Aglutynacyjność (dosł. sklejanie) – w
językoznawstwie
proces morfologiczny polegający na stosowaniu różnego rodzaju
afiksów
, określających funkcję
składniową
wyrazu w
wypowiedzeniu
. Od
końcówek fleksyjnych
afiksy te odróżnia luźniejszy związek z
rdzeniem
wyrazu oraz ich częsta jednofunkcyjność – zazwyczaj określają one tylko jedną
kategorię gramatyczną
, co niesie za sobą konieczność jednoczesnego dodawania do wyrazu wielu afiksów (np.
tur.
geliyorum = "idę", gdzie -iyor oznacza
czas
teraźniejszy, a -um pierwszą
osobę
).
Języki aglutynacyjne
Języki stosujące tę technikę noszą nazwę języków aglutynacyjnych – w
Europie
najważniejszymi reprezentantami tego typu są języki
węgierski
,
fiński
,
estoński
i
turecki
, należą tu także m.in.
gruziński
i
baskijski
, a ze starożytnych także
etruski
,
sumeryjski
i
elamicki
.
Poza obszarem europejskim, aglutynacja jest często spotykana, m.in. w niektórych
językach autochtonicznych ludów Ameryki
, takich jak
keczua
, oraz w rozprzestrzenionych po olbrzymich obszarach
Azji
językach
ligi uralo-ałtajskiej
. Do języków aglutynacyjnych należą też
japoński
i
koreański
.
Aglutynacja pełni w tych językach często również funkcję
słowotwórczą
– umożliwia przekazywanie rozbudowanych treści za pomocą ciągu połączonych ze sobą
morfemów
, np. jednym z najdłuższych wyrazów języka węgierskiego jest 'meg˙szent˙ség˙telen˙ít˙het˙etlen˙ség˙es˙kei˙dés˙ei˙tek˙ért', pochodzący od wyrazu 'szent', czyli 'święty'.
W wielu językach można znaleźć przykłady aglutynacji, zwłaszcza w zakresie słowotwórstwa, co jednak nie powoduje automatycznej klasyfikacji do typu aglutynacyjnego. Na przykład, w
języku angielskim
można znaleźć takie wyrazy, jak "antidisestablishmentarianism", gdzie wyrazem bazowym jest "establish". Polskim przykładem mogłoby być "antysamoubezprzedmiotowianie", gdzie wyrazem bazowym jest "przedmiot" (lub "miot"). W zakresie słowotwórstwa, językiem aglutynacyjnym jest
esperanto
, w którym stosuje się swobodne połączenia morfemów, np 'mal-konsent-ema' czyli 'skłonny nie zgadzać się': 'mal' oznacza przeciwieństwo, 'konsenti' oznacza 'zgadzać się', '-ema' jest sufiksem oznaczającym skłonność.
Mechanizm aglutynacji na przykładzie jęz. fińskiego
Cząstkami doklejanymi do wyrazu są
- końcówki przypadków
- końcówki dzierżawcze
- -ni -mme
- -si - tte
- -nsa (nsã) -nsa (nsã)
- -kin -kaan (-kããn)
Przykładowa aglutynacja wygląda tak (na przykładzie słowa sana - słowo)
- sana
- sanassa (Inessiivi) - (w słowie)
- sanassani - końcówka dzierżawcza (w moim słowie)
- sanassanikin - formant potwierdzający (też w moim słowie)
Kolejność stosowania formantów jest ściśle określona. Przy doczepianiu formantów stosuje się wszelkie zasady oboczności – ale tylko w przypadku pierwszego formantu. Pozostałe nie wpływają na strukturę wyrazu:
- puukko (finka)
- puukossa (w fince)
- puukossani (w mojej fince)