Efekt fotoelektryczny (zjawisko fotoelektryczne, fotoefekt) –
zjawisko fizyczne
polegające na
-
emisji elektronów
z powierzchni przedmiotu (zjawisko fotoelektryczne zwane również zjawiskiem fotoelektrycznym zewnętrznym dla odróżnienia od wewnętrznego);
- przeniesieniu
nośników ładunku elektrycznego
pomiędzy
pasmami energetycznymi
(tzw. zjawisko fotoelektryczne wewnętrzne), w wyniku naświetlania
promieniowaniem elektromagnetycznym
(na przykład światłem widzialnym) o odpowiedniej
częstotliwości
, zależnej od rodzaju przedmiotu.
Emitowane w zjawisku fotoelektrycznym elektrony nazywa się czasem fotoelektronami.
Energia kinetyczna
fotoelektronów nie zależy od
natężenia światła
a jedynie od jego częstotliwości. Gdy oświetlanym ośrodkiem jest
gaz
, zachodzi zjawisko fotojonizacji, gdy zachodzi zjawisko fotoelektryczne wewnętrzne mówi się o
fotoprzewodnictwie
.
Odkrycie i wyjaśnienie efektu fotoelektrycznego przyczyniło się do rozwoju
korpuskularno-falowej
teorii materii, w której obiektom mikroświata przypisywane są jednocześnie własności falowe i materialne (korpuskularne). Wyjaśnienie i matematyczny opis efektu fotoelektrycznego zawdzięczamy
Albertowi Einsteinowi
, który w
1905
roku wykorzystał hipotezę
kwantów
wysuniętą przez
Maxa Plancka
w
1900
roku.
Historia odkrycia
Doświadczenie Hertza z cewką
W roku
1887
Hertz
opublikował wyniki swych badań nad przeskokiem iskier w iskrowniku cewki odbierającej fale elektromagnetyczne. Zbudowany przez niego odbiornik fal składał się z obręczy i
cewki zapłonowej
– ilekroć odbiornik rejestrował fale elektromagnetyczne, na cewce przeskakiwała iskra. Hertz umieścił swe urządzenie w ciemnym pudle, by iskra była lepiej widoczna i zaobserwował, że spowodowało to osłabienie iskry. Okazało się, że szyba izolująca źródło fal i odbiornik pochłaniała
promieniowanie ultrafioletowe
, które towarzyszyło przeskokowi elektronów w szczelinie cewki. Zastąpienie szkła
kwarcem
nie powodowało zmniejszenia iskry, gdyż kwarc nie pochłania promieniowania ultrafioletowego. Hertz nie analizował dalej zaobserwowanego przez siebie zjawiska i ograniczył się do publikacji swych wyników.
Pierwsze prawo fotoefektu Stoletowa
W
1888
Stoletow
rozpoczął badania fotoefektu, odkrytego rok wcześniej przez
Hertza
. W
1889
opublikował ich rezultaty w fundamentalnej pracy Актино-электрические исследования (tak Stoletow nazywał fotoefekt). Przeprowadzając serię oryginalnych eksperymentów Stoletow odkrył pierwsze prawo fotoefektu (zwane prawem Stoletowa), zgodnie z którym siła fotoprądu jest wprost proporcjonalna do intensywności padającego
światła
.
Thomson i odkrycie elektronu
W roku
1899
Thomson
badał promieniowanie ultrafioletowe powstające w lampie katodowej. Zainspirowany pracami
Maxwella
stwierdził, że
promienie katodowe
są strumieniem ujemnie naładowanych cząstek, które nazwał korpuskułami, a które dziś znamy jako
elektrony
. Odwracając eksperyment Thomson umieścił metalową blaszkę (katodę) w rurze
próżniowej
i wystawił ją na promieniowanie o wysokiej częstotliwości. Zmienne pole elektromagnetyczne powodowało powstawanie w metalu prądu o natężeniu zależnym od natężenia i barwy światła jakim naświetlał rurę.
Obserwacje von Lenarda
Trzy lata później, w roku
1902
,
Philipp von Lenard
stwierdził zależność między energią emitowanych elektronów, a intensywnością światła padającego na powierzchnię. Lenard używał mocnego
światła łukowego
, dzięki któremu mógł w dużym zakresie regulować jego natężenie i częstotliwość. Zmieniał także napięcie między płytką emitującą (katodą) a odbierającą elektrony. Zauważył, że powyżej pewnej wartości dodatniego napięcia przyłożonego do płytki zanika prąd emisji, przy czym napięcie to zależy wyłącznie od częstotliwości padającego światła, a nie jego natężenia. Przykładając napięcie ujemne obserwował początkowo wzrost prądu przy zwiększaniu napięcia, później natężenie prądu nie rosło. Maksymalne natężenie prądu zależało od natężenia oświetlenia. Jego eksperymenty dostarczały zbyt mało danych ilościowych, by na ich podstawie móc wyjaśnić obserwowany fenomen. Doświadczenie opracowane przez Leonarda wzbudziło zainteresowanie zjawiskiem.
Einstein i hipoteza kwantów
Wyjaśnienie efektu fotoelektrycznego jest niemożliwe na gruncie
fizyki klasycznej
(
elektrodynamiki klasycznej
) zakładającej, że światło jest falą elektromagnetyczną – należałoby raczej oczekiwać, że energia fotoelektronów zależy od natężenia fali świetlnej.
Zjawisko zostało wyjaśnione w roku
1905
przez
Alberta Einsteina
opierającego się na założeniach mechaniki kwantowej. Tym samym zjawisko fotoelektryczne, obok
efektu Comptona
, stało się kluczowym dowodem na kwantową naturę światła.
Objaśnienie zjawiska
|
efekt fotoelektryczny |
Zaproponowane przez Alberta Einsteina wyjaśnienie zjawiska i jego opis matematyczny oparte jest na założeniu, że energia wiązki światła pochłaniana jest w postaci porcji (
kwantów
) równych hν, gdzie h jest
stałą Plancka
a ν oznacza częstotliwość fali. Kwant promieniowania pochłaniany jest przy tym w całości. Einstein założył dalej, że usunięcie elektronu z powierzchni metalu (substancji) wymaga pewnej pracy zwanej
pracą wyjścia
, która jest wielkością charakteryzującą daną substancję (stałą materiałową). Pozostała energia unoszona jest przez emitowany elektron. Z tych rozważań wynika wzór:
gdzie:
Hipoteza kwantów wyjaśnia, dlaczego energia fotoelektronów jest zależna od częstości światła oraz, że poniżej pewnej częstotliwości światła, zjawisko fotoelektryczne nie zachodzi. Einstein opublikował swoją pracę, w której wyjaśnił zjawisko fotoelektryczne, w Annalen der Physik w 1905 r.
Otrzymane równanie zostało potwierdzone doświadczalnie przez
Millikana
. Millikan był zagorzałym przeciwnikiem koncepcji Einsteina i przez 10 lat eksperymentował próbując ją obalić. Paradoksalnie, jego doświadczenia stały się koronnym dowodem słuszności kwantowej natury światła. Co więcej, precyzyjne pomiary Millikana umożliwiły bardzo dokładne wyznaczenie stałej Plancka. Równanie opisujące zależności energetyczne w fotoefekcie nazywane bywa równaniem Millikana-Einsteina.
Za wyjaśnienie efektu fotoelektrycznego Albert Einstein otrzymał w
1921
roku
Nagrodę Nobla
.
Idea kwantu energii została zapożyczona przez Einsteina z prac Plancka dotyczących wyjaśnienia zjawiska promieniowania
ciała doskonale czarnego
.
Odstępstwa od powyższego opisu
- Światło zazwyczaj oddziałuje z elektronami znajdującymi się na powierzchni katody, ale niektóre fotony mogą wnikać głębiej. Wówczas uwolniony elektron, zanim opuści katodę, może wytracić część energii na zderzenia wewnątrz katody.
- W przypadku bardzo dużych natężeń światła (np. z lasera) mogą zachodzić procesy wielofotonowe, co oznacza, że jeden elektron może zaabsorbować energię kilku fotonów.
Zjawisko fotoelektryczne wewnętrzne
W efekcie fotoelektrycznym wewnętrznym energia fotonu też jest całkowicie pochłaniana przez elektron. Ale elektron nie jest uwalniany, jak to ma miejsce w zjawisku fotoelektrycznym zewnętrznym, przenosi się do pasma przewodnictwa zmieniając tym samym własności elektryczne materiału (
Fotoprzewodnictwo
). Zjawisko to zachodzi tylko wówczas, gdy energia fotonu jest większa, niż wynosi szerokość pasma wzbronionego (odległość energetyczna między pasmem walencyjnym a pasmem przewodnictwa).
Zastosowania
Efekt fotoelektryczny jest powszechnie wykorzystywany w
fotokomórkach
,
bateriach słonecznych
,
fotopowielaczach
,
noktowizorach
, elementach
CCD
w aparatach cyfrowych,
fotodiodach
itd. Pochłaniane przez te urządzenia światło wykorzystywane jest do wytwarzania prądu elektrycznego i generowania ładunku, którego ilość można zmierzyć.