencja, prawidłowe rozumowanie, pamięć, dobry wzrok i słuch. Problemy pojawiają się, gdy należy połączyć litery w określony wyraz lub dokonać analizy głosek w wyrazie, podobne trudności występują także w czytaniu. Zaburzenia w czytaniu i pisaniu zaliczane przez Selikowitza do specyficznych trudności w uczeniu się, mają charakterystyczne dla siebie objawy. I tak błędy popełniane przez dzieci dyslektyczne przy pisaniu i czytaniu to:
-nieprawidłowe rozpoznawanie liter podobnych do siebie pod względem struktury graficznej oraz dźwiękowej;
-mylenie liter podobnych pod względem graficznym lecz różniących się kierunkiem, np. b-d;
-dołączanie do wyrazu liter bądź sylab w jego różnych częściach;
-zastąpienie wyrazu innym wyrazem (sensownym lub nie);
-agramatyzmy (błędy gramatyczne);
-błędy ortograficzne (pomimo znajomości zasad);
-tempo, zarówno czytania jak i pisania wolniejsze od rówieśników;
-rysunek i pismo o obniżonym stopniu graficznym.
Natomiast charakterystyczne tylko dla czytania jest:
-czytanie wyrazów nie w całości,
-pomijanie sylab w śródgłosie,
-pomijanie wyrazów (z powodu powierzchownego czytania zdań przy prawidłowo czytanych słowach),
-zmiana miejsca sylab (przyczyną jest czytanie całościowe i powrót do sylab na początku słowa),
-nieprawidłowe stawianie pauz w tekście, zaburzona melodia zdania, błędne akcenty lub ich brak, niecałkowite rozumienie tekstu w tym przypadku wynikające z braku całkowitej automatyzacji czynności jaką jest czytanie. Ponieważ specyficzne trudności w pisaniu występują wspólnie z trudnościami w czytaniu, często stwierdza się te drugie. Zdarza się też, że mogą występować tylko trudności w pisaniu. A oto błędy przy nich występujące:
Błędy fonetyczne popełniane przez dzieci występują wówczas, gdy dziecko pisze tak jak mówi. Wynika to z kłopotów z przetwarzaniem fonemów na grafemy lub ze słuchem fonetycznym.
Dzieci popełniają również błędy spowodowane słabą percepcją wzrokową (mylenie liter o podobnym kształcie np. b -d).
Błędy typu słuchowego to mylenie dźwięków brzmiących podobnie np. krzak-kszak.
Błędy zamiany to nic innego jak zamiana kolejności liter stojących obok siebie w wyrazie np. klocek-kloeck.
Błędy pominięcia to opuszczenie litery np. kotek-ktek - wynikają często z problemów z rozkładaniem wyrazu na dźwięki.
Problemy z analizą słuchową oprócz wyżej wymienionego typu błędów mogą być przyczyną dodania litery np. rower -rowłer.
Dzieci z problemami fonologicznymi, leksykalnymi lub też językowymi popełniają błędy irracjonalne, nie wykazujące podobieństwa słuchowego czy też wzrokowego do wzoru wyrazu, który miały napisać np. kotara-ktaro . W zależności od przyczyny błędów dobiera się odpowiednie ćwiczenia. Dziecko mające trudności fonetyczne powinno ćwiczyć tzw. głoskowanie, czyli dzielenie wyrazów na poszczególne części dźwiękowe. Z kolei w przypadku problemów ze słuchem fonematycznym pojawia się konieczność ćwiczenia rozróżniania dźwięków podobnych. Ćwiczenie zapamiętywania wyrazów wraz z ich graficznym schematem jest niezbędne przy występowaniu trudności leksykalnych i problemów z pamięcią wzrokową.
Z kolei deficyty występujące przy trudnościach w pisaniu to:
1.Trudności motoryczne (ruchowe)
"Dziecko z dysgrafią wykonuje bez trudu działania konieczne do napisania pojedynczej litery, ale część mózgu odpowiedzialna za to, żeby litery układały się w sekwencje w linii ciągłej, nie działa właściwie. Takie zaburzenia nazywamy dyspraksją. Można go również zaobserwować u dorosłych z trwale uszkodzoną częścią mózgu. Te objawy mogą łączyć się z ogólną niezdarnością i z problemami z mową (dyspraksja werbalna)".
2.Nie postrzeganie właściwie kształtu i konfiguracji liter może być wynikiem deficytu percepcji wzrokowej (a dokładnie jest to problem z przekazywaniem obrazu z oka do mózgu, czego skutkiem jest nakładanie na siebie liter lub robienie zbyt dużych odległości, pisanie liter w nieodpowiednim kierunku).
3.Przyczyną trudności w pisaniu, może być też obniżenie napięcia mięśni odpowiedzialnych za drobne ruchy ręki występujące zazwyczaj łącznie z dyspraksją lub deficytem percepcji wzrokowej.
4.Deficyt pamięci wzrokowej polega z kolei na nieprawidłowym zapamiętaniu kształtu liter.
5.Deficyt planowania przestrzennego to nieumiejętność rozmieszczenia (odpowiedniego) tekstu na stronie.
6.Zbyt wolne pisanie może być również "deficytem występującym przy specyficznych trudnościach w pisaniu.
Ważne jest zwracanie uwagi jak dziecko trzyma długopis (tylko w młodszych latach, u starszych dzieci w przypadku nieprawidłowego trzymania zwracamy uwagę na kształt liter) i czy przytrzymuje wolną ręką kartkę.
Przyczyny występowania trudności w czytaniu i pisaniu
Uważa się, iż wpływ na występowanie trudności w czytaniu i pisaniu mają zaburzenia funkcji analizatorów: wzrokowego i słuchowego oraz grafomotorycznego. Zaburzenie analizatora wzrokowego w czytaniu jest przyczyną nieprawidłowego rozpoznawania liter, natomiast w przypadku analizatora słuchowego problemy pojawiają się przy dzieleniu wyrazu na głoski. Czasami zdarzają się zaburzenia obu analizatorów. Warto wiedzieć, że taki analizator składa się "z narządu zmysłowego, drogi doprowadzającej i części ośrodkowej, w której zachodzi odbiór bodźców i ich złożona analiza i synteza.
Logiczne wydaje się stwierdzenie, iż badając dziecko mające trudności w pisaniu i czytaniu, trzeba sprawdzić jego poziom rozwoju umysłowego, jeżeli jest on opóźniony kłopoty pojawiają się przy zapamiętywaniu kształtu i znaczenia liter. Często jednak dzieci z problemami w opanowaniu umiejętności czytania i pisania nie wykazują żadnych nieprawidłowości w rozwoju umysłowym.
Przyczyny trudności w nauce pisania i czytania Barbara Sawa dzieli na trzy grupy:
1.Nieodpowiednie metody dydaktyczne.
2.Czynniki emocjonalne: niepokój, nadmierna aktywność, brak koncentracji, odpowiedniej motywacji.
3.Defekty funkcji zaangażowanych przy czytaniu i pisaniu.
Trudności w opanowaniu umiejętności czytania i pisania mogą być skutkiem częściowych opóźnień w rozwoju w zakresie słuchu, wzroku czy ruchu.
Opóźnienia funkcji słuchowych i wzrokowych uniemożliwiają różnicowanie dźwięków i kształtów liter, utrudniając tym samym pisanie i czytanie. Skutkiem tego jest mylenie ze sobą t -l -ł, m -n, a -o (tama -tomo, bułka -bułko, brama -brana, klasa -ktasa, komu -komw, haleczka -heleczka, dobry -dodry) oraz ą -a, ę -e. Pojawić się może także mylenie liter takich jak p, d, g, b, które mają podobny kształt, ale różne położenie. Zaburzenia percepcji wzrokowej u dzieci przejawiają się występowaniem trudności przy przepisywaniu oraz brakiem ich przy pisaniu ze słuchu. Natomiast prawidłowa percepcja słuchowa jest potrzebna nie tylko po to by rozróżniać litery, ale także żeby rozumieć co oznaczają ich symbole oraz aby móc zastąpić usłyszany dźwięk znakiem graficznym.
Kolejną przyczyną występowania nieprawidłowości w czytaniu i pisaniu jest zaburzenie lateralizacji łączące się z zaburzeniem orientacji przestrzennej i koordynacji wzrokowo-ruchowej. Dzieci z tego typu problemami piszą brzydko, nie-zgrabnie, wychodząc poza linie, z niezachowaniem proporcji. Lewooczne dzieci czytając przestawiają litery bądź w ogóle je opuszczają. Dzieci leworęczne natomiast mają ograniczoną swobodę ruchów i szybko się męczą, przez co pismo jest niewyraźne.
Obniżona sprawność manualna jest natomiast przyczyną słabego poziomu graficznego pisma. Jeżeli występują zaburzenia w koordynacji między działaniem mięśni ręki, pismo jest mało płynne, tak jak i precyzja ruchów ręki. Natomiast dziecko z mało sprawnymi rękoma stawia nierówne litery, nie mieści się w liniach (lub ich nie dotyka), litery są pod różnym kątem, jedna na drugiej lub w ogóle się ze sobą nie łączą. W młodszych klasach dzieci te piszą wolniej niż ich rówieśnicy.
Przyczynami trudności zarówno w czytaniu jak i w pisaniu są zaburzenia słuchowe, wzrokowe oraz zaburzenia sprawności manualnej. Z kolei one są skutkiem niewielkich uszkodzeń ośrodkowego układu nerwowego z okresu płodowego, porodowego bądź wczesnego dzieciństwa.
Opóźniony rozwój mowy może być objawem obniżenia poziomu analizy i syntezy słuchowej. Powstaje on na skutek zaniedbania wychowawczego, niedosłuchu, głuchoty, zaburzenia emocjonalnego, ogólnego opóźnienia rozwoju psychicznego dziecka.
Nieprawidłowości w analizie i syntezie słuchowej są przyczyną opóźnień mowy. Dziecko z tymi zaburzeniami wolniej opanowuje słowa, zdania oraz poszerza swój słownik. Wydłuża się natomiast czas używania prostych słów, a słowa wielosylabowe zniekształcone są w takim stopniu, że trzeba domyślać się, jaka była treść wypowiedzi. Dzieci takie w okresie przedszkolnym mają problemy z artykulacją, często spieszczają słowa lub skracają je (mówią początkową sylabę lub opuszczają końcówkę), przestawiają dźwięki. Wszystkie te zaburzenia to skutki nieprawidłowej analizy i syntezy słuchowej mające również wpływ na naukę czytania i pisania. Zdarza się, że zaburzenia mowy i problemy w nauce czytania i pisania mogą mieć tą samą przyczynę.
Systematycznie i cierpliwie prowadzone ćwiczenia reedukacyjne często są jedyną efektywną formą pomocy dzieciom z trudnościami w nauce czytania i pisania. Należy jednak wiedzieć, iż korepetycje z języka polskiego, czyli powtarzanie materiału z lekcji, pisanie dyktand itp., nie są w stanie spełnić swego założenia, gdyż dzieci takie wiedzą jak napisać wyraz czy literę, jednak podczas pisania czy czytania zmieniają lub przekręcają ją. Ważnym elementem jest także uczestnictwo w zajęciach reedukacyjnych nauczycieli uczących dziecko i ich rodziców. W starszych klasach zaburzenia dyslektyczne i dysgraficzne mogą pojawić się w przedmiotach innych niż język polski. Zdarza się tak, iż dziecko nie mające kłopotów w młodszych klasach z czytaniem i pisaniem ma je w klasach starszych. Stało się tak, ponieważ samo poradziło sobie z kłopotami przy pomocy odpowiednich metod nauczania, braki w jednej dziedzinie nadrabiało dobrą formą w innej.
Błędy ortograficzne natomiast stanowią odrębny problem. Może zdarzyć się, że dzieci znając zasady pisowni i potrafiąc je uzasadnić, nie są w stanie ich za-stosować w praktyce. Jeżeli przyczyną sytuacji są zaburzenia funkcji słuchowych i wzrokowych zalicza się je do zaburzeń dyslektycznych (traktowanych w tym przypadku jako trudności w czytaniu i pisaniu).
Diagnoza specyficznych trudności polega na określeniu o ile czytanie jest opóźnione, a nie jakiego rodzaju są błędy popełniane przez dziecko. Zwraca się szczególną uwagę na zdolność rozróżniania liter, nastawienie do głośnego czytania (czy dziecko robi to niechętnie) i czy podczas czytania jego głos jest monotonny, a także czy wodzi palcem po tekście. Jednak, aby stwierdzić u dziecka dysleksję należy zbadać poziom inteligencji i czytania, wykluczyć inne czynniki mogące być przyczyną takiego stanu rzeczy.
Zależności między językiem a czytaniem i pisaniem
Związek mowy z umiejętnościami czytania i pisania jest niezaprzeczalny. Nie będziemy czytać nie potrafiąc dekodować języka pisanego, natomiast do pisania potrzebne jest kodowanie języka mówionego.
Wyróżniamy trzy rodzaje trudności językowych mających wpływ na uczenie się. Są to trudności w wypowiadaniu się, w rozumieniu mowy oraz werbalna dyspraksja.
Trudności w wypowiadaniu się mogą przejawiać się opuszczeniem niektórych wyrazów lub zmianą ich miejsca w obrębie zdania. Błędy w mówieniu przenoszą się na umiejętność pisania oraz łączą się z niepowodzeniami w czytaniu.
Trudności w rozumieniu mowy często są niezauważalne przez otoczenie, ponieważ dziecko wykorzystuje znaki niewerbalne w formie gestów lub domyśla się. Dzieci takie charakteryzuje nieśmiałość i małomówność.
Dyspraksja werbalna to trudności w wykonywaniu ruchów niezbędnych do procesu mówienia. Nie oznacza to, iż narządy (wiązadła głosowe, język, podniebienie, gardło i wargi) biorące w nim udział działają nieprawidłowo, są po prostu kontrolowane w nieodpowiedni sposób przez mózg. Może zdarzyć się, że dziecko z dyspraksją wymawia prawidłowo pojedyncze dźwięki, natomiast trudności pojawiają się w scalaniu wypowiedzi. Mowę takiego dziecka jest trudno zrozumieć z powodu jej zniekształceń.
Marta Deptuła
Przedszkole Niepubliczne "Akademia Krasnoludków"
w Warszawie |
