Ikona (
gr.
εικων, eikón oznaczające obraz) -
obraz
, powstały w kręgu kultury bizantyńskiej wyobrażający postacie
świętych
, sceny z ich życia, sceny
biblijne
lub liturgiczno-symboliczne. Charakterystyczna dla chrześcijańskich Kościołów wschodnich, w tym
prawosławnego
i
greckokatolickiego
.
Historia
Dokumenty
Soboru Nicejskiego II
z 787 r. wspominają, że tradycja wykonywania ikon istniała od czasów
apostolskich
, nie ma jednak na to żadnych dowodów historycznych. Według tradycji, autorem pierwszych ikon był
Łukasz Ewangelista
.
Genezę ikony wywodzi się z
portretowego
malarstwa
późnoantycznego. Informacje o istnieniu ikon Chrystusa, Marii, św. Piotra i Pawła oraz innych świętych znaleźć można po raz pierwszy w pismach
Euzebiusza z Cezarei
i
Epifaniusza z Cypru
w IV wieku. Przedmiotem kultu stały się ikony już w V w. (wg pism
św. Augustyna
).
Hypatiusz z Efezu
wspomina po raz pierwszy o pokłonie przed ikoną w połowie VI w.
W okresie kształtowania się sztuki chrześcijańskiej, słowem "ikona" określano na chrześcijańskim Wschodzie, w krajach pozostających pod wpływami
Bizancjum
, wszystkie przedstawienia Chrystusa, Matki Boskiej, aniołów, świętych, i scen historycznych z
Pisma Świętego
niezależnie od tego, w jakiej technice były wykonane. W czasach nowożytnych pojęciem tym zaczęto nazywać tylko obrazy przenośne (malowane, rzeźbione, wykonane w emalii lub mozaice), nie związane z architekturą. Istnieją przekazy z 2. poł. VI w. o cudach dokonywanych przez ikony. Były to zawsze ikony-portrety przenośne, mocy cudotwórczej nie przypisywano ikonom o treści historycznej. Najstarsze zachowane ikony pochodzą z
VI wieku
z
klasztoru
św. Katarzyny na
Synaju
.
Malarstwo ikonowe rozwijało się w
Bizancjum
aż do jego upadku w
XV wieku
oraz na terenach objętych wpływami kultury bizantyńskiej czyli w
Grecji
,
Serbii
, na
Bałkanach
, w
średniowiecznych
Włoszech
oraz na
Rusi
. Najstarsze zachowane do naszych czasów ikony pochodzą z
VI wieku
. Najbardziej reprezentatywne dla tego okresu są zwłaszcza trzy dzieła przedstawiające:
świętego Piotra
,
Chrystusa
Pantokratora oraz Marię z aniołami i ze świętymi Teodorem i
Jerzym
.
Za najwybitniejszego rosyjskiego twórcę ikon uważany jest
Andriej Rublow
.
Technika i zasady wykonania
Ikony malowano najczęściej na specjalnie przygotowanym drewnie cedrowym lub cyprysowym. Były to święte drzewa dla wschodniego chrześcijaństwa. Na Rusi stosowano drewno
lipowe
lub
sosnowe
.
Najstarsze ikony były malowane przeważnie przy zastosowaniu techniki
enkaustycznej
(połączenie wosku pszczelego ze
spoiwem malarskim
). Od VI wieku farby te zaczęto zastępować
temperą jajową
, w której spoiwem jest woda, zmieszana z
żółtkiem jaja kurzego
. Zastosowanie nowej techniki wymagało dokonania czterech, następujących po sobie, czynności:
- naklejenia na deskę tkaniny,
-
gruntowania
za pomocą zmieszanej z klejem
kredy
lub
gipsu
,
- nałożenia farby i
złocenia
,
- zabezpieczenia ikony
pokostem
lub
lakierem
na bazie oleju.
Niekiedy na gotową ikonę nakłada się sukienkę - odlane w metalu (
srebrze
bądź
złocie
) lub wykonane techniką
repusowania
zdobienie z otworami na twarz i ręce przedstawionej postaci, przy czym rysunek na blasze dokładnie powtarza zasłonięte fragmenty obrazu[2].
Ikony wykonywano także w technice
mozaiki
,
emalii
, rzeźbiono w
drewnie
,
marmurze
, steatycie lub
kości słoniowej
. Późne,
XIX
i
XX-wieczne
ikony malowano także w technice olejnej. Malowanie ikon było ściśle określone w podręcznikach (gr. hermeneia, ros. podlinniki), pisanych często przez mnichów – malarzy[3]. Tradycja wiązała się nie tylko z ikonografią, ale dotyczyła również materiału, przygotowania podłoża, specjalnej technologii, odpowiednich kolorów, a nawet kolejności kładzenia warstw malarskich.
Na spreparowane deski (odpowiednio ukształtowane z wgłębieniem w przedniej części w którym umieszcza się właściwą treść – tzw.
kowczeg
), wzmocnione z tyłu zastrzałem, nakładano grunt kredowo-alabastrowy. Na gruncie rysowano lub przerysowywano z podręczników kontury obrazu, a następnie nakładano w określonej kolejności farbę i pozłotę. Na koniec umieszczano także napisy w języku greckim lub starocerkiewnosłowiańskim z imionami świętych postaci lub objaśnieniami scen (zazwyczaj umieszczane w
polu ikony
. Najświętsze Imiona (Matki Boskiej, Chrystusa) umieszczano w greckich skrótach (
abrewiacjach
). Ikona jest dla wschodniego chrześcijaństwa tekstem liturgicznym,
sakramentale
, a także "obrazem tamtego świata", dlatego nie mogła powstać bez wcześniejszego przygotowania teologicznego malarza, ewentualnie pod ścisłym nadzorem teologa. Ważne było również przygotowanie duchowe ikonografa (modlitwa, post).
Ikonę zawsze werniksowano, przez co zachowywała swój wygląd przez około 100 lat. Następnie na skutek zmian barwy
werniksu
malowidło ciemniało. Dodatkowo pokrywała je warstwa sadzy od świec. Na wyblakniętym, słabo widocznym obrazie malowano niekiedy nowy.
Ikony zdobione były
szlachetnymi kamieniami
, okuciami ze
srebrnej
lub
złotej
blachy. Czasem zamiast
drewna
używano
płótna
lub
metalu
.
Pisanie a malowanie ikon
Spopularyzowane, zwłaszcza przez autorów rosyjskich i polskich, jest określenie "pisanie ikon", podkreślać mające sakralny, liturgiczny charakter ikony. Oznacza proces jej powstawania. Według badaczy problemu (jak np. ks.
Henryk Paprocki
) określenie to jest wynikiem błędnego tłumaczenia z języka greckiego, w którym słowo γράφω (podobnie jak писать w rosyjskim) oznacza zarówno pisać, jak i malować (stąd też ros. ikonopisiec - od greckiego ikonographos).
Malowanie ikon w Polsce
Szkoła w Bielsku Podlaskim
W
Polsce
ikony powstawały głównie w
XV
-
XVI wieku
na ziemiach wschodnich i południowo-wschodnich. Dla ujednolicenia malarstwa ikonowego istniały podręczniki – wzorniki dla malarzy np. tzw.
podlinnik
. Zawierał szczególne przepisy
techniczne
i wzorniki ikonograficzne. Najstarszy, zachowany w formie
rękopisu
egzemplarz datowany jest na rok
1523
. Na
kompozycję
ikony składa się centralnie umieszczona postać
świętego
obramowana scenami związanymi z jego życiem.
Współcześnie jedyną aktywną szkołą malowania ikon w Polsce jest
Policealne Studium Ikonopisarstwa
w
Bielsku Podlaskim
prowadzone przez ks. mitrata Leoncjusza Tofiluka. Szkoła istnieje od
1991
roku i kształci w zawodzie technika plastyka ikonografa.
Malowania ikon uczy również ks. dr Jan Pazgan, wykładowca Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej im. Witelona w Legnicy oraz Wyższego Seminarium Duchownego w Legnicy, który jest Duszpasterzem Akademickim w kościele pw. Św. Józefa Opiekuna Zbawiciela w Legnicy. Prowadzi również Duszpasterstwo Akademickie IKONA, gdzie często prowadzi warsztaty malowania ikon.
Perspektywa
Najczęściej ikony malowane są płasko, bez uwzględnienia perspektywy malarskiej, dającej złudzenie trójwymiarowości przestrzeni. W większości przypadków są pozbawione klasycznej perspektywy liniowej.
Niejednokrotnie znaczenie poszczególnych elementów przedstawień jest podkreślane przez ukazywanie najważniejszych postaci w większej skali.
Barwa
W Bizancjum sensu sztuki upatrywano w pięknie. Kanon zakładał malowanie czystymi kolorami (nigdy nie mieszano barw) i używanie w dużych ilościach pozłoty. Barwa była traktowana jako tak samo ważna jak słowo, a ponieważ każde z nich ma znaczenie, również barwy przekładano na język symboli, który nadawał kolorom ściśle określone znaczenie:
- Złoto symbolizowało świętość, oddanie czci, nieśmiertelność, Bożą chwałę.
- Purpura: władzę i bogactwo.
- Czerwień oznaczała życie, krew, piękno i czystość.
- Bielą przedstawiano Boskość, czystość i niewinność.
- Niebieski oddawał niebo, ale też duchowość i mistycyzm.
- Zielony: życie, wieczną młodość, płodność, wewnętrzne bogactwo.
- Brąz był symbolem ziemi, materii, ubóstwa.
Bizantyńska symbolika koloru została przyjęta na Rusi, ale barwy, osadzone w narodowej tradycji, stały się tam bardziej żywe i jasne.
Teologia ikony
Trójca na podst. ikony św. Andrieja Rublowa
Ikona nie jest zwykłym obrazem religijnym. Malowanie ikon było czynnością świętą. Ikona, która powstawała w klasztorach Starej Rusi, malowana przez uprzywilejowanych mnichów, była emanacją bóstwa, które prowadziło rękę twórcy. Zrodzona w modlitwie, wymagała przed przystąpieniem do pracy specjalnych postów, powstawała w postawie klęczącej autora.
Ikony mają za zadanie pogłębiać życie duchowe, wprowadzać do modlitwy. Anonimowy autor ikony miał pomóc podążać we właściwym kierunku. Modlitwa przed ikoną związana jest z określonym rytuałem: przy zapalonych świecach wierni kłaniają się przed ikonami, całują je.
Ikona pełni ważną rolę w kulcie kościołów wschodnich, jest ona przedstawieniem świętego, jego uosobieniem i reprezentacją. Zapewniała łączność ze świętym, pośredniczyła w modlitwie. Uważa się, że jest on obecny w danym miejscu właśnie dzięki ikonie.
Czyste kolory używane do malowania, złocenia w płomieniu świec nabierają szczególnego blasku. Ogień świecy jest symbolem wzniesienie duszy do Boga. Pokłon przypomina o tym, że nie tylko dusza, ale i ciało powinno uczestniczyć w modlitwie. Otrzymane od Boga nie jest czymś gorszym od umysłu i ma prawo na równi brać udział w rozmowie z Bogiem.
W związku ze świętością ikony nie mogła ona być przedmiotem handlu czy zarobkowania, które z punktu widzenia człowieka wierzącego było traktowane jako grzech.
Rodzaje przedstawień
Jezus Chrystus Pantokrator
Ikona Zbawiciela
Najważniejszą ikoną jest ikona
Chrystusa
. Kanon przedstawiania Chrystusa przyjęto w IX w. Ikonografowie wyróżniają Chrystusa nimbem z wpisanym weń krzyżem z dziewięciu linii. Jego barwy: niebieska i czerwona mają swoją symbolikę, oznaczają boską i ziemską naturę Chrystusa. Najczęstsze sposoby przedstawiania Chrystusa:
-
Pantokrator
(Wszechwładca, Pan wszystkiego,
gr.
Παντοκρατωρ) – przedstawienie
Jezusa Chrystusa
jako władcy i sędziego
Wszechświata
.
-
Mandylion
lub
veraicon
- przedstawienie nawiązujące do
acheiropojetycznych
(
grec.
Αχειροποίητος;
ros.
нерукотворный – nie ręką ludzką uczyniony) wizerunkach
Chrystusa
, ukazujący twarz Zbawiciela na rozwiniętej chuście.
-
Zbawiciel w siłach
(Zbawiciel w majestacie, Zbawiciel tronujący między mocami) (
gr.
Kyrios ton dynameon;
ros.
Спас в силах) – ikonograficzne przedstawienie
Chrystusa
Pantokratora
, który zasiada w centrum ikony na tronie na tle trzech
mandorli
w formie czerwonego rombu, ciemnobłękitnego owalu i na dole czerwonego kwadratu.
-
Emmanuel
(w
hebr.
עמנואל, czyli
Emmanuel
oznacza Bóg z nami) – ikonograficzny typ przedstawienia
Chrystusa
w wieku młodzieńczym.
-
Wielki Arcykapłan
(
ros.
Великий Архиерей) – przedstawienie
Chrystusa
oparte na
starotestamentowym
proroctwie ("Tyś Kapłanem na wieki na wzór Melchizedeka" (Ps 110,4) – skomentowane później w
Liście do Hebrajczyków
(Hbr 5,6)), ukazujące Chrystusa w kapłańskiej odzieży.
-
Nie rozpaczaj po mnie Matko
(
ros.
Не рыдай Мене, Мати) – ikonograficzny odpowiednik zachodniochrześcijańskiej
Piety
, przedstawiający
Chrystusa
nagiego, do połowy złożonego w grobie, z zamkniętymi oczyma, pochyloną głową i rękoma (na których widoczne są rany po gwoździach) ułożonymi w znak krzyża. Za plecami Chrystusa często umieszcza się krzyż z inskrypcjami. Z prawej strony
Bogurodzica
podtrzymuje i przytula syna.
-
Deesis
(
łac.
z
gr.
Δεομαι, modlitwa, prośba) – motyw związany z
ikonografią chrześcijańską
. Polega ona na trimorhionicznym (trójczęściowym) obrazowaniu osób świętych – centralną osobą jest
Chrystus
jako
Pantokrator
, obok
Maryja
, następnie
Jan Chrzciciel
(tzw. małe Deesis), Apostołowie
Piotr
i
Paweł
oraz prorocy (tzw. wielkie Deesis).
-
Król Królów
(
ros.
Царь царей) – przedstawienie rozwinięte w
XIV
-
XV
w. w sztuce serbskiej, później rozpowszechnione na Rusi, wariant
Deesis
gdzie Jana Chrzciciela zastępował król Dawid i inni prorocy.
-
Chrystus Starotestamentowy
(
ros.
Христос Ветхий Деньми) – ikonograficzne wyobrażenie
Chrystusa
jako starotestamentowego, siwowłosego Boga-Starca.
- Błogie Milczenie
-
Dobry Pasterz
- Kapłan
Ikona Matki Bożej
Matka Boża
na ruskiej ikonie ma zawsze zatroskany wyraz twarzy. Jej smutek ma jednak różne odcienie: żałości, zadumy, ale zawsze niesie mądrość i wewnętrzną siłę. Przepełniona jest matczynym błogosławieństwem.
Matka Boża ukazywana jest w różny sposób: objawia Dzieciątko światu, czule przytula je, bądź przytrzymuje. Podstawowe rodzaje przedstawień Matki Bożej to:
- Eleusa (
gr.
– czułość, miłosierdzie) czyli Maryja z Dzieciątkiem siedzącym na ramieniu i przytulającym policzek do jej twarzy;
-
Hodegetria
(
gr.
– przewodniczka, wskazująca drogę), gdzie Matka Boża prawą dłonią wskazuje na Chrystusa Emmanuela, trzymanego przez nią na lewym ramieniu; określenie nawiązuje do nazwy świątyni w Konstantynopolu, ton Hodegon, w którym była przechowywana najstarsza ikona tego typu wizerunku Marii i Dzieciątka.
- Oranta jest jednym z najstarszych przedstawień Bogurodzicy, tak malowali ją pierwsi chrześcijanie. Kanon tej ikony nawiązuje do starożytnego wzoru człowieka pobożnego, dlatego Matka Boża w modlitwie wznosi ręce ku górze. Zgodnie z tradycyjnymi wierzeniami w prawosławiu, jeśli Maryja opuści dłonie, nastąpi koniec świata.
Ikona Trójcy Świętej
Kanon ikony
Trójcy św.
oparty jest na XVIII rozdziale
Księgi Rodzaju
, gdzie pod dębem w Mamre Bóg objawił się
Abrahamowi
i
Sarze
pod postaciami trzech
aniołów
. Uważano, m.in. tak sądzili św. Cyryl Aleksandryjski i św. Ambroży Mediolański, że Stary Testament w tym miejscu nawiązuje do Trójcy św. Jej przedstawianie niosło ikonografom wiele problemów, wynikających z trudności w ujęciu tak abstrakcyjnego pojęcia, jakim jest Bóg w Trzech Osobach. Umieszczano krzyż w nimbie środkowego anioła, uważanego wówczas za Chrystusa, lub nad głowami wszystkich trzech. Problem rozstrzygnął w 1551 roku car Rosji
Iwan Groźny
na tzw.
Soborze Stu Rozdziałów
. Powołując się na najwcześniejsze ikony Trójcy św. i odwzorowywane z nich przedstawienia
Rublowa
, nakazał, aby krzyży nie umieszczać w ogóle.
Konserwacja ikon
Początkowo ikony traktowano wyłącznie jako przedmioty kultu. Na początku XX wieku dostrzeżono także ich wartość artystyczną. Dzięki wypracowaniu techniki konserwacji ikon, odświeża się poczerniałe z wiekiem pierwotne kolory. Technika ta polega na polaniu ikony
spirytusem
i
oliwą
, następnie podpalaniu i szybkim gaszeniu. Końcowy etap pracy to zeskrobywanie rozmiękczonej
sadzy
z powierzchni ikony[4].
Przypisy
- ↑
Jasna Góra - Sanktuarium - Cudowny Obraz
- ↑ A. Siemaszko, K. Czerni, Andrej Rublow i ruskie ikony, Warszawa 2003, s. 18. .
- ↑ m.in.mnich Dionizos:"Księga malarska z Góry Athos" {Hermeneia), XIV{?} w.
mnich Teofil: "Schwedula diversium artum", XII w.
Dymitr Zograf: "Hermaneia" 1851 - ↑ A. Siemaszko, K. Czerni, Andrej Rublow i ruskie ikony, Warszawa 2003, s. 24. .
Bibliografia
Zobacz też
Linki zewnętrzne