Ciechocinek –
miasto i gmina
w
województwie kujawsko-pomorskim
, w
powiecie aleksandrowskim
.
W latach 1975-1998
miasto administracyjnie należało do
województwa włocławskiego
. Miasto położone jest w
Kotlinie Toruńskiej
, w szerokiej dolinie
Wisły
, na lewym brzegu rzeki.
Ciechocinek jest miastem o charakterze uzdrowiskowym. W mieście praktycznie nie ma przemysłu, znajdują się tu m.in.
szpitale uzdrowiskowe
,
sanatoria
, prewentorium, ośrodki wypoczynkowe (wczasowo-turystyczne), zakłady przyrodolecznicze, pijalnia
wód mineralnych
,
hotele
,
restauracje
,
warzelnia soli
. Część
uzdrowiskowa
bogata jest w zieleń
parków
,
skwerów
,
kwietników
i dywanów kwiatowych. Co roku przyjeżdża wielu kuracjuszy i turystów (52 tys. w 1980 r., 85 tys. w 1987 r.). Podstawą rozwoju są wody lecznicze: chlorkowo-sodowe, bromkowe, jodkowe, żelaziste, borowe, które pochodzą z licznych na tym terenie źródeł solankowych. Leczy się tutaj choroby narządów ruchu, reumatyczne, ortopedyczno-urazowe, kobiece, układu oddechowego, nerwowego i krążenia. W tym celu stosuje się wiele zabiegów m.in. kąpiele solankowe, jodobromowe, siarkowe, zawijania
borowinowe
,
balneoterapie
(
fizykoterapia
,
inhalacja
,
irygacja
,
klimatoterapia
, kuracja pitna), gimnastykę i
masaże
.
W północnej części
uzdrowiska
znajduje się
Park Zdrojowy
, założony w
1875
–
1876
roku w stylu krajobrazowym z licznymi gatunkami
drzew
i
krzewów
, (także egzotycznymi) jego projektantem i twórcą był Hipolit Cybulski. W parku rosną m.in.
kłęk kanadyjski
,
korkowiec amurski
,
miłorząb dwuklapowy
. Ciechocinek posiada również oryginalny
rezerwat
florystyczny – stanowisko słonorośli (m.in.
soliród zielny
,
mlecznik nadmorski
,
aster solny
) ujęte od 1962 roku w 1,88 ha rezerwatu Ciechocinek w pobliżu tężni III.
W okolicach Ciechocinka ze względu na potrzebę ochrony jego specyficznego
mikroklimatu
stworzono obszar chronionego krajobrazu Niziny Ciechocińskiej o powierzchni 36814 ha.
Struktura powierzchni
Według danych z roku 2009[2] Ciechocinek ma obszar 15,26 km², w tym:
- użytki rolne: 50%
- użytki leśne: 10%
Miasto stanowi 3,22% powierzchni powiatu.
Demografia
Dane z 30 czerwca 2009[3]:
Opis | Ogółem | Kobiety | Mężczyźni |
---|
jednostka | osób | % | osób | % | osób | % |
populacja | 10 837 | 100 | 6000 | 55,4 | 4837 | 44,6 |
gęstość zaludnienia (mieszk./km²) | 710,2 | 393,5 | 316,7 |
Według danych z roku 2005[4] średni dochód na mieszkańca wynosił 2126,63 zł.
Historia
Od średniowiecza do rozbiorów Polski
Na obszarze dzisiejszego Ciechocinka istniała niegdyś osada i gród kasztelański Słońsk, po raz pierwszy wymieniony w
falsyfikacie mogileńskim
z
1065
roku. Zakłada się, że początki Słońska jako
prasłowiańskiego opola
mogą sięgać VIII-IX wieku, a parafii słońskiej – wieków X-XI. Kasztelania słońska obejmowała tereny położone na prawym brzegu
Wisły
. Książę
Konrad I mazowiecki
utrzymywał w Słońsku warzelnie
soli
. Przypuszcza się, że duże powodzie XIII wieku, które niszczyły nisko położone części
Płocka
i
Torunia
przyczyniły się do zniszczenia Słońska[5].
Pierwsza wzmianka o wsi pochodzi z
1379
roku (Ciechocino). Nazwa Ciechocinek po raz pierwszy pojawiła się w
1520
roku[6].
Właścicielami Ciechocinka byli:[7]
Istnienie
folwarku
w Ciechocinku jest poświadczone od roku
1670
. Wcześniej Ciechocinek to mała osada bez folwarku[8]. Napływ osadników holenderskich na przełomie XVI i XVII wieku oraz przejście wsi w ręce Niemojewskich[9] stały się dla Ciechocinka i okolic ważnym momentem rozwoju – osuszano bagna, karczowano lasy, odwadniano zalewane tereny, zasiedlano nieużytki[10].
XVIII wiek to czas powiększania się Ciechocinka – dane z roku
1779
mówią o 50 mieszkańcach Słońska oraz 105 mieszkańcach Ciechocinka z Rozkoszem[11].
Pod obcą władzą – czasy rozbiorowe
Po
I rozbiorze
, kiedy
Austria
zagarnęła
żupy
solne
w
Wieliczce
i
Bochni
, podjęto poszukiwania nadających się do eksploatacji źródeł
solanki
i największe odkryto właśnie w Ciechocinku. Na mocy "ustawy solnej" z
5 marca
1791
zamierzano wybudować warzelnię soli, lecz późniejsze burzliwe wydarzenia nie sprzyjały realizacji projektu. Do rozbiorów Ciechocinek był w województwie inowrocławskim. Po
23 stycznia
1793
r. jako osada w powiecie radziejowskim znalazł się pod
zaborem pruskim
[12], w latach
1807
-
1815
był w departamencie bydgoskim
Księstwa Warszawskiego
[13], a później na mocy Ustawy Konstytucyjnej Królestwa Polskiego z
27 czerwca
1815
włączony do województwa mazowieckiego
Królestwa Polskiego
pozostając w powiecie radziejowskim obwodu kujawskiego[14].
Po śmierci w
1810
roku ostatniego z Niemojewskich – Ksawerego – lokalne dobra przeszły w ręce jego córkom – Barbarze i Ksawerze. Barbara wyszła za mąż za Józefa Zawadzkiego[15], a ten w
1823
sprzedał dwie włóki ziemi ze źródłami solankowymi Konstantemu Wolickiemu. Dwa lata później Wolicki przekazał nabyty majątek bezinteresownie Skarbowi Królestwa Polskiego. Na mocy kontraktu z
10 czerwca
1825
przejął na siebie obowiązek wybudowania na koszt Skarbu Królestwa warzelni soli. Zgodnie z treścią ukazu
cara
Mikołaja I
z
10 października
1827
roku Skarb Królestwa wykupił od Józefa Zawadzkiego dobra ciechocińskie[16]. Stało się tak dzięki intensywnym staraniom
Stanisława Staszica
i
Ksawerego Druckiego-Lubeckiego
. Pod tężnie, warzelnię i plantacje cierni wykupiono obszary należące do
Słońska
i
Wołuszewa
. W latach
1824
-
1829
wybudowano tężnie I i II, natomiast w
1830
roku ukończono budowę warzelni. Z lat 1828-1829 pochodzi też pierwsza wzmianka o leczniczym działaniu tutejszych źródeł – przebywały tu dzieci Franciszka Ksawerego Druckiego-Lubeckiego oraz rodzina Ludwika Platera. Te pierwsze odnotowane kąpiele miały się odbywać w starej oberży folwarcznej ulokowanej przy obecnej ulicy
Józefa Bema
32. Nowym inwestycjom towarzyszył napływ mieszkańców. Statystyki za rok
1827
podają istnienie w Ciechocinku 10 domów zasiedlonych przez 91 osób, zaś w kolonii Ciechocinek 13 domów i odpowiednio 128 osób[17].
Wybuch
powstania listopadowego
przeszkodził w uruchomieniu warzelni. Wolicki, uznany za sprawą uczestnictwa w Powstaniu za zdrajcę, przeniósł się do Francji, więc pełną eksploatację zakładu rozpoczęto w
1832
r. po powołaniu Banku Polskiego na jego nowego komisarycznego zarządcę. Od
1836
roku solanki zaczęto komercyjnie wykorzystywać do celów leczniczych. W miejscowej
austerii
rządowej położonej w obecnym Parku Zdrojowym oraz karczmie na Starym Ciechocinku zainstalowano po cztery miedziane wanny – powstał zalążek zakładu leczniczego i do Ciechocinka zaczęli przybywać kuracjusze. Tę datę przyjmuje się za oficjalne narodziny uzdrowiska w Ciechocinku.
W latach
1837
-
1842
Ciechocinek włączono do powiatu włocławskiego guberni warszawskiej. Pozostawał w niej aż do roku
1866
kiedy to przeniesiono go do powiatu nieszawskiego tej samej guberni.
Dostępność do
uzdrowiska
wzrosła po uzyskaniu w
1867
r. połączenia kolejowego. W
1869
wybudowano pierwszy dworzec kolejowy. W związku z ułatwioną od tamtego czasu komunikacją Ciechocinek nazywano niekiedy "przedmieściem Warszawy".
Pod koniec XIX wieku Ciechocinek był największym uzdrowiskiem w Królestwie, jednym z najmodniejszych na ziemiach polskich.
I wojna światowa
Z chwilą wybuchu
I wojny światowej
ogłoszono
stan wojenny
, a
3 sierpnia
1914
przejął władzę Tymczasowy Komitet Bezpieczeństwa Publicznego mający za przewodniczącego dra L. Lorentowicza. We wrześniu
1915
Ciechocinek został zajęty przez wojska niemieckie i austriackie. Decyzją z
23 marca
1916
osadę włączono do powiatu włocławskiego
Generał-Gubernatorstwa
warszawskiego.
11 listopada
1916
reskryptem szefa administracji Generał-Gubernatorstwa nadano zaś osadzie
prawa miejskie
. Miasto przybrało charakter wojskowego uzdrowiska i szpitala polowego zarazem, a lata wojny doprowadziły do dewastacji i rozkradzenia mienia.
II RP
4 lutego
1919
dekret Rządu Polskiego "O zarządzie miejskim" potwierdził
prawa miejskie
dla Ciechocinka. W latach międzywojennych nastąpił dalszy rozwój i rozbudowa uzdrowiska, między innymi odwiercono pierwszą
cieplicę
. W
1939
r. miasto liczyło 5200 mieszkańców.
Okupacja niemiecka
1 września
1939
zorganizowano w Ciechocinku Szpital Wojskowy nr 801 obliczony na 120 łóżek, który działał od rozpoczęcia działań wojennych aż do ewakuacji
8
i
9 września
[18].
12 września
miasto zostało zajęte przez wojska brygady "Netze"
Wehrmachtu
pod dowództwem generała majora Eccarta Freiherra von Gablenza wspomagane przez oddziały operacyjne służby bezpieczeństwa
Einsatzkommando I z Einsatzgruppe III
. Tego samego dnia doszło w mieście do pierwszych aresztowań i zabójstw. Niemieckie oddziały zamordowały 20 rannych żołnierzy
Armii "Pomorze"
i opiekującą się nimi pielęgniarkę oraz trzech przypadkowo wybranych w mieście cywili[19]. Do
26 września
władza w mieście należała do komendantury wojskowej. Za organizację niemieckiej administracji cywilnej odpowiedzialny był szef zarządu administracji cywilnej przy dowództwie 4 Armii Wehrmachtu,
SS-Oberführer
Fritz Hermann. Osoby, którym nadawano stanowiska, rekrutowały się z szeregów
Selbstschutzu
, na czele którego w mieście stał Gustaw Tober – podległy dowódcy na powiat SS-Sturmbannführerowi Leo Ostuf Patinie. Pierwszym burmistrzem okupowanego miasta został na kilka dni kowal ze Słońska – Fryderyk Elgert, a po nim – nauczyciel Otto Leschner, dyrektorem uzdrowiska zaś – Stefan Adam[20].
26 października
na mocy decyzji
Hitlera
z
8 października
Ciechocinek został wraz z całym powiatem nieszawskim włączony do rejencji inowrocławskiej
Kraju Warty
.
22 grudnia
zmieniono nazwę miasta na Hermannsbad i uczyniono stolicą powiatu z władzami powiatowymi rezydującymi w
Aleksandrowie Kujawskim
.
1 czerwca
1940
rozpoczął się pierwszy sezon kuracyjny w Hermannsbad – z zabiegów mogli korzystać wyłącznie obywatele niemieccy. W II poł.
1940
roku nowym burmistrzem został dyrektor uzdrowiska Reichsdeutsch Willy Scholz. Po nim rządzili tu jeszcze Mohrlock i od roku
1943
– Lindenberg.
Równolegle do prowadzonych na terenie Ciechocinka akcji eksterminacji i wysiedleń zmierzających do utworzenia z uzdrowiska "wzorcowego niemieckiego miasta" otoczonego "odwiecznie niemieckimi wsiami osadników"[21] zawiązywały się lokalne grupy oporu, w których działalność zaangażowanych było ok. 100 osób. Najwcześniej, bo jeszcze w 1939 powstały lokalne agendy Komendy Obrońców Pokoju i
Polskiej Organizacji Zbrojnej "Znak"
, w kolejnym roku Kujawskiego Związku Polityczno-Literackiego i
Narodowej Organizacji Wojskowej
. Na przełomie
1940
i
1941
powstał rejon
ZWZ
-AK Ciechocinek, krypt. "Cerelis", "N-0-115". Od
1941
działały
Organizacja Wojskowa Związek Jaszczurczy
oraz
Szare Szeregi
. W
1942
zorganizowano
Wojskową Służbę Kobiet
[22].
Zamieszkujących w Ciechocinku ok. 700 Żydów zamknięto w
getcie
, część z nich wysiedlono w
1940
do
Generalnego Gubernatorstwa
, pozostałych wymordowano w obozie zagłady
Kulmhof
w
Chełmnie nad Nerem
[23]. Szacunkowe i niepełne obliczenia dotyczące natomiast polskich ofiar (grudzień
1945
) zamykają się w liczbie 35[24]. Polacy byli pozbawieni mienia i sukcesywnie wysiedlani w głąb
Rzeszy
na roboty przymusowe. W ich miejsce sprowadzano ok. 1000 Niemców z
krajów nadbałtyckich
,
Besarabii
,
Wołynia
, Generalnego Gubernatorstwa oraz z obszaru samej Rzeszy[25].
Wraz z postępującymi klęskami wojsk niemieckich miasto z uzdrowiska przemieniało się w wojskowy szpital, a okres niemieckiej ewakuacji przypłaciło dewastacją i grabieżą mienia. Niemcy opuścili Ciechocinek między
18
a
20 stycznia
1945
.
19 stycznia
podpalili magazyny żywnościowe w warzelni soli, dworcu kolejowym, budynku przy dworcu oraz Łazienki nr 2, "Świteziankę" i "Warszawiankę".
21 stycznia
do miasta wkroczyły jednostki
Armii Czerwonej
. Miasto po raz kolejny doznało spustoszeń, grabieży i dewastacji.
Czasy po wyzwoleniu – PRL
Po wkroczeniu
Sowietów
władzę przejęła radziecka Komenda Miasta z porucznikiem Mordowcewem jako jej przewodniczącym. Utworzono punkt zborny dla powracających przymusowych robotników oraz jeńców wojennych, wśród których przeważali właśnie Sowieci. Punkt istniał do
25 lipca
1945
, ale Sowieci zatrzymali niektóre obiekty do marca 1946, a wojskowi zarządzali poniemieckimi majątkami aż do 1950 roku.
Część zasiedlających okolice Niemców nie ewakuowała się przed inwazją sowiecką – zostali oni skierowani do prac przymusowych, a następnie skoncentrowani w obozie w
Potulicach
, gdzie wielu z nich nie doczekawszy się przesiedlenia poniosło śmierć.
Po odzyskaniu niepodległości Ciechocinek wszedł w obszar powiatu nieszawskiego od
1948
roku decyzją Rady Ministrów[26] przemianowanego na
aleksandrowski
, wchodzącego w skład województwa pomorskiego. W latach
1950
–
1975
r. Ciechocinek był w
województwie bydgoskim
.
W latach 1975-1998
miasto administracyjnie należało do
województwa włocławskiego
. Statystyki za rok 1946 podawały liczbę 4130 mieszkańców Ciechocinka.
7 lutego
1945
wybrano
Radę Miejską
. Pierwszym powojennym
burmistrzem
został działacz
PPS
Adam Drużyński, zaś przewodniczącym
Miejskiej Rady Narodowej
inny członek PPS – Beniamin Kościelecki. Później coraz wyraźniej zaznaczała się dominacja
PPR
.
Pierwszy powojenny sezon kuracyjny rozpoczął się
20 maja
1945
a zamknął
31 października
. Dyrektorem Państwowego Zakładu Zdrojowego został Jan Hajduk, a lekarzem uzdrowiskowym – Bolesław Janczewski. Reaktywowano Komisję Zdrojową (rozwiązaną w 1967, kiedy to jej funkcje przejęło miasto i PPUC). Z zabiegów skorzystało 2600 osób. Miasto dysponowało 2425 łóżkami w 62 obiektach.
Od 1954 roku pozostawano przy nazwie Przedsiębiorstwo Państwowe Uzdrowisko Ciechocinek. Od roku 1955 datuje się boom budownictwa sanatoryjnego – do roku 1989 zbudowano 5 szpitali uzdrowiskowych, 21 sanatoriów, 1 prewentorium, 1 dom wczasów leczniczych.
W
1974
roku miasto podłączono do sieci gazowej.
III RP
Pierwsze wolne wybory samorządowe
27 maja
1990
przyniosły zwycięstwo Komitetowi Obywatelskiemu "Solidarność". Przewodniczącą Rady Miejskiej została lekarz Maria Wronka a burmistrzem – Andrzej Soborski.
Powodzie w Ciechocinku
Powodzie nawiedzające Ciechocinek stanowiły przez wieki ważną przeszkodę w jego egzystencji i rozbudowie. Dla przeciwdziałania skutkom powodzi i celem umożliwienia dalszych inwestycji usypano w
1872
roku pierwszy w Ciechocinku
wał przeciwpowodziowy
długości 6500 m. Drugi i trzeci usypano od strony
Bruków Wołuszewskich
na długość po 550 m każdy. Czwarty, pełniący funkcję wału wewnętrznego, powstał od strony ul. Warzelnianej w
1896
roku. Jednak niedopatrzenia przy budowie i eksploatacji spowodowały, że wały nie spełniły swojego zadania podczas powodzi w latach
1888
,
1889
,
1891
.
Katastrofalna powódź
1924
roku zniszczyła m.in. parter budynku Siedmioklasowej Szkoły Powszechnej przy ówczesnej ul. Toruńskiej. Spowodowała znaczące straty w urządzeniach leczniczych i zniweczyła wiele inwestycji z lat 1919-24. W latach 1924-25 odremontowano, podniesiono i poszerzono wał ochronny oraz przeprowadzono wielką akcję melioracyjną terenów Ciechocinka wg projektów prof. Nadolskiego oraz prof. K. Milicera.
W latach
1963
-
1970
wybudowano
Elektrownię Wodną we Włocławku
. Pełni ona również funkcję
zbiornika retencyjnego
chroniącego Ciechocinek przed powodziami. Jej trwająca powyżej 10 lat samodzielna, niezgodna z pierwotnymi założeniami eksploatacja i porzucenie planów kaskadyzacji dolnego biegu Wisły wraz z odwlekającą się w czasie realizacją budowy stopnia wodnego w
Nieszawie
stwarzają obecnie narastające z czasem ryzyko nagłej katastrofy.
Komunikacja
Transport drogowy
Drogi przebiegające przez teren miasta lub znajdujące się w jego pobliżu:
W przyszłości w
Odolionie
znajdował się będzie zjazd z Autostrady
A1
na Ciechocinek i
Aleksandrów Kujawski
Transport kolejowy
Stacja kolejowa znajdująca się w mieście jest ostatnią stacją linii
Aleksandrów Kujawski – Ciechocinek
Zabytki
Ciechocinek
|
Widok na tężnię numer III |
Widok na tężnię numer III
|
Fontanna z Jasiem i Małgosią w parku w Ciechocinku |
Fontanna z
Jasiem i Małgosią
w parku w Ciechocinku
Kompozycje kwiatów (z których w ostatnich latach słynie Ciechocinek) w parku koło Muszli Koncertowej
|
Fragment traktu solnego – ścieżki spacerowej łączącej zabytkową warzelnię soli z kompleksem tężni |
Fragment traktu solnego – ścieżki spacerowej łączącej zabytkową warzelnię soli z kompleksem tężni
-
Park Zdrojowy
; w nim pijalnia
wód mineralnych
(tzw. Kursaal) w drewnianym
pawilonie
w stylu
szwajcarskim
według projektu Edwarda Cichockiego (
1880
),
muszla koncertowa
w
stylu zakopiańskim
według projektu Pawła Feddersa (
1909
) i
fontanna
"Jaś i Małgosia" (
1926
)
-
tężnie
projektu Jakuba Graffa, uznane za
zabytek
myśli technicznej (tężnie I i II z lat 1824-33, tężnia III z 1859)
- fontanna "Grzybek"
1926
(proj. Jerzy Raczyński)
-
hotel Karola Müllera
,
szachulcowy
, według
projektu
Franciszka Tournelle'a
(
1848
–
1851
,
1878
, 9
września
2008
spalony)
- neogotycki kościół św. Piotra i Pawła z lat
1877
-
1884
wg proj. Edwarda Cichockiego w pobliżu kościoła stoi postać Matki Boskiej w białej szacie z niebieską chustą
-
cerkiew
polowa, wzniesiona w
1894
r. wg proj. W. Feddersa w stylu drewnianego budownictwa rosyjskiego
- zespół dworca kolejowego – stary
konstrukcji szachulcowej
z 1870 r. i nowy z lat 1901-02 (proj.
Cz. Domaniewski
)
- Zespół Łazienek:
- Łazienki I z lat 1845-49 (proj.
H. Marconi
i J.Gay)
- Łazienki II z lat 1910-12 w
stylu romańskim
(proj. W. Fedders)
- Łazienki III z lat 1898-1900 (proj. J. Majewski)
- Łazienki IV z lat 1900-06 (proj. J. Majewski)
- Teatr Letni z 1891, rozbudowany w 1901 (proj. Adolf Schimmelpfennig)
- pływalnia solankowo-termalna, 1931 (proj.
Romuald Gutt
i
Aleksander Szniolis
)
- poczta, 1932-34 (proj.
Romuald Gutt
)
- dworek prezydencki, 1932-33 i 1999-2006
- warzelnia soli
1830
- pałacyk Przedsiębiorstwa "Uzdrowisko Ciechocinek" S.A.
1910
(proj. A. Mazurkiewicz)
- wieża ciśnień zabytek techniki z I poł. XX wieku
- dawne "Casino Europa"
1932
Zobacz też
Linki zewnętrzne
Przypisy
- ↑
Dane Głównego Urzędu Statystycznego: Ludność. Stan i struktura w przekroju terytorialnym (Stan w dniu 30 VI 2009 r.)
. [dostęp 03.05.2010].
- ↑ Ireneusz Budzyński:
Powierzchnia i ludność w przekroju terytorialnym w 2010 r.
. Warszawa:
Główny Urząd Statystyczny
, 2010-08-20.
ISSN
1505-5507
. (
pol.
)
- ↑ Lucyna Nowak, Joanna Stańczyk, Agnieszka Znajewska:
Ludność. Stan i struktura w przekroju terytorialnym (Stan w dniu 31 XII 2009 r.)
. Warszawa: Główny Urząd Statystyczny, 2009-11.
ISSN
1734-6118
. (
pol.
)
- ↑
Portal Regionalny i Samorządowy REGIOset
(
pol.
). regioset.pl. [dostęp 2010-09-14].
- ↑ B. Ziółkowski Zarys dziejów Ciechocinka, Ciechocinek. Dzieje uzdrowiska. pod red. S. Kubiaka, Włocławek 2001, s. 18-20
- ↑ S.Librowski Inwentarz realny dokumentów archiwum diecezjalnego we Włocławku. Lata 1232-1550., tom 1, Włocławek 1994, dok. 190, s. 107-108
- ↑ B.Ziółkowski Zarys dziejów Ciechocinka s.21-23
- ↑ A. Walczak Studium historyczno-urbanistyczne i konserwatorskie oraz ustalenia konserwatorskie do planu miejscowego zagospodarowania przestrzennego miasta., Toruń 1955, s. 29
- ↑ M.Raczyński Materiały do historii Ciechocinka od zapoczątkowania budowy warzelników soli do wybuchu wielkiej wojny., Warszawa 1935, s. 8, 20, 24, 26, 420
- ↑ A. Walczak Studium... s. 28
- ↑ S. Chodyński Słońsk, s. 192
- ↑
S.Cackowski
Miasta dobrzyńskie i kujawskie w końcu XVIII i na początku XIX wieku (1793-1807), Włocławek 1993, s.99-100
- ↑ Dziennik Praw Księstwa Warszawskiego tom 1, Warszawa 1810, s. 24
- ↑ Dziennik Praw Królestwa Polskiego tom 1, Warszawa 1816, s. 56
- ↑ M. Raczyński Materiały do historii...s. 41-42
- ↑ W. Gerko Warzelnia soli w Ciechocinku i okolicy s. 93-95
- ↑ K. Hewner Parafia... s. 10, 43
- ↑ D. Iwanowska-Jeske Ciechocinek w okresie okupacji s. 85; Zdrój Ciechociński 1994, 4, s. 4
- ↑ . Okręgowa Komisja Zbrodni Przeciwko Narodowi Polskiemu w Bydgoszczy, akta podręczne, Aleksandrów Kujawski, sygn. Ds. 59/69; J. Zieliński Z przeszłości... s. 1 63
- ↑ Archiwum Państwowe w Bydgoszczy, Regierungsbezirk Hohensalza 1939-1945, sygn. 2; B. Ziółkowski Władze i społeczeństwo niemieckie na Kujawach wschodnich podczas okupacji niemieckiej Toruń 2005, s. 95
- ↑ APW, AmC, sygn. 30, sygn. 31, sygn. 41, k. 31-37
- ↑ Fundacja Archiwum i Muzeum Pomorskie Armii Krajowej oraz Wojskowej Służby Polek, Inspektorat Włocławek, teczki osobowe: J. Duszyński, Z. Stankiewicz, H. Szczepańska, H. Wojdyłło, T. Zalewski; B. Ziółkowski Kobiety – żołnierze Związku Walki Zbrojnej – Armii Krajowej Inspektoratu Włocławek Toruń 2003, s. 79, 91-92, 100-101; B.Ziółkowski Geneza i początki konspiracji we Włocławku i na terenie Kujaw wschodnich w latach 1939-1940 Ziemia Kujawska, 2003, t. XVI, s. 151-152
- ↑ B. Ziółkowski Ciechocinek. Dzieje... s. 431
- ↑ B. Ziółkowski Zarys dziejów... s. 57
- ↑ W. Jastrzębski Hitlerowskie wysiedlenia z ziem polskich wcielonych do Rzeszy 1939-1945 Poznań 1968, s. 63, 96, 98, 104
- ↑ Dz.U. RP, 1948, Nr 12, poz. 97