Sykstus IV, (Francesco della Rovere), (ur.
21 lipca
1414 w Celle Ligure – zm.
12 sierpnia
1484 w
Rzymie
) –
papież
w okresie od 9 sierpnia 1471 do 12 sierpnia 1484.
Fundator
Kaplicy Sykstyńskiej
, którą nazwano jego imieniem.
Wczesne życie
Francesco della Rovere urodził się 21 lipca 1414 w Cella Ligura koło Albisola w Republice Genui jako syn Leonardo della Rovere i Luchina Monleone. Pochodził z biednej rodziny. Kiedy miał 9 lat, matka wysłała go do nauki w konwencie franciszkańskim w
Savona
. Wkrótce potem wstąpił do zakonu
franciszkanów konwentualnych
i kontynuował studia na uniwersytetach w
Pawii
,
Bolonii
i
Padwie
, uzyskując doktoraty z filozofii i teologii.
14 kwietnia
1444
otrzymał tytuł magistra. Mniej więcej w tym samym czasie przyjął święcenia kapłańskie, a następnie został profesorem teologii kolejno w kilku domach franciszkańskich na terenie Włoch. Od
1458
współpracował z generałem zakonu Jacopo da Sarzuela. Dwa lata później wybrano go na
prowincjała
w Ligurii. W grudniu
1462
wziął udział w debacie z
dominikanami
na temat Krwi Chrystusa w obecności papieża
Piusa II
. Zyskał dzięki temu sławę wybitnego teologa. W
1463
został prokuratorem generalnym zakonu w Rzymie i wikariuszem generalnym dla całych Włoch.
20 maja
1464
kapituła generalna w
Perugii
obrała go na
generała zakonu franciszkanów
. Sprawując tę funkcję promował reformy w zakonie i przeprowadzał regularne wizytacje domów zakonnych. Jego reputacja jako teologa i reformatora o nieskazitelnych obyczajach i głębokiej pobożności została doceniona przez greckiego kardynała
Bessariona
, protektora zakonu franciszkanów w kurii rzymskiej, który rekomendował go do nominacji kardynalskiej.
Kardynał S. Pietro in Vincoli
18 września
1467
roku
papież Paweł II
mianował go
kardynałem
i
20 listopada
tego samego roku wręczył mu czerwony kapelusz i przyznał tytuł prezbitera kościoła S. Pietro in Vincoli. Kontynuował działalność jako generał zakonu franciszkanów do następnego zebrania kapituły generalnej, które odbyło się w
Wenecji
19 maja
1469
. Od tej pory osiadł w Rzymie w pałacu niedaleko swojego kościoła tytularnego. Swoją działalność poświęcał głównie nie pracy w kurii, lecz pisaniu traktatów teologicznych m.in. na temat Krwi Chrystusa oraz Niepokalanego Poczęcia Maryi. Utwierdziły one jego sławę jako wybitnego teologa.
5 września
1470
został mianowany
komendatariuszem
benedyktyńskiego klasztoru S. Eustachio di Neversa w diecezji
Treviso
.
Wybór na papieża
Francesco della Rovere został wybrany na następcę Pawła II w dniu
9 sierpnia
1471 roku i przybrał imię Sykstus IV.
25 sierpnia
został konsekrowany na
biskupa
Rzymu przez kardynała
Guillaume d'Estouteville
, biskupa Ostia e Velletri, i uroczyście koronowany przez kardynała
Rodrigo Borgia
,
protodiakona
S. Nicola in Carcere Tulliano. Tego samego dnia objął w posiadanie
Bazylikę Laterańską
.
Wybór kardynała della Rovere na papieża został przyjęty z entuzjazmem w kręgach nawołujących do reformy stosunków kościelnych i wiązano z nim duże nadzieje na moralną odnowę Kościoła. Nadzieje te rychło okazały się płonne. Już na początku pontyfikatu pojawiły się podejrzenia (najprawdopodobniej nieprawdziwe), że nowy papież swój wybór zawdzięcza
symonii
. Asumpt do takich twierdzeń dały lukratywne nadania w pierwszym miesiącu pontyfikatu dla kardynałów, którzy mieli przyczynić się do jego zwycięstwa:
Latino Orsiniego
,
Francesco Gonzagi
i Rodrigo Borgii[1].
Pierwsze lata pontyfikatu
W pierwszych latach
pontyfikatu
Sykstus IV starał się wypełnić swoje zobowiązania dotyczące krucjaty przeciw
Turkom
i rozesłał po Europie legatów wzywających władców do podjęcia walki z muzułmanami. W
1472
na
Morze Śródziemne
została wysłana flota papieska pod dowództwem kardynała
Oliviero Carafa
, która odniosła kilka spektakularnych zwycięstw. Kolejna ekspedycja w następnym roku zakończyła się jednak niepowodzeniem i od tej pory zapał Sykstusa IV do kontynuowania krucjaty wyraźnie osłabł. Próby wciągnięcia do krucjaty prawosławnej Moskwy, podejmowane w latach 1472-76, okazały się bezskuteczne.
Stosunki z Francją pozostawały napięte od czasu Pawła II z powodu stosowania przez króla
Ludwika XI
postanowień
gallikańskiej
Sankcji Pragmatycznej z Bourges z
1438
. Paweł II sprzeciwiał się zwłaszcza zakazowi publikacji dekretów Stolicy Apostolskiej bez uprzedniej zgody króla, a Sykstus IV kontynuował w tej mierze jego politykę.
W
1474
Sykstus IV gościł w Rzymie króla Danii i Norwegii
Chrystiana I Oldenburga
. Legatem odpowiedzialnym za przyjęcie króla był kardynał Francesco Gonzaga.
Po roku
1476
polityka Sykstusa IV koncentruje się niemal wyłącznie na sprawach włoskich i jest podporządkowana promowaniu własnej rodziny.
Nepotyzm
Jednym z najmocniej krytykowanych aspektów pontyfikatu Sykstusa IV był
nepotyzm
, który praktykował na skalę niespotykaną od czasów
niewoli awiniońskiej
. Aż sześciu swoich krewnych wprowadził do
Kolegium Kardynałów
, nadając im szereg lukratywnych posad i beneficjów:
1)Pietro Riario (siostrzeniec) – biskup sześciu diecezji (Treviso 1471-73, Valence et Die 1472-74,
Split
,
Florencja
,
Sewilla
i
Mende
1473-74), skarbnik papieski (od października do grudnia 1471), kardynał-prezbiter (od grudnia 1471),
łaciński patriarcha Konstantynopola
(od listopada 1472). Początkowo to on był głównym nepotem Sykstusa IV (latem 1473 został mianowany legatem dla całych Włoch), jednak zmarł w styczniu 1474 w wieku zaledwie 28 lat.[2]
2)
Giuliano della Rovere
(bratanek, przyszły papież Juliusz II) – biskup ośmiu diecezji (
Carpentras
1471-72,
Lozanna
1472-76,
Katania
i
Messyna
1473-74,
Awinion
od 1474,
Coutances
1476-77,
Viviers
1477-78, Mende 1478-83 i Bolonia od 1483); legat w Awinionie (od 1476); kardynał-prezbiter (1471-79) a następnie kardynał-biskup Sabiny (1479-83) i Ostii (od 1483); nadto opat komendatoryjny
Grottaferrata
(od 1472) i
Nonantola
(od 1483),
wielki penitencjariusz
(od 1476) i archiprezbiter Bazyliki Laterańskiej (od 1477). Po śmierci Pietro Riario to on stał się prawą ręką Sykstusa IV.
3)
Girolamo Basso della Rovere
(siostrzeniec) – biskup trzech diecezji (
Albenga
1472-76,
Recanati
od 1476,
Gubbio
od 1482), kardynał-prezbiter od
1477
4)
Raffaele Sansoni Riario
(syn siostrzenicy papieża) – kardynał-diakon od 1477; administrator pięciu diecezji (
Cuenca
1479-82,
Piza
od 1479, Treguier 1480-83,
Salamanka
1482-83 i Osma od
1483
);
kamerling
Św. Kościoła Rzymskiego od stycznia 1483. W chwili nominacji kardynalskiej miał zaledwie 16 lat.
5)Cristoforo della Rovere (dalszy krewny) – arcybiskup
Tarentaise
1472-78 i gubernator
Zamku św. Anioła
, kardynał-prezbiter od 1477. Zmarł
1 lutego
1478
.
6)
Domenico della Rovere
(dalszy krewny) – brat kardynała Cristoforo della Rovere. Jego nominacja kardynalska
10 lutego
1478 miała „zrekompensować” śmierć Cristoforo, którego zastąpił także na stanowisku gubernatora Zamku św. Anioła. Nadto arcybiskup czterech diecezji (Tarentaise 1478-82, Corneto e Montefiascone od 1478,
Genewa
1482 i
Turyn
od 1482)
Kilku innych duchownych z jego rodziny wprawdzie nie zostało kardynałami, ale również otrzymało intratne beneficja np.:
- Bartolomeo della Rovere, bratanek papieża, został biskupem
Massa Marittima
w 1472, a następnie biskupem
Ferrary
w 1474.
- Clemente Grosso della Rovere (dalszy krewny, przyszły kardynał) – biskup Mende od1483
- Marco Vigerio della Rovere (syn siostrzenicy papieża, przyszły kardynał) z zakonu franciszkanów w 1476 został biskupem i prefektem
Senigallia
, a w 1484
Mistrzem Świętego Pałacu
, mimo że tradycyjnie funkcję tę sprawowali dominikanie
- Galeazzo Grosso della Rovere (dalszy krewny) – biskup Coutances (1477-78) i
Agen
(od 1478)
-
Francesco Salviati Riario
(powinowaty) – arcybiskup Pizy 1475-78. Jego nominacja stała się jedną z przyczyn konfliktu papieża z Medyceuszami (został stracony za udział w zabójstwie Giuliano de Medici w 1478).
Papież zadbał także o „świecką gałąź” swojej rodziny:
- Leonardo della Rovere, bratanek papieża, wiosną 1472 został prefektem miasta Rzym i księciem
Arce
, a dzięki małżeństwu z córką króla Neapolu Ferdynanda I Joanną w 1474 został także księciem
Sora
. Zmarł w 1475.
- Giovanni della Rovere, bratanek papieża, w 1474 został mianowany przez niego seniorem Senigallia i ożeniony z Joanną di Montefeltro, córką księcia
Urbino
Federigo III da Montefeltro. Po śmierci Leonardo w 1475 został nowym księciem Arce i Sora oraz prefektem Rzymu, a w 1484 dodatkowo został wikariuszem Mondovia
-
Girolamo Riario
, siostrzeniec papieża, w 1473 został seniorem
Imola
, którą Sykstus IV zakupił specjalnie dla niego przy okazji jego zaręczyn z
Cateriną Sforza
, córką księcia
Mediolanu
Galeazzo Maria Sforza
. Kiedy cztery lata później ślub został wreszcie zawarty, Girolamo dodatkowo otrzymał we władanie okręg
Forli
. W ten sposób Sykstus IV stworzył dla swojego krewniaka samodzielne państewko, które już wkrótce zaznaczyło swą obecność na mapie politycznej Włoch.
Nepotyzm Sykstusa IV był powszechnie krytykowany, tym bardziej, że większość z jego nepotów okazała się niegodna powierzonych im zaszczytów, prowadząc wystawny i rozwiązły tryb życia (zwł. Pietro Riario). Polityka tworzenia w środkowej Italii państwa dynastycznego Girolamo Riario doprowadziła wkrótce do konfliktów zbrojnych z innymi państwami włoskimi.
Nepoci Sykstusa IV byli tak niepopularni, że po śmierci papieża w sierpniu 1484 w Rzymie i Romanii wybuchła rewolta przeciwko nim i ich stronnikom.
Nabycie Imoli w 1473 doprowadziło do konfliktu papieża z władającymi Florencją i prawie całą Toskanią
Medyceuszami
, którzy także starali się o jej zakup. Sykstus IV wmieszał się wówczas w wewnętrzne konflikty we Florencji, popierając opozycyjne wobec Medyceuszy rodziny Salviati i
Pazzi
. Dzięki decyzjom Sykstusa IV Salviati stali się wówczas głównymi bankierami Stolicy Apostolskiej, pozbawiając tego statusu Medyceuszy, aczkolwiek sam zakup Imoli sfinansował bank Pazzi. Do dalszej eskalacji sporu doszło w
1475
, kiedy Sykstus IV wbrew stanowisku
Wawrzyńca Medyceusza
mianował
Francesco Salviati Riario
na arcybiskupa Pizy, należącej wówczas do Florencji. Wawrzyniec odmówił nominatowi wstępu do tego miasta. W tej sytuacji Francesco Salviati, Francesco Pazzi i Girolamo Riario uknuli spisek, mający na celu obalenie Medyceuszy. Plan polegał na zabiciu Wawrzyńca i jego brata Giuliano podczas mszy świętej. Nowym władcą Toskanii miał zostać Girolamo Riario.
Sykstus IV na pewno wiedział o tym spisku, nie wiadomo jednak czy znał i akceptował jego szczegóły. Historycy katoliccy bronią go przywołując słowa, jakie wypowiedział do swojego siostrzeńca: "Pamiętaj, że chcę obalenia Medyceuszy, ale nie pragnę niczyjej śmierci". Można jednak uczynić mu zarzut, iż godząc się na zorganizowanie we Florencji przewrotu musiał się liczyć z możliwością rozlewu krwi.
Zamach, wykonany
26 kwietnia
1478 roku, zakończył się spektakularnym fiaskiem, choć w jego wyniku zginął
Giuliano de Medici
. Wawrzyniec i jego zwolennicy wzięli krwawy odwet na spiskowcach. Obecny wówczas we Florencji w gościnie u rodziny Pazzi młody kardynał Raffaele Riario (siostrzeniec Girolamo Riario), który prawie na pewno nic nie wiedział o spisku, został aresztowany przez Medyceuszy. W odpowiedzi Sykstus IV
ekskomunikował
władze Florencji z Wawrzyńcem na czele, obłożył miasto
interdyktem
, a następnie w sojuszu z królem Neapolu Ferdynandem I wypowiedział Florencji wojnę.
Wojna z Florencją trwała dwa lata i zakończyła się dopiero wskutek ataku tureckiego na południe Włoch. W
1480
Turcy zajęli
Otranto
w południowej Italii i urządzili tam rzeź mieszkańców, co zmusiło Ferdynanda I do zawarcia z Florencją odrębnego pokoju. Pozbawiony wsparcia swojego głównego sojusznika Sykstus IV wycofał nałożone kary kościelne, a w następnym roku wysłał do Otranto flotę papieską pod dowództwem genueńskiego kardynała
Paolo Fregoso
.
W rezultacie cała awantura z Medyceuszami okazała się bezsensowna i nie przyniosła papiestwu żadnych korzyści, za to poważnie nadszarpnęła jego prestiż i zasoby finansowe.
Pod koniec tego konfliktu Sykstus IV zawarł z władzami kilku kantonów szwajcarskich umowę o stałej rekrutacji ochotników do armii papieskiej, dając początek
Gwardii Szwajcarskiej
(formalnie ukonstytuowała się ona w
1506
roku).
Spisek Pazzich nie był ostatnią próbą rozszerzenia domeny Girolamo Riario podjętą przez Sykstusa IV. Następnym celem była Ferrara, bufor między domeną Riario a
Republiką Wenecji
. Władzę sprawował w niej książę Ercole I d'Este. Zaplanowano rozbiór terytoriów księcia d'Este między Wenecję i Girolamo Riario, przy czym sama Ferrara miała przypaść temu ostatniemu. W
1482
pod dość błahym pretekstem Wenecja, w sojuszu z Sykstusem IV i jego siostrzeńcem oraz Genuą, zaatakowała Ferrarę.
Lokalny konflikt niebawem przerodził się w wojnę ogólnowłoską, nieoczekiwanie bowiem po stronie Ferrary opowiedzieli się król Neapolu Ferdynand I, książę
Ludovico Sforza
z Mediolanu, a także markiz
Mantui
Federico I Gonzaga, władca Florencji Wawrzyniec Medyceusz i tyran Bolonii
Giovanni II Bentivoglio
.
Państwo Kościelne
zostało najechane przez wojska neapolitańskie pod dowództwem księcia Kalabrii. Mimo sukcesów Wenecjan wojna przybrała niekorzystny dla papiestwa obrót. Pod wpływem klęsk wojsk papieskich w Rzymie uaktywniła się opozycja zwł. ze strony rodów Colonna i Savelli. Kardynałowie
Giovanni Colonna
i
Giovanni Battista Savelli
zostali aresztowani w czerwcu 1482 pod zarzutem zdrady i osadzeni w zamku św. Anioła. Dopiero w listopadzie 1483 oczyszczono ich z zarzutów i uwolniono.
Porażki militarne i problemy wewnętrzne spowodowały zmianę frontu. W grudniu 1482 Sykstus IV zawarł pokój z
Neapolem
, a w maju następnego roku nałożył na Wenecję interdykt i wezwał wszystkie państwa włoskie do walki z nią. Wojna zakończyła się Pokojem w Bagnolo podpisanym
7 sierpnia
1484. Nie przyniósł on papiestwu żadnych korzyści, a jego treść nie była nawet konsultowana z papieżem. 70-letni Sykstus IV, cierpiący już od wielu lat na
podagrę
, zmarł na drugi dzień po tym, jak dowiedział się o jego zawarciu, prawdopodobnie wskutek szoku, jaki ta informacja wywołała. Pochowano go we franciszkańskim habicie w
Bazylice Watykańskiej
.
Sprawy religijne
Choć pontyfikat Sykstusa IV był zdominowany przez sprawy świeckie, nie znaczy to jednak, że zaniedbywał sprawy religijne, a niemal wszystkie źródła potwierdzają, że był on człowiekiem bardzo pobożnym. W 1475 przewodniczył uroczystym obchodom
roku jubileuszowego
, który przyciągnął do Rzymu tłumy pielgrzymów. Propagował zwłaszcza
kult maryjny
. W 1476 w konstytucji "Cum praeexcelsa" ustanowił na dzień
8 grudnia
święto
Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Maryi Panny
. W 1478 formalnie anulował "
koncyliarystyczne
" dekrety
Soboru w Konstancji
. Wspierał także zakony żebracze, zwł. swój własny zakon franciszkanów. Ufundował w Rzymie nowe kościoły S. Maria della Pace i S. Maria del Popolo. W 1482 kanonizował franciszkańskiego teologa i kardynała
Bonawenturę
.
Z Sykstusem IV wiążą się także początki Hiszpańskiej
Inkwizycji
.
1 listopada
1478 na prośbę hiszpańskich monarchów
Ferdynanda Aragońskiego
i
Izabeli Kastylijskiej
udzielił im prawa do nominowania inkwizytorów w Andaluzji w celu rozstrzygania podejrzeń o fałszywe nawrócenia hiszpańskich Żydów. Kiedy jednak inkwizycja zaczęła działać w
1481
, rychło zaczęły mnożyć się skargi na jej nadużycia. Sykstus IV w kilku bullach z 1482 protestował przeciwko tym nadużyciom, jak również przeciwko próbom podporządkowania królowi papieskiej inkwizycji w Aragonii, jednak jego działania w tej mierze cechowała duża niekonsekwencja. W 1483 zatwierdził na stanowisku Inkwizytora Generalnego dominikanina
Tomasa de Torquemada
, byłego spowiednika królowej Izabeli. W ciągu kilku lat Inkwizycja Hiszpańska stała się niemal całkowicie niezależna od Stolicy Apostolskiej.
W latach 1472-76 Sykstus IV podejmował próby zawarcia unii z
kościołem prawosławnym
w
Wielkim Księstwie Moskiewskim
. Nie przyniosły one żadnych rezultatów.
Mecenat artystyczny i naukowy
Sykstus IV mianuje
Bartolomeo Platina
prefektem Biblioteki Watykańskiej w obecności swoich nepotów (obraz Melozzo da Forlì)
Niewątpliwie pozytywną stroną pontyfikatu Sykstusa IV, co przyznawali nawet jego wrogowie, był mecenat, jaki sprawował nad artystami i uczonymi oraz jego troska o miasto Rzym. Z jego inicjatywy do Rzymu przybyli wybitni malarze, rzeźbiarze, architekci i muzycy. Wśród jego protegowanych byli m.in.
Sandro Botticelli
,
Pietro Perugino
,
Antonio del Pollaiolo
i
Melozzo da Forli
. Sykstus IV zmienił Rzym w prawdziwe miasto renesansowe. Ufundował m.in.
Kaplicę Sykstyńską
(1475-83), most Ponte Sisto i szpital S. Spirito. Z jego inicjatywy powstała Via Sisto, czyli droga prowadząca z zamku św. Anioła do Bazyliki Watykańskiej. Popierał także rozwój Biblioteki Watykańskiej. Krótko po swoim wyborze zebrał kolekcję antycznych dzieł sztuki i udostępnił ją mieszkańcom Rzymu, dając początek
Muzeum Kapitolińskiemu
. Zezwolił także lekarzom na dokonywanie sekcji zwłok, choć za każdym razem wymagało to zgody miejscowego biskupa i dotyczyło jedynie ciał niezidentyfikowanych osób oraz skazańców.
Ocena i reputacja
Papież Sykstus IV jest często oceniany jako jeden z najgorszych papieży w historii. Przekształcił on papiestwo w świecką monarchię włoską i uwikłał je w polityczne rozgrywki nie mające nic wspólnego z religią. Nepotyzm oraz realizowane przez niego projekty budowlane i artystyczne wymagały olbrzymich środków finansowych, które zdobywał podwyższając podatki oraz sprzedając urzędy i godności kościelne. Jest odpowiedzialny za postępujące za jego czasów zeświecczenie
Kurii Rzymskiej
i nominacje kardynalskie dla ludzi niezbyt tego godnych, takich jak Pietro Riario,
Giovanni Giacomo Sclafenati
czy
Ascanio Sforza
. W swoim życiu prywatnym był najprawdopodobniej bez zarzutu[3], jednak w celu zdobycia pieniędzy tolerował
prostytucję
, którą wysoko opodatkował. Otaczał się przepychem charakterystycznym dla dworów królewskich. Mimo że jego pontyfikat nie był pozbawiony jasnych stron, w ogólnym rozrachunku ponosi dużą odpowiedzialność za pogłębienie kryzysu moralnego Kościoła, który w konsekwencji doprowadził do
reformacji
.
Kardynałowie z nominacji Sykstusa IV
Przypisy
- ↑ Latino Orsini już 9 sierpnia został kamerlingiem Św. Kościoła Rzymskiego, natomiast Borgia, wówczas kardynał-protodiakon nie mający w ogóle święceń kapłańskich, w dniu
30 sierpnia
został promowany do rangi kardynała-biskupa Albano, mimo że nominalnie prawo do takiej promocji przysługiwało
archiprezbiterowi Świętego Kolegium
. Tego samego dnia Borgia otrzymał także benedyktyńskie opactwo
Subiaco
, a Gonzaga opactwo S. Gregorio.
- ↑ Współczesne mu źródła zachowane w archiwach watykańskich podają, że prowadził bardzo rozpustny tryb życia i "zakopulował się na śmierć" (Karlheinz Deschner, Opus diaboli, wyd.URAEUS, )
- ↑ Oskarżenia o homoseksualizm i kazirodztwo z własną siostrą wysuwane przeciw niemu przez współczesnego kronikarza Stefano Infessura nie wydają się wiarygodne. Zdecydowanie odrzucili je Ludwig von Pastor i Mandell Creighton; nawet Robert Aldrich i Garry Wotherspoon, autorzy encyklopedii Who's Who in Gay and Lesbian History, Routledge, 2002, s. 481 odnoszą się do nich sceptycznie. Autorzy ci wskazują na wiele niedokładności i udowodnionych kłamstw w opowieściach Infessury, który na dodatek był osobistym wrogiem Sykstusa IV.
Źródła