Sfera emocjonalna, jako swoista dziedzina życia psychicznego, ulega w wieku szkolnym wielkim przeobrażeniom w kierunku coraz większej intelektualizacji emocji oraz rozwoju uczuć wyższych, co pozostaje w związku z rozwojem całej osobowości dziecka. Nowe stosunki społeczne, w które wchodzi dziecko w wieku szkolnym, stwarzają swoiste warunki i dla jego uczenia się jak i dla dalszego rozwoju emocjonalnego i społecznego.
Dziecko rozpoczynające naukę szkolną wkracza do nowego, początkowo nie znanego sobie środowiska. Staje się członkiem społeczności szkolnej, w której działa system norm regulujących postępowanie uczniów i stawiających przed nimi różnorodne zadania i wymagania.
Dla rozwoju społecznego dziecka w młodszym wieku szkolnym. Istotne są: układ stosunków, atmosfera, postawy, przekonania i tryb życia w domu rodzinnym lub instytucji wychowania zbiorowego, zamierzone oddziaływania nauczycieli na terenie klasy i szkoły, swobodne obcowanie dziecka z rówieśnikami, które zaledwie w pewnej tylko części dostępne jest obserwacji dorosłych (rodziców i nauczycieli) i które podlega swoistym prawom rozwoju.
Sprawiane przez uczniów trudności wychowawcze nie zawsze są symptomem ich rzeczywistego nieprzystosowania się do warunków i wymagań życia szkolnego. Niejednokrotnie są po prostu efektem naturalnego rozwoju dzieci lub okoliczności i sytuacji, w jakich aktualnie się znajdują.
Potoczne używanie terminu: trudności wychowawcze jest na ogół nieprecyzyjne i wieloznaczne. Czasem przypisuje się je uczniowi, który: a). nie potrafi lub nie jest w stanie nawiązać poprawnych stosunków społecznych z rówieśnikami i dorosłymi, wskutek czego popada z nimi w częste konflikty; b). "nie wie, czego chce i wysuwa w stosunku do innych ludzi rozmaite pretensje – otwarte czy ukryte", jest to uczeń uwikłany w wewnętrzne konflikty, wywierające wyraźne piętno na jego zachowaniu, c). sprawia nauczycielom wiele kłopotów w pracy dydaktyczno – wychowawczej i nie poddaje się zwykłym oddziaływaniom pedagogicznym; d). czyni niezadowalające postępy w nauce, pomimo powszechnej o nim opinii jako uczniu zdolnym (Konopnicki J., 1971, s.23 i n.).
Przejściowe trudności pojawiają się zwykle u dzieci w wieku trzech lat i w pierwszym okresie rozpoczynania przez nie obowiązkowej nauki szkolnej.
Według A. Lewickiego trudności wychowawcze – odnoszą się tylko do niektórych objawów zachowania się dziecka, tj. pozostających w niezgodzie z przyjętymi powszechnie normami życia społecznego, a jednocześnie charakteryzujących się wyraźną uporczywością i nie poddających się zwykłym zabiegom wychowawczym. Nie zalicza do nich więc drobnych i przejściowych zaburzeń u dzieci, jak również pozbawionych szkodliwości dla normalnego rozwoju ich osobowości i charakteru.
Próbę uściślenia pojęcia trudności wychowawcze podjął u nas J.Konopnicki (1971), powołując się zwłaszcza na doświadczenia i wyniki badań D. H. Scotta. Unikał on świadomie używania terminu trudności wychowawcze ; zastępując terminem niedostosowanie społeczne. Twierdził, że podział dzieci na trudne i normalne implikuje winę dziecka. Stwarza to – jego zdaniem – niebezpieczeństwo upatrywania w dziecku trudnym głównych przyczyn jego przewinień i może stanowić oczywisty precedens dla nieangażowania się przez nauczycieli i wychowawców w sprawy tego dziecka.
Za główne kryteria rozpoznawania niedostosowania społecznego uznaje kryteria psychologiczne, według których:
- dziecko niedostosowane społecznie nie działa w swoim najlepszym interesie, co jest świadectwem jego sfrustrowania;
- zachowaniem swym sprawia ono wiele kłopotów, których samo nie jest w stanie rozwikłać;
- reakcje jego są skomplikowane, tzn. na ogół trudne do przewidzenia i nieproporcjonalne do bodźców, które je wywoływały (stąd tez nie łatwo jest ocenić właściwie jego zachowanie);
- dziecko takie napotyka różnego rodzaju niepowodzenia, nie ma możliwości przeżywania sukcesu będącego istotnym czynnikiem stymulującym działanie ludzkie);
- nie mając możliwości osiągania sukcesu, czuje się ono nieszczęśliwe, co stanowi główną cechę niedostosowania społecznego.
Społeczne kryteria rozpoznania niedostosowania u dziecka to:
- "Dziecko takie – jest na ogół rzadko lubiane przez inne dzieci, a także przez dorosłych. Ponieważ jego reakcji nie można przewidzieć, inni ludzie unikają go na ogół.
- Nie ma ono zaufania do innych ludzi, jest podejrzliwe i niezrozumiałe dla nich.
- Z trudnością nawiązuje kontakty i przyjaźnie, co powoduje, że czuje się ono wyobcowane w grupie.
- Nie mogąc w sposób normalny zaspokoić swoich potrzeb, czyni to w sposób okrężny, najczęściej dla otoczenia nieprzyjemny, a czasem nawet wręcz antyspołeczny"./J. Konopnicki/
Dokonana charakterystyka dziecka trudnego przez J.Konopnickiego pozwala powiedzieć, że trudności wychowawcze leżą zarówno w sferze jego osobowości, jak i czysto zewnętrznych zachowań. Są one wyrazem frustracji dziecka, różnych jego niepowodzeń i przeżyć o negatywnym ładunku emocjonalnym, i zarazem przejawami niedostosowania się dziecka do warunków i wymagań szeroko rozumianego życia społecznego.
M. Przetacznikowa i M. Susułowska twierdzą że "termin trudności wychowawcze, aczkolwiek rozumiany subiektywnie i niejednoznacznie, okazuje się użyteczny, ze względu na swą funkcjonalność, stanowiąc pomost między techniczną i niedostępną dla ogółu rodziców terminologia psychiatryczna i psychologiczną, a językiem potocznym". Terminu tego używają zamiennie z pojęciem nieprzystosowanie społeczne, przez co rozumieją trudności przystosowawcze lżejszego stopnia.
W literaturze naukowej jest brak zgodności dotyczącej nie tylko samej istoty trudności wychowawczych, lecz także rodzaju i liczby przejawów (symptomów).
A.Lang wymienia następujące przejawy niepożądanego społecznie zachowania dzieci i młodzieży (zgodnie z opiniami rodziców w tej sprawie): nieposłuszeństwo, wybuchy gniewu, wstydliwość, ssanie palców, moczenie nocne, nadmierna lękliwość, przemądrzałość, niechęć do kładzenia się spać wieczorem, płaczliwość i marudzenie.
R. Allendy do podstawowych trudności wychowawczych zalicza: lenistwo, złośliwość, skłonność do kradzieży, upór, nieśmiałość, lękliwość, ucieczki, brak skromności i opanowania (Han-Ilgiewicz N.,1961).
Na gruncie polskim wymienia się w wyniku przemyśleń, doświadczeń i badań naukowych m.in. takie objawy w zachowaniu uczniów, jak zachowanie agresywne, negatywizm, kłamliwość, nadpobudliwość psychoruchowa, zahamowanie, infantylizm uczuciowy, lękliwość, bojaźliwość, nieposłuszeństwo, złośliwość w stosunku do otoczenia, brak poszanowania autorytetu dorosłych (Przetacznikowa M. i Makiełło – Jarża G., Spionek H., i inni).
Najbardziej przekonująca spośród znanych klasyfikacji symptomów nieprzystosowania społecznego wydaje się dokonana przez D. H. Stotta, a spopularyzowana u nas przez J. Konopnickiego. Polega na wyodrębnieniu dwóch podstawowych kategorii przejawów trudności wychowawczych ze względu na przesadną bierność lub aktywność w zachowaniu uczniów trudnych. Wyróżnia się więc uczniów biernych (powściągliwych czy zahamowanych) i nadmiernie aktywnych (agresywnych).
Mimo rozbieżności w kwestii szczegółowego ujmowania przyczyn trudności wychowawczych, istnieją pewne punkty widzenia niektórych ich aspektów. Tak więc, nikt nie ma wątpliwości, że źródłem nieprzystosowania społecznego jest co najmniej kilka czynników. Są nimi – według dialektycznej teorii rozwoju psychicznego (Żebrowska M.):
- zadatki organiczne, które dziecko przynosi ze sobą na świat;
- środowisko obejmujące swym zasięgiem wszelkie bodźce działające na dziecko z zewnątrz, i to począwszy już od pierwszych chwil jego życia;
- aktywność własna dziecka, zależna częściowo od zadatków wrodzonych (czynników biologicznych) i wpływów środowiska, w jakim ono przebywa;
- oddziaływania wychowawcze, będące świadomym organizowaniem aktywności własnej dziecka po to, aby ukształtować w nim osobowość zgodnie z uznawanymi społecznie normami, zasadami, ideałami.
Podział trudności wychowawczych ze względu na cztery podstawowe czynniki rozwoju psychicznego dzieci i młodzieży – nie spełnia jednak w pełni wymagań, jakie stawia się poprawnej klasyfikacji. Pozbawiony jest jednolitej zasady podziału.
Zgodny z taką zasadą jest na ogół podział przyczyn trudności wychowawczych wyróżniający:
- przyczyny endogenne tkwiące w dziecku
- przyczyny egzogenne tkwiące w środowisku, w jakim żyje dziecko.
Na pierwsze składają się przyczyny biopsychiczne wraz ze źle ukierunkowaną aktywnością własna dziecka, a na drugie czynniki społeczne (środowiskowe) oraz popełniane błędy w procesie wychowania.
Przyczyny egzogenne i endogenne trudności wychowawczych uwzględniają wszystkie znane współcześnie klasyfikacje głównych źródeł nieprzystosowania społecznego. J. Konopnicki wyróżnia przyczyny środowiskowe i tzw. przyczyny wrodzone. Wśród przyczyn środowiskowych największą wagę przywiązuje do przyczyn tkwiących w środowisku domowym i środowisku szkolnym. Natomiast przyczyn wrodzonych nieprzystosowania społecznego upatruje głównie w niewłaściwym przebiegu ciąży i porodu.
Wiele napotykanych trudności wychowawczych ma charakter przejściowy. Spowodowane są chwilowym przeżywaniem frustracji i stresów, np. w wyniku zmiany miejsca zamieszkania, pojawienia się nowego dziecka w rodzinie, doraźnych konfliktów małżeńskich, przeciążenia nauką szkolną.
Groźnymi przyczynami nieprzystosowania społecznego są przede wszystkim wszelkie czynniki ryzyka oddziałujące w sposób stały i to niezależnie od tego, czy są to przyczyny tkwiące w środowisku rodzinnym i szkolnym, czy też przyczyny biopsychiczne.
Pragnę zwrócić uwagę na to : "Jakie skutki wychowawcze wynikają z określonych postaw rodziców?
Postawy rodzicielskie wywierają głęboki wpływ na dziecko, dlatego, że emocjonalny stosunek rodziców do dziecka wyraża się w każdym nieomal słowie skierowanym do niego, stanowi także komponent każdego zabiegu wychowawczego. Względnie trwałe nastawienie emocjonalne, którym jest przepojona postaw rodziców, wywołuje u dziecka reakcję w postaci specyficznego zachowania się. Na psychice dzieci pozostawia ślad uczuciowy stosunek rodziców, a ponadto oddziaływują na nią różne środki wychowawcze stosowane przez nich w sposób mniej lub bardziej przypadkowy czy zamierzony.
Odtrącająca postawa rodziców charakteryzuje się tym, że dziecko traktowane jest przez niechętnie, a niekiedy wrogo, oceniane jest w oczach rodziców surowo. Dziecko odtrącone przeżywa frustrację, często jest agresywne, nieposłuszne, kłótliwe, wybuchowe. Zdarzają mu się kłamstwa oraz popełnianie kradzieży. Odrzucenie dziecka przez rodziców zaburza jego rozwój emocjonalny i społeczny, powoduje to, że czuje się ono zagrożone, przeżywa lęk i niepokój, wyrasta w poczuciu izolacji ,a jego samoocena jest negatywna.
Postawa akceptacji rodziców polega na tym, że dziecko jest przyjęte takim jakie ono jest, z jego cechami wyglądu fizycznego, usposobienia i możliwościami umysłowymi. Dziecko akceptowane otoczone jest opieka, zaspokojone są jego potrzeby fizyczne i psychiczne, ma ono uczuciowa niezależność i zadowolenie z własnego istnienia. Postawa akceptacji sprzyja kształtowaniu się u dziecka zdolności nawiązywania trwałej więzi emocjonalnej, zdolności wyrażania uczuć. Nie sprawa trudności wychowawczych.
Nadmierna akceptacja ze strony rodziców prowadzi do subiektywnej oceny dziecka, jego zachowania, motywów, zniekształcającego osobowość, przyzwyczaja go do niesamodzielności, wyrabia w dziecku egoizm. Dzieci takie są zarozumiałe, zbyt pewne siebie, oschłe uczuciowo, nie posiadają umiejętności panowania nad swoimi emocjami, są wybuchowe. W życiu są bezradne i charakteryzują się mała odpornością psychiczną niezdecydowaniem.
Postawę unikającą charakteryzuje ubogi stosunek w uczucia między rodzicami dzieckiem, zaniedbywanie dziecka pod różnymi względami. Dziecko takie jest niezdolne do nawiązywania trwałych więzi uczuciowych, przez co jest uczuciowo niestałe, antagonistycznie nastawione do ludzi, kolegów w szkole. Często ma kłopoty w szkole spowodowane brakiem wytrwałości i koncentracji w nauce, poza tym jest ono nieufne, bojaźliwe lub wchodzi w konflikt z rodzicami, ze szkołą.
Przeciwieństwem w/w postawy jest postawa współdziałająca, która polega na wciąganiu i angażowaniu dziecka w zajęcia i sprawy rodziców i domu – odpowiednio do jego możliwości rozwojowych. Współdziałających rodziców cechuje aktywność w nawiązywaniu wzajemnych kontaktów. Rodzice ci znajdują przyjemność nie tylko we wspólnym wykonywaniu czynności, ale i wzajemnej wymianie uwag, obserwacji, zadań. Współdziałająca postawa na ogół powoduje, ze dziecko staje się ufne wobec rodziców, korzysta z ich rad, pomocy oraz jest zadowolone z rezultatów własnego wysiłku, jest wytrwałe, potrafi troszczyć się o swoja własność i innych.
Nadmierne koncentrowanie się na dziecku oraz przejawy dominacji postępowaniu, wpływa na tworzenie się nieprawidłowej postawy rodzicielskiej - nadmiernie korygującej, wymagającej, zmuszającej. Przy tej postawie rodzice zwykle naginają dziecko do wytworzonych przez nich wzorów, nie licząc się z jego indywidualnymi cechami i możliwościami w ramach jego fazy rozwojowej. W tej postawie stawiają wygórowane wymagania, narzucają pewne autorytety, rządzą dzieckiem, nie przyznając mu prawa do samodzielności, nie pozwalają na własną jego samodzielność. Postawa ta kształtuje u dziecka brak wiary we własne siły, niepewność, lękliwość, obsesje, przewrażliwienie, uległość oraz brak zdolności do koncentracji. Dzieci z takich rodzin często mają trudności w szkole lub przystosowaniu społecznym. Wpływ tej postawy jest niekiedy słabszy, gdy dziecko jest zdolne do buntu wobec rodziców i ma dobry kontakt z rówieśnikami. Niemniej jednak dziecko może wtedy przejawiać słabe aspiracje, brak opanowania uczuciowego i być podatne na frustracje.
Przeciwieństwem omówionej wyżej postawy jest postawa uznająca prawa dziecka, gdzie rodzice uznają prawa dziecka jako równe w rodzinie, bez przeceniania i niedoceniania jego roli. Rodzice przejawiają w ten sposób szacunek do jego indywidualności. Przy tej postawie dziecko wyrabia sobie lojalność, solidarność w stosunku do innych członków rodziny, podejmuje wiele czynności z własnej inicjatywy, co sprzyja jego twórczości.
Inny typ postawy rodzicielskiej – niepożądanej, to taka, gdy rodzice są nadmiernie skoncentrowani na dziecku, ale posiadającą cechę uległości, po postawa nadmiernie chroniąca. W postawie tej rodzice są bezkrytyczni do dziecka i uważają go za wzór doskonałości, często są nadmiernie pobłażliwi, nie doceniają możliwości dziecka, rozwiązują za niego problemy, ograniczają jego swobodę oraz izolują od społeczeństwa. Tego typu postawa rodziców może powodować u dziecka opóźnienie dojrzałości społecznej. Dzieci z rodzin o takiej postawie są zuchwałe, zarozumiałe, awanturnicze, egoistyczne, mają nadmierną pewność siebie i poczucie większej wartości, zdarza się że tyranizują matkę. W chwili, gdy takie dziecko znajduje się same ogarnia go niepewność, niepokój i złe samopoczucie psychiczne.
Kolejną postawą rodzicielską mającą niewątpliwy wpływ na wychowanie dziecka jest postawa przyznania dziecku rozumnej swobody. Polega na tym, że rodzice w miarę dorastania dziecka dają mu coraz szerszy zakres swobody, pozwalają na pracę i zabawę z dala od nich, a przy tym potrafią utrzymać swój autorytet, rozumnie troszcząc się o jego zdrowie i bezpieczeństwo. Taka postawa rodziców pozytywnie wpływa na osobowość dziecka, powodując przy tym to, że jest ono zdolne do współdziałania z rówieśnikami, charakteryzuje się ono uspołecznieniem, pomysłowością, bystrością, trzeźwością umysłu. Dziecko takie jest pewne siebie, łatwo przystosowuje się do różnych sytuacji społecznych, przejawia dążenie do pokonywania różnych przeszkód, kończenia czynności rozpoczętych, spełniania trudnych zadań.
Podsumowując należy powiedzieć, że rodzice przejawiający właściwe, pozytywne postawy wobec dziecka, z chęcią otaczają go opieką, dostrzegają i zaspakajają jego potrzeby, wykazują dużo cierpliwości. Łatwo też nawiązują kontakt z dzieckiem, który jest przyjemny dla obu stron i oparty na uczuciu wzajemnej sympatii i zrozumienia. Tylko właściwe postawy rodzicielskie stwarzają odpowiednie warunki dla prawidłowego rozwoju dziecka.
LITERATURA:
Han–Ilgiewicz N. Trudności wychowawcze i ich tło psychiczne. Warszawa PZWS 1961.
Konopnicki J. Niepowodzenia społeczne. Warszawa PWN 1971.
Łobocki M. Trudności wychowawcze w szkole. Warszawa WSiP 1989.
Przetacznikowa M. i Makiełło-Jarża G. Psychologia wychowawcza, społeczna i kliniczna. Warszawa WSiP 1977.
Przetacznikowa M. i Susułkowska M. Wybrane zagadnienia psychologii kliniczno-wychowawczej dzieci i młodzieży. W: Psychologia kliniczna.
Praca zbiorowa pod red. A. Lewickiego. Wyd. 3. Warszawa PWN 1974.
Skorny Z. Proces socjalizacji dzieci i młodzieży. Warszawa WSiP 1987.
Żebrowska M. (red) Psychologia rozwojowa dzieci i młodzieży. Warszawa PWN 1979.
Marta Knap
|
