Żory (
śl.
Žory[3],
niem.
Sohrau) –
miasto
na prawach powiatu położone w południowej
Polsce
, w
województwie śląskim
.
W latach 1945-54 siedziba
gminy Żory
, a w latach 1977-82
gminy Żory
.
W latach 1975-1998
Żory administracyjnie należały do
województwa katowickiego
.
Jest jednym z miast należących do
Rybnickiego Okręgu Węglowego
. Siedziba
dekanatu
. Stan ludności obecnie wynosi około 62 tysiące mieszkańców. Obecnie miasto spełnia rolę handlową, usługową, logistyczną oraz małej przedsiębiorczości.
Położenie
Żory leżą na
Górnym Śląsku
na
Płaskowyżu Rybnickim
nad rzeką
Rudą
. Obszar
miasta
wynosi 64,64
km²
, co daje mu miejsce w pierwszej sześćdziesiątce na
liście
polskich miast pod względem
powierzchni
. Żory graniczą z powiatami
mikołowskim
,
pszczyńskim
i
rybnickim
oraz miastami
Jastrzębie-Zdrój
i
Rybnik
.
Interaktywny Plan Miasta
[4]
Nazwa miasta
Nazwa miasta ewoluowała od najdawniejszej Sari, która do dziś jest łacińskim odpowiednikiem nazwy Żor. Następnie powoli zmieniając się przez Zari i Żary doszła do obecnej Żory. Od początku jednak nazwa nawiązywała do ognia, w związku ze średniowieczną metodą wypalania lasów pod budowę osad.
Administracja
Miasto jest członkiem
Związku Subregionu Zachodniego
.
Podział administracyjny
Żory składają się z 9 dzielnic oraz 7 osiedli, które z uchwałą z dnia 29 czerwca 2007 roku są również dzielnicami. Oprócz nich istnieją także 2 inne, które nie posiadają żadnego statusu i wchodzą w skład danej dzielnicy gdzie się znajdują. Wszystkie sołectwa w tym dniu utraciły swój statut i uzyskały miano dzielnicy[5].
Dzielnice | Osiedla (będące również dzielnicami) | Osiedla wchodzące w skład dzielnic - Osiedle Gwarków (dzielnica Rój)
- Osiedle Fadom (dzielnica Kleszczówka)
|
Historia
W okresie tworzenia się
polskiej
państwowości ziemie dzisiejszych Żor zamieszkiwało
lechickie plemię
Golęszyców
. W drugiej połowie IX wieku ziemie te znajdowały się w granicach
państwa wielkomorawskiego
, a następnie, ok. 921 r. –
czeskiego
.
Po raz pierwszy nazwa wsi Żory pojawiła się w 1258. 24 lutego 1272
książę opolsko–raciborski
Władysław
podpisał umowę, zawierającą postanowienie o przejściu wsi pod jego władzę oraz o lokacji
miasta
(na
prawie magdeburskim
). Miało ono obowiązujący do dziś owalny kształt z prostokątnym
rynkiem
, dwiema bramami (
krakowską
i cieszyńską) i murami. Prawdopodobnie już w 1292 r.
książę raciborski
Przemysław
stał się
lennikiem
króla
czeskiego
, ale przyjmuje się, że okres lenny rozpoczyna się w 1327 r. W 1336 roku księstwo przechodzi w ręce
Przemyślidów
. W latach 1345, 1433 i 1473 Żory były oblegane odpowiednio przez wojska
polskie
,
husyckie
i
węgierskie
. W latach 1521–1532 księstwo po raz ostatni znajdowało pod władaniem Piasta, po czym władzę na 20 lat przejęli
Hohenzollernowie
.
W 1526 roku Żory stały się częścią państwa
Habsburgów
. W roku 1627 podczas
wojny trzydziestoletniej
wojska protestanckie zajęły Żory. Następnie wojska katolickie zdobyły i zrabowały miasto. W latach 1645–1666 Żory były rządzone przez
Wazów
(w ramach zastawu całego księstwa). W 1742 roku miasto po
pierwszej wojnie śląskiej
stało się częścią państwa
pruskiego
. XIX wiek zaznaczył się
industrializacją
(huta "Waleska", odlewnia żeliwa "Pawła" i młyn parowy), zbudowano połączenia kolejowe do
Orzesza
(1884) i
Gliwic
(1888). W latach 1919–1921 miały miejsce trzy
powstania śląskie
, w których brali udział również mieszkańcy Żor. W III Powstaniu śląskim miasto zostało zajęte w nocy z 2/3 maja 1921 roku poprzez zwarty atak oddziałów powstańczych z kierunku północno-wschodniego przeprowadzony przez 2.batalion Nikodema Sobika z pułku żorskiego Antoniego Haberki oraz z kierunku zachodniego przeprowadzonego przez 3.batalion Feliksa Michalskiego z pułku żorskiego. Oddziały te wspierał także batalion dowodzony przez Józefa Szenderę z pułku pszczyńskiego Franciszka Rataja, który atakował miasto od południa. Powstańcy opanowali dworzec, pocztę, budynek Policji Plebiscytowej oraz zdobyli 11 karabinów maszynowych[]. Po
Plebiscycie w 1922 roku
miasto znalazło się w granicach
Polski
jako część
województwa śląskiego
, chociaż w samych Żorach zdecydowanie zwyciężyła opcja niemiecka (2353 do 1036)[6].
1 września 1939 miasto zajął
Wehrmacht
, a w październiku Żory zostały bezpośrednio włączone do
III Rzeszy
. W mieście utworzono
polenlager nr 95
(1942–1945). Przez Żory ewakuowano w styczniu 1945 roku więźniów
obozu koncentracyjnego Birkenau
w ramach tzw.
marszu śmierci
. Od stycznia do marca tego roku trwały walki sił
Armii Czerwonej
z wojskami niemieckimi o Żory, w czasie których 80% zabudowy miasta zostało doszczętnie zniszczone.
Po wojnie nastąpiła odbudowa miasta. W latach 70. i 80. XX wieku miał miejsce intensywny przyrost demograficzny Żor, związany z rozwojem
górnictwa węgla kamiennego
i budową osiedli w technologii
wielkiej płyty
. Po
1989
roku górnictwo zostało objęte restrukturyzacją, co wpłynęło na gwałtowny wzrost bezrobocia w Żorach. W ramach walki z tym zjawiskiem utworzono podstrefę
Katowickiej Specjalnej Strefy Ekonomicznej
i
Żorski Park Przemysłowy
, a miasto zmieniło charakter z przemysłowego na handlowo–usługowy.
Pożary
Specyficzną częścią historii miasta są liczne pożary, w tym m.in.:
- 1552 – spłonęła połowa miasta
- 1661 – spłonął drewniany kościół pod wezwaniem Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny
- 1702 – spłonęła doszczętnie drewniana zabudowa miasta
- 1807 – spłonął średniowieczny drewniany kościół pod wezwaniem
Najświętszej Marii Panny
Na pamiątkę pożaru z 1702, w jego rocznicę (11 maja), od ponad 300 lat obchodzone jest jedyne w Europie
Święto Ogniowe
.
Zabytki
- Kościół
gotycki
pw. św. św. Filipa i Jakuba
- Mury obronne
- Kapliczka przy ul. Murarskiej
- Kamienne krzyże pokutne na starym cmentarzu przy ul. Męczenników Oświęcimskich oraz w dzielnicy Rogoźna na posesji przy ul. Wodzisławskiej
- Gichta – pozostałość po hucie "Waleska" z 1836 r.
- Niskie kamieniczki powstałe z cegieł muru obronnego przy ul. Murarskiej
- Pałac
klasycystyczny
z XVII/XVIII w. w dzielnicy Baranowice
- Stare miasto
-
cmentarz żydowski
– 1818 r.
- Kapliczka przy ul. Rybnickiej w Rowniu.
Komunikacja i infrastruktura
Żory leżą na południe od
autostrady A4
. Dodatkowo przez Żory (dzielnice: Rowień-Folwarki i
Rój
) będzie przebiegać obecnie budowana
autostrada A1
łącząca południe z północą kraju. Przez Żory przebiegają następujące drogi:
Komunikacja miejska w Żorach jest organizowana przez
MZK Jastrzębie-Zdrój
. W mieście działają też linie miejskie
ZTZ Rybnik
oraz
MZK Tychy
.
Edukacja
Żory oferują pełną gamę usług z zakresu edukacyjnego od form przedszkolnych aż do wydziałów zamiejscowych uczelni wyższych. Znajduje się tu 13 publicznych przedszkoli oraz liczne placówki oświatowe.
Kultura
Miasto posiada Miejski Ośrodek Kultury, w którym znajduje się sala widowiskowa gdzie dzieją się najważniejsze spektakle teatralne w Żorach, na pierwszym piętrze można podziwiać galerie na wybrany temat, a na drugim piętrze muzeum pokazujące kulturę
Afryki
choć nie tylko. Oprócz tego ośrodka działają też inne działające na terenie całego miasta. Miejska Biblioteka Publiczna znajduje się na osiedlu Pawlikowskiego i posiada 9 filii (z czego jedna w szpitalu).
Kina: Scena "Na Starówce" – jedna sala kinowa.
W Żorach działa Miejska Biblioteka Publiczna, która posiada także 7 filii[7].
Sport
Kluby
- LKS Jedność
Rogoźna
-
MTS Żory
(piłka ręczna kobiet) – dawniej TS Pogoń 1922 Żory. Mistrz Polski juniorek w sezonie 2003/2004, Wicemistrz Juniorek w 2007
- Hawajskie Koszule (koszykówka mężczyzn) – II liga
- KS Żory (piłka nożna)
- LKS Żory Rój (piłka nożna)
- Iskra Rowień (piłka nożna)
- MKS Polaris Żory (piłka nożna)
- Baranowice (piłka nożna)
- Gepardy Żory (baseball) – ekstraklasa
- LKS Żory Rój (piłka nożna)
- MOSIR MUKS Sari Żory (siatkówka dziewcząt)
Działalność Sportowa
Orlik 2012
Obecnie na terenie Żor znajdują się trzy boiska wybudowane w ramach programu
Orlik 2012
. Planowana jest budowa kolejnych dwóch obiektów.
Religia
- Kościół rzymskokatolicki
- Kościoły protestanckie
- Inne
Statystyki
- Zmiany w liczbie ludności Żor na przestrzeni ponad 200 lat[8]:
Największą populację Żory odnotowały w
1994
– 67 107 mieszkańców.
Przeciętne miesięczne wynagrodzenie brutto (2007) w PLN – 2 132,51 zł, czyli 74,4% średniej krajowej[9].
Struktura ludności
- Ogółem – 60 938 (stan na 31.12.2008)
- Mężczyźni – 29 909 (49,1%)[10]
- Kobiety – 31 029 (50,9%)[10]
- Bezrobocie – 8,8% (1736 osób)[11]
Infrastruktura techniczna
Ludzie związani z Żorami
-
Sonia Bohosiewicz
– od 1998 roku aktorka
Teatru Starego w Krakowie
- Henryk Frelich- aktor Teatru Wybrzeże, Teatru Wyspiańskiego, obecnie lekarz stomatolog
-
Ignatz Grünfeld
– katowicki mistrz i przedsiębiorca budowlany oraz radny miejski
-
Krystian Lupa
– polski reżyser teatralny, scenograf, grafik, autor scenariuszy teatralnych[13]
-
Zygmunt Łukaszczyk
–
wojewoda
śląski
od
30 listopada
2007
-
Jerzy Makula
– lotnik, wielokrotny mistrz świata w lotach szybowcowych
- ks. dr
Johannes Nikel
– biblista, prepozyt kapituły katedralnej we Wrocławiu
-
Alojzy Orszulik
– emerytowany
biskup łowicki
, uczestnik
rozmów w Magdalence
-
Ryszard Andrzej Ostrowski
–
polski
polityk,
radca prawny
,
poseł
na
Sejm III kadencji
- Wiesław Pieregorólka, dyrygent
-
Stanisław Sojka
– muzyk
-
Otto Stern
– fizyk, noblista
-
Iwona Węgrowska
– (pseudonim Abra) – piosenkarka oraz uczestniczka piątej (VIP) edycji
Baru
-
Józef Polok
– polski aktor, satyryk i biznesmen.
-
Marek Probosz
– polski aktor, reżyser, scenarzysta i producent filmowy, pisarz i wykładowca w szkole kształcącej aktorów.
- Bartosz Gajda – polski aktor, członek kabaretu
Łowcy.B
.
-
Stefanie Zweig
– niemicka pisarka pochodzenia żydowskiego.Jej autobiograficzna nowela Nirgendwo in Afrika (Nigdzie w Afryce) z 1998 roku, została zekranizowana a film otrzymał w 2002 roku Oskara dla najlepszego filmu nieanglojęzycznego. W filmie tym wspomina dzieciństwo i pobyt u dziadka w Żorach (Sohrau) który prowadził przed wojną Hotel Zweig położony na rynku na rogu ulicy Szerokiej. Obecnie w budynku tym znajduje się na parterze Bank BPH a na piętrze salon bilardowy.
-
Adam Zdziebło
- wiceminister rozwoju regionalnego
Miasta partnerskie
Zobacz też
Przypisy
- ↑ 1,0 1,1 Powierzchnia i ludność w przekroju terytorialnym w
2008
r. (
GUS
),
[1]
- ↑
Ludność. Stan i struktura w przekroju terytorialnym, stan 31.12.2009
- ↑ Na czeskich mapach z XIX wieku pojawia się nazwa Žarov
- ↑
Oficjalna strona plan miasta
- ↑
Dzielnice
- ↑
Wyniki plebiscytu w powiecie rybnickim
- ↑
Działy i filie
(
pol.
). Miejska Biblioteka Publiczna w Żorach. [dostęp 2009-03-12].
- ↑ B. Kieczka, G. Utrata – Moja "Mała Ojczyzna" Dzieje Żor, wydanie XI
- ↑
Bank Danych Regionalnych GUS
- ↑ 10,0 10,1
Biuletyn Informacji Publicznej
- ↑
Powiatowy Urząd Pracy
, dane procentowe dot. stanu w styczniu 2009 r., a w liczbach bezwzględnych – na dzień 28.02.2009 r.
- ↑
Oficjalna strona Urzędu Miasta
- ↑ Uczęszczał do Liceum im. Karola Miarki. Od kilku lat w liceum jest wydawana gazeta szkolna "Loopa" – nazwa na cześć Krystiana Lupy (zmieniona pisownia nazwiska)
[2]
Linki zewnętrzne