Kulturoznawstwo – dziedzina
nauki
z zakresu
humanistyki
, zajmująca się badaniem
kultury
.
Terminologia
Termin "kulturoznawstwo" nie poddaje się łatwo definicji i jego znaczenie bywa różne zależnie od kontekstu. W Polsce tradycyjnie stosowany do określenia
filozoficznej
refleksji nad
kulturą
(jako osobną całością) lub jako nazwa interdyscyplinarnych studiów humanistycznych (tzw. nauki lub wiedza o kulturze), które często kładą nacisk na wiedzę o różnych formach
kultury wysokiej
i kształcą przyszłych specjalistów zarządzania instytucjami kultury lub animatorów kultury. W węższym rozumieniu terminem tym określa się też refleksję kulturoznawczą, o swoistym charakterze, powstałą w krajach anglosaskich (w języku angielskim oryginalnie określaną mianem cultural studies czyli studiów kulturowych), która wywarła wpływ na całokształt współczesnej myśli kulturoznawczej. Refleksja ta, podobnie jak badania nad płcią kulturową (tzw.
gender studies
), nawiązuje do aspektów życia społecznego i posługuje się koncepcjami takimi jak ideologia, władza, hegemonia, kolonializm, tożsamość, opór, transgesja i itp.[1] Współczesna refleksja kulturoznawcza rozszerza koncepcję samej "kultury". "Kultura" to nie tylko tradycyjna
kultura wysoka
dominujących grup społeczeństwa i masowa
kultura popularna
, ale także codzienne znaczenia i praktyki. W istocie to właśnie te codzienne znaczenia i praktyki stały się zasadniczym przedmiotem zainteresowania kulturoznawstwa. W kontekście kulturoznawstwa, idea
tekstu
obejmuje nie tylko język pisany ale także na przykład
filmy
,
fotografię
,
modę
czy styl fryzur. Badanie tekstów kultury tyczy się więc wszelkich znaczących wytworów kultury. Współczesne kulturoznawstwo poświęca w szczególności dużo uwagi takim zjawiskom jak
kultura popularna
,
konsumpcjonizm
czy
media
.
Choć kulturoznawstwo jest dyscypliną wybitnie multidyscyplinarną, a w domyśle określa się czasami "badania kulturoznawcze" jako "badania nad kulturą", to w istocie "badania nad kulturą" stanowią znacznie szerszą dyscyplinę i ujmują w sobie oprócz podejścia kulturoznawczego także inne metodologie - na przykład badania
antropologii kulturowej
. Antropologia kulturowa ukierunkowana tradycyjnie na zrozumienie kultury "innego" (a więc zwrócona ku temu co egzotyczne czy ludowe) choć inspiruje i uzupełnia badania kulturoznawcze to zachowuje swoją odrębność[2]. Odrębność zachowują też socjologiczne badania kultury czyli tak zwana
socjologia kultury
, która bada nie tyle kulturę jako byt samoistny co społeczne przejawy uczestnictwa w kulturze czy relacje pomiędzy społeczeństwem a kulturą.
Współczesna refleksja kulturoznawcza wkracza jednak na teren innych dyscyplin humanistycznych tradycyjnie zarezerwowanych dla krytyków i znawców sztuki takich jak np. literaturoznawstwo czy filmoznawstwo.
Powstanie i rozwój
Kulturoznawstwo jest stosunkowo młodą dyscypliną humanistyki (szczególnie w porównaniu z wielowiekową tradycją
filozofii
czy
antropologią kultury
i
socjologią
- dwoma dyscyplinami które zyskały sobie autonomię w drugiej połowie XIX w.).
Do wczesnych prekursorów sposobu myślenia obecnego w kulturoznawstwie zaliczyć można:
George'a Orwella
(który spostrzegł na przykład, że powieść popularna może być traktowana jako dominująca ideologia i przedstawił w Roku 1984 proroctwa na temat wzrastającej roli władzy i oddziaływania mass mediów); twórców skupionych wokół wiktoriańskiego centrum współczesnych studiów kulturowych w Londynie (publikujących prace będące nie tyle wyrazem teorii ideologii co głosem goryczy na temat sposobu życia brytyjskich robotników) a także socjologów amerykańskich skupionych wokół dwóch instytucji: powstałym w
1934
r. na Wschodnim Wybrzeżu ośrodku Williama Foote Whyte'a nazwanym Street Corner Society i uznanej
Szkole chicagowskiej
(gdzie prowadzano badania w formie obserwacji uczestniczącej).
Dyscyplina kulturoznawstwa rozwija się jednak intensywnie dopiero od lat 70. XX wieku. Uczeni w Wielkiej Brytanii i Stanach Zjednoczonych rozwinęli nieco inne szkoły kulturoznawcze.
Szkoła brytyjska sięga swoimi korzeniami lat 50. i 60. kiedy to jej podwaliny ukształtowali E. P. Thompson, Raymond Williams a przede wszystkim uczeni związani z
Centre for Contemporary Cultural Studies
(tzw. szkołą z Birmingham): założyciel i pierwszy dyrektor ośrodka w Birmingham
Richard Hoggart
(który ukuł termin Cultural studies tłumaczony na j. polski jako Kulturoznawstwo), początkowo zastępcy dyrektora a następnie kolejni dyrektorzy centrum
Stuart Hall
i Richard Johnson a także inni uznani teoretycy związani ze szkołą: Paul Willis, Dick Heddige, Angela McRobbie, Iain Chambers i Paul Gilroy. Szkoła otwarcie prezentowała swoje polityczne, lewicowe poglądy i krytykowała
kulturę popularną
jako masową kulturę "kapitalistyczną". Przejęła przy tym niektóre z idei
Szkoły frankfurckiej
- jej krytyczne stanowisko wobec przemysłu kulturalnego.
Natomiast w Stanach Zjednoczonych kulturoznawstwo powstało na gruncie pragmatycznej, pluralistyczno-liberalnej tradycji. Amerykańska szkoła kulturoznawcza początkowo starała się przede wszystkim zrozumieć podmiotowość i zawłaszczanie zachodzące w reakcjach odbiorców kultury masowej (wskazywali na przykład na oswobodzenie jakie niosło ze sobą uczestnictwo w
społeczności fanów
).
Z czasem jednak zanikło zróżnicowanie pomiędzy brytyjską i amerykańską szkołą kulturoznawczą.
W
Kanadzie
wpływ na kulturoznawstwo wywarły idee
Marshalla McLuhana
i innych teoretyków, którzy uwypuklali zagadnienia związane ze społecznymi aspektami technologii. W
Australii
kładziono czasami duży nacisk na politykę kulturalną. W
Afryce Południowej
szczególną uwagę poświęcano prawom człowieka i sprawom
Trzeciego Świata
. Liczne kontakty ośrodka z Birmingham z
Włochami
zaowocowały pracami na temat włoskiej lewicowości i postmodernizmu. W
Ameryce Łacińskiej
natomiast powstała debata o istotności kulturoznawstwa i niektórzy badacze argumentują za potrzebą badań bardziej zorientowanych na działanie. We
Francji
gdzie tradycyjnie silną pozycje posiada
semiotyka
(szczególnie wpływowe są publikacje
Rolanda Barthesa
) kulturoznawstwo nie rozwinęło się zbyt dynamicznie. Także w
Niemczech
, być może z uwagi na nieustający wpływ
Szkoły frankfurckiej
, z jej szeregiem publikacji na takie tematy jak kultura czy współczesna sztuka i muzyka.
Stosowane podejścia i perspektywy
Niektórzy badacze, szczególnie publikujący we wczesnym okresie kulturoznawstwa brytyjskiego, opierali się na modelu
Karola Marksa
. W podejściu tym zawiera się pewien wpływ
Szkoły frankfurckiej
, szczególnie marksizmu strukturalnego
Louis'a Althusser'a
. W ortodoksyjnym podejściu
marksistowskim
uwaga skupia się na tworzeniu znaczeń. Model taki przyjmuje, że kultura tworzona jest w skali masowej a władza spoczywa w rękach tych, którzy kulturę tworzą. W świetle teorii Marksa ci, którzy kontrolują środki produkcji (i bazę ekonomiczną) w istocie kontrolują kulturę.
W innych podejściach do badań kultury, takich jak kulturoznawstwo
feministyczne
czy późniejszy wkład badaczy amerykańskich, uwidacznia się dystans do takiego punktu widzenia. Podejścia te krytykują marksistowskie założenie o przewadze jedynego, dominującego, podzielanego przez ogół znaczenia wytworów kultury. Ujęcia wychodzące poza marksizm wskazują, że różne sposoby konsumpcji wytworów kultury wywierają wpływ na znaczenia jakie te wytwory ze sobą niosą. Kwestionują pogląd jakoby producenci wytworów kultury kontrolowali znaczenia jakie się im przypisuje. Feministyczna badaczka kultury
Griselda Pollock
wniosła wkład do kulturoznawstwa prezentując spojrzenie na kulturę ujmujące perspektywę historii sztuki i psychoanalizy. Podobnie wywarła swoimi pracami duży wpływ na teorie kulturoznawcze
Julia Kristeva
- feministka, psychoanalityczka i teoretyk sztuki, pochodząca z Bułgarii, osadzona we francuskim kręgu kulturowym.
Podana wyżej perspektywa krytykuje więc tradycyjny punkt widzenia zakładający istnienie biernego konsumenta, szczególnie poprzez podkreślanie zróżnicowanych sposobów w jaki ludzie czytają, odbierają i interpretują teksty kultury. Zamiast tego wskazuje na to, że konsument może sobie zawłaszczyć, aktywnie odrzucić lub zakwestionować znaczenie przypisane produktom czy wytworom kultury. Takie podejście przenosi więc uwagę z produkcji na konsumpcję. Wskazuje, że to w istocie konsumpcja odgrywa najistotniejszą rolę, gdyż to właśnie sposób w jaki konsumenci konsumują produkty nadaje im znaczenia. Niektórzy teoretycy wiążą akt konsumpcji z tożsamością kulturową. Szczególnie
Stuart Hall
i
John Fiske
wywarli duży wpływ na przyjęcie takiej perspektywy badań.
Kolejne, niedawno rozwinięte podejście to kulturoznawcze badania porównawcze oparte po części na porównawczych badaniach literatury.
Najbardziej wpływowi teoretycy
Na kształt współczesnego kulturoznawstwa szczególny wpływ wywarli:
- myśliciele niemieccy:
Karol Marks
, przedstawiciele niemieckiej socjologii humanistycznej -
Georg Simmel
i
Max Weber
, związani ze
Szkołą frankfurcką
Theodor Adorno
i
Max Horkheimer
, współpracownik tej szkoły
Walter Benjamin
;
- myśliciele francuscy:
Roland Barthes
,
Michel Foucault
,
Jean Baudrillard
i mieszkająca we Francji
Julia Kristeva
;
- włoski kontynuator marksizmu
Antonio Gramsci
(szczególnie z kluczowym pojęciem hegemonii kulturowej);
- brytyjczycy: E. P. Thompson, Raymond Williams, David Harvey a przede wszystkim uczeni związani z
Centre for Contemporary Cultural Studies
-
Richard Hoggart
, pochodzący z
Jamajki
Stuart Hall
a także inni uznani teoretycy związani ze szkołą: Angela McRobbie czy czarnoskóry Paul Gilroy;
- amerykańskie feministki
Judith Butler
i
Donna Haraway
, pochodzący z
Palestyny
Edward Said
, pochodzący z
Trinidadu
C. L. R. James;
- a także Rosjanin
Michaił Bachtin
.
Krytyka dyscypliny
Wiele osób wyraża opinię, że kulturoznawstwo to jedynie swoista fanaberia akademicka.
Harold Bloom
, profesor z
Yale
, krytykuje przyjmowanie kulturoznawczego kształtu przez tradycyjne studia nad literaturą. Zamiast tego, jak sugeruje, akademiccy literaturoznawcy powinni badać "co literaturę piękną czyni w istocie piękną".
Sporo zamętu i burze dyskusji nad naukowością różnorodnych prądów akademickich (w tym kulturoznawstwa) wywołał tzw.
żart Sokala
(chodzi o publikację fizyka
Alana Sokala
w piśmie naukowym Social Text poświęconym studiom kulturowym).
Znacznie poważniejsza krytyka pochodzi od francuskiego socjologa
Pierre'a Bourdieu
, który również publikował na tematy takie jak fotografia, muzea sztuki czy współczesna literatura. Bourdieu argumentował, że kulturoznawstwu brakuje naukowego podejścia do badań. Sam Bourdieu w swojej pracy stosował innowacyjne metody - wykorzystywał statystykę czy pogłębione wywiady. Kulturoznawstwo jest polem akademickich dociekań w znacznej mierze pozbawionym stabilnej struktury. Trudno czynić badaczy odpowiedzialnym za ich twierdzenia gdy nie ma uzgodnień co do właściwych metod czy sposobów określania poprawności.
Kulturoznawstwu zarzucano też w szczególności, że odrzuca kulturę
zachodnią
w imię walki o prawa lub obrony
mniejszości kulturowych
- innych niż ludzie biali czy pochodzących spoza
świata zachodniego
.
Z drugiej strony kulturoznawcy krytykują bardziej tradycyjne dyscypliny akademickie takie jak krytyka literacka, nauka, ekonomia, socjologia, antropologia czy historia sztuki.
Kulturoznawstwo w Polsce
W
Polsce
istnieje kilka ośrodków kulturoznawczych, które różnią się przyjętymi celami poznawczymi, statusem
ontycznym
kultury, założeniami
epistemologicznymi
i
metodologią
jej badań. Niektóre szkoły lokują kulturoznawstwo w sferze badań międzydyscyplinarnych, inne podkreślają społeczne, komunikacyjne, psychologiczne lub
aksjologiczne
aspekty kultury.
Pierwszy kierunek o nazwie Kulturoznawstwo został otwarty na
Uniwersytecie Wrocławskim
w roku
1972
z inicjatywy
Stanisława Pietraszko
, początkowo miał charakter studiów międzywydziałowych, następnie utworzono katedrę kulturoznawstwa. Do roku
1977
były to jedyne studia kulturoznawcze w Polsce, więc jako kierunek unikatowy cieszyły się znaczną autonomią programową, co wyrażało się m.in marginalizacją teorii
marksistowskich
w programie studiów, oraz przyjęciem paradygmatu Stanisława Pietraszko o względnej autonomii kultury jako sfery aksjo-semiotycznej za podstawę wykładanych we Wrocławiu w latach 70. teorii.
Obecnie do najważniejszych polskich ośrodków kulturoznawczych należą: Instytut Kulturoznawstwa
UAM
w Poznaniu (profesorem emerytowanym instytutu jest jego były dyrektor
Jerzy Kmita
, pracują w nim m.in. Jacek Sójka i Wojciech Chyła), Instytut Kulturoznawstwa
Uniwersytetu Wrocławskiego
(pracują tu m.in
Stefan Bednarek
, Paweł Banaś i
Tadeusz Szczepański
), Instytut Kulturoznawstwa
Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Jana Pawła II
(pracują tu m.in. prof. dr hab.
Ryszard Rubinkiewicz
, prof. dr hab. Edward Iwo Zieliński OMFConv., dr Stanisław Grodź SVD)Instytut Kulturoznawstwa
UMCS
w Lublinie (pracują tu m.in.
Monika Adamczyk-Garbowska
), Instytut Kultury Polskiej na Wydziale Polonistyki
Uniwersytetu Warszawskiego
(pracują w nim m in.
Roch Sulima
,
Anna Mikołejko
,
Leszek Kolankiewicz
,
Andrzej Mencwel
,
Małgorzata Szpakowska
), Instytut Nauk o Kulturze na Wydziale Filologicznym
Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach
(w którym pracują m.in.
Andrzej Gwóźdź
,
Piotr Zawojski
i
Tadeusz Miczka
), Instytut Kultury
Uniwersytetu Jagiellońskiego
(gdzie pracują m.in.
Cezary Wodziński
,
Jan Sowa
i
Piotr Marecki
), Katedra Kulturoznawstwa na Wydziale Filologicznym
Uniwersytetu Gdańskiego
(pracuje tu m.in.
Michał Błażejewski
i
Jerzy Szyłak
), Instytut Kulturoznawstwa na Wydziale Filozoficznym
Wyższej Szkoły Filozoficzno-Pedagogicznej "Ignatianum"
(gdzie pracują m.in.
Krzysztof Koehler
,
Tomasz Gąsowski
i
Stanisław Tadeusz Sroka
) oraz Instytut Kultury i Komunikowania
Szkoły Wyższej Psychologii Społecznej
(pracują tu m.in.
Anna Zeidler-Janiszewska
,
Wojciech Burszta
i
Wiesław Godzic
).
Studia kulturoznawcze poza rozwijaniem teorii kultury oferują najczęściej w swoim programie kursy
językoznawstwa
,
semiotyki
,
psychologii
,
socjologii
,
antropologii
,
religioznawstwa
,
politologii
,
filozofii nauki
,
aksjologii
,
historii sztuki
czy
techniki
,
muzykologii
oraz
medioznawstwa
,
filmoznawstwa
, itp.
Przypisy
- ↑
Wojciech Burszta i Waldemar Kuligowski
: Sequel. Dalsze przygody kultury w globalnym świecie. Warszawa: Wydawnictwo Literackie Muza, 2005, s. 85. Cytat: Z pełną świadomością angielski termin cultural studies oddajemy za pomocą polskich "studiów kulturowych", choć normą stało się ich identyfikowanie z najogólniej pojmowanym "kulturoznawstwem", a nawet "kulturologią". Polskie warianty badań realizowanych pod szyldem studiów o nazwie "kulturoznawstwo" pozostają jedynie w bardzo luźnym związku z brytyjskimi, amerykańskimi i australijskimi cultural studies; co więcej, wśród krajowych reprezentantów kulturoznawstwa wiedza o genezie i trajektoriach rozwoju refleksji nad kulturą widzianych przez pryzmat podstawowych pojęć, takich jak władza, płeć kulturowa, rasa, państwo, naród, ideologia itp., jest stosunkowo niewielka. Jeżeli dobrze wiemy, w największym stopniu do założeń zachodnich studiów kulturowych nawiązują w Polsce badania z kręgu feminizmu i gender studies.
- ↑
Wojciech Burszta i Waldemar Kuligowski
: Sequel. Dalsze przygody kultury w globalnym świecie. Warszawa: Wydawnictwo Literackie Muza, 2005, s. 72. Cytat: Mimo jednak pewnych podobieństw antropologiczna refleksja (...) jest czymś odmiennym od silnie zideologizowanych i heterogenicznych analiz kulturoznawczych. Nie wynika to jedynie z bratobójczej walki o zasięg i popularność, jaką antropolodzy toczą z głównym akademickim rywalem, ale ma głębsze podłoże.
Bibliografia
-
Wojciech Burszta
i Michał Januszkiewicz (red.) Kulturo-znawstwo dyscyplina bez dyscypliny?, Warszawa
2010
,
Wydawnictwo SWPS Academica
, s. 257,
-
Jerzy Kmita
Późny wnuk filozofii. Wprowadzenie do kulturoznawstwa, Poznań 2007,
Bogucki Wydawnictwo Naukowe
,
- Elaine Baldwin, Brian Longhurst, Scott Mccracken, Miles Ogborn, Greg Smith; Wstęp do kulturoznawstwa, Poznań 2007,
Wyd. Zysk i Sp.
, (Introducing Cultural Studies
2004
)
- Barker Chris Studia kulturowe. Teoria i praktyka, Kraków 2005,
Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego
, s. 569, (Cultural studies)
- Studia kulturowe - Cóż to jest? - Rozdzial 8 w : Chris Jenks Kultura, Poznań 1999,
Wyd. Zysk i Sp.
,
- Jacek Sójka (red.) Perspektywy refleksji kulturoznawczej, Poznań 1995,
Wydawnictwo Fundacji Humaniora
,
Zobacz też
Linki zewnętrzne